Heyət n darə ed lm
Yüklə 4,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 20.7. Konfliktl ə n ə etm əli
- formaları
|
Konflikt mərhələləri Konfliktin aşağıdakı mərhələləri var (şəkil 20.2)
1. Üz-üzə gəlmə (hərbi)-tərəflər başqasının marağını ləğv etmək he- sabına öz maraqlarını təmin etməyə çalışırlar (onların təsəvvüründə bu ya digər subyektin öz marağından könüllü və ya məcburi imtinası, ya onun öz marağı olması hüququndan məhrum etmək, ya da başqa marağın daşıyıcısını məhv etməklə təmin olunur, sonuncuda təbii olaraq marağın özü məhv olur və nəticə etibarı ilə öz marağının ödənilməsi təmin olunur).
33 Bax: Eremin B.L. Konfliktlərin həll olunması yollarının seçimi // Reforma. № 1. 1997 Мярщяля 2. Компром исс (сийаси) Мярщяля 3. Цз-цзя эялмя
(щярби)
Мярщяля 1. Комму- никатив
(идаряетмя )
402
2. Kompromiss (siyasi)-tərəflər imkanlarına görə gedişində hər bir subyektin fərqlənən maraqlarının ümumi kompromisə gedilməsi ilə ə vəzlənən danışıqlar vasitəsi ilə öz maraqlarına çatmağa çalışırlar (bir qayda olaraq hər bir tərəf burada maksimal olaraq öz fərdi marağını təmin etməyə çalışır). 3. Kommunikativ (idarəetmə) - kommunikasiya quraraq tərəflər maraqlarının əlavə təminatına çalışaraq, cəmiyyət, fərq baxımından yalnız qeyri qanuni olanları ləğv edərək, təkcə konfliktin subyektlərinin özlərinin yox, həm də onların maraqlarının hökmranlığına əsaslanan razılıq əldə edirlər (ya bu və ya digər marağa və onun cinayət təqibinə, korporativ qadağalarına, müqəssirləri adminstrativ cəzalarla hədələyən hüquqi qadağa, ya da qanunvericiliyin, bu və ya digər marağa, fərqə qüvvədə olma və ya qadağa hüququ verən firma təlimatları sistemi). Konflikt üz üzə gəlmə (hərbi) mərhələdən başlayır və kommu- nikativ (idarəetmə) mərhələsində qurtarır. Beləliklə konflikti subyekt- lərin üzləşmədən kompromisə olan qarşılıqlı əlaqələrinin inkişaf prosesi kimi də müəyyən etmək olar var (şəkil 20.3). Konfliktin gedişinə görə subyektlərin qarşılıqlı əlaqəsi üzləş- mədən bizim kommunikasiya adlandırdığımız hala kimi dəyişilir. Kommunikasiya-aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunan sub- yektlərin informasiyalı qarşılıqlı ədaqəsidir: 1) qarşılıqlı əlaqə iştirakçılarının müstəqilliyi ilə; 2) onların maraqlarının və dəyərlər istiqamətinin müstəqilliyi ilə (ardıcıl olaraq qarşılıqlı əlaqə predmeti və ona münasibət barədə təsəvvürlər); 3) bərabərhüquqlu informasiya mübadiləsi kanalının texnoloci təminatı ilə; 4) vəziyyət və qarşılıqlı əlaqənin predmeti barədə informasiya tam- lığının bərabər səviyyəsinin texnoloci təminatı ilə. Qeyd etmək lazımdır ki, bir mərhələnin texnologiyası (müvafiq olaraq hərbi, siyasi və idarəeimə) öz mərhələsində olmayanda istənilən nəticəni vermir. Lakin mərhələ texnologiyalarının özləri də strateci olaraq növbəti mərhələlər (uzunmüddətli perspektivdə qaçılmaz olan- lar) nəzərə alınmaqla qurulmursa və sonuncu mərhələdən texnologiya ilə tamamlanmırsa, konfliktin optimal gedişini təmin etmirlər.
403
Şə kil 20.3
Böhran-subyektlərin konfliktli qarşılıqlı əlaqə prosesinin lən- gimə mərhələsidir. Bu, konfliktin mərhələlərindən birinin daxilində ə mələ gələn yalançı fazadır, yəni, mərhələdən mərhələyə irəliləyən keçidin baş vermədiyi subyektlərin bu cür qarşılıqlı əlaqəsidir (məsələn, uzunmüddətli olaraq bir mərhələdə ləngimə, dağıdıcı düyün, mərhələ staqnasiyası, ya da hətta əvvəlki mərhələyə qayıdış). Qeyd etmək lazımdır ki, bu həm də gərginliyin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Onun aradan qaldırılması böhranın, yəni, konfliktin inkişafının davam etməsinə rəf edilməsinə kömək edir. Konfliktin idarə edilməsi-konfliktli qarşılıqlı əlaqənin inkişa- 1111
2222
404
fının təmin edilməsi üzrə fəaliyyətdir, yəni, konflikti idarə etmək özünü- tənzimləmə üçün ona maksimal imkanları təmin etmək və böhrandan növbəti mərhələyə çıxışa kömək etmək deməkdir. Konfliktin idarə edilən yox, özütənzimlənən olduğunu hesab etmk daha dəqiq olardı (o, sonuncu mərhələyə keçməyənə qədər subyektlər tərəfindən dərk edilən maraqların və dəyərlərin fərqi ləğv edilmədiyindən konflikt məhvedilməzdir).Bu səbəbdən «idarəetmənin» mövcud təriflərinə ciddi əməl edilərsə, onda konflikt «idarəolunmaz- dır». Lakin onun inkişafının müxtəlif mərhələlərində bizim şərti olaraq idarəolunan hesab etdiyimiz konfliktin böhransız inkişafına səbəb olan (onu təmin edən) fəaliyyət də mümkündür. Yenidən bu paraqrafda ilk qoyulmuş suallardan birini xatırlayaq: -Konfliktsiz insan və ya təşkilat mövcud ola bilərmi? -Bəli, əgər öz qarşılıqlı əlaqələrində onlar yalnız iki damcı su kimi özlərinə oxşayan (şüura kimi) subyektlərlə qarşılaşırlarsa. -Bəli, əgər təşkilatda eyni maraqlarla və dəyərlər istiqaməti ilə eyni funksional yeri tutan, sosial və ya xidməti iyerarxiyada müxtəlif pilləni tutmayan insanlar işləyirsə. -Belə həyat kimə lazımdır? -Belə təşkilat lazımdırmı? -O mümkündürmü? Fərqlər daimidir, oxşarlıq anidir. Bu səbəbdən bizim üçün konflikt yaşama mühiti və inkişafın dəyişməz şərtidir. 20.5. Destruktivliklə necə olmaq lazımdır?
Savaof Baaloviç çox hökmdar bir adam idi. O hər şeyi edə bilirdi.Və o zaman heç nə edə bilmirdi. Çünki onun şərti o idi
ki, möcüzə heç kimə zərər gətirməsin. A. və B.Struqatskiye. Bazar ertəsi şənbədən başlayır « ki» alan məktəblinin fikrincə o destruktivdir. Xüsusən də əgər axşam valideynləri tərəfindən tənbeh edilibsə. Müəllimin fikrincə o konstruktivdir, axı pis qiymət təhsilin yaxşılaşdırılması üçün stimuldur. Ə slində isə proseslər belə davam edərsə, sonradan şagirdin özü də bu asılılığı görür, qəbul edilməz olmasına baxmayaraq, «iki» onun nöqteyi nəzərindən konstruktiv olur. Çoxları məhz ciddi müəllimləri xoşduqla xatırlayır. Yox əgər pis qiymət alan yeniyetmə özünə qapılırsa, dərsləri
405 ilə məşğul olmaqdan yayınırsa, evdə və məktəbdə münasibətlərini korlayır, onda müəllim də verilmiş «iki»ni konstruktiv hesab etmir.
Ə gər metodların nəticəsində konflikt irəli gedən inkişaf yerinə böhrana keçibsə, onda metodların destruktivliyi haqda danışmaq olar. lkin mərhələlərin texnologiyalarına uyğun gələn destruktiv metodlar sonrakı mərhələlərdə tətbiq oluna biləndir. Məsələn, üz-üzə gedən, hərbi metodlar siyasi və idarəetmə mərhələlərində, siyasi metodlar isə idarəetmə mərhələlərində destruktivdir. Lakin idarəetmə metodları bir qayda olaraq optimallıqdan uzaq olmalarına baxmayaraq, ilkin mərhələlərdə destruktiv olmayacaqlar. Hər bir mərhələdə yalnız qarşı- lıqlı əlaqənin kommunikasiyaya keçirilməsi şərtilə məxsusi mərhələ metodları daha çox konstruktivdir. Əsas maneənin-digər subyektin aradan qaldırılmasına yönəlmiş qələbə sonluğuna qədər müharibə üçün hərbi metodların istifadəsi istənilən şərtlər daxilində destruktivdir, çünki o, konflikti qanlı dağıntılara, sonsuz qanlı qisasa çevirərək, onu böhran ilməsinə keçirir. Öz növbəsində konfliktin özünü də əgər böhranlardan qaçmaq mümkün olmursa, destruktiv adlandırmaq olar. Ancaq istənilən konflikt öz təbiətinə görə inkişaf vasitəsi kimi konstruktivdir. Böhransız keçən konfliktlər də olur. Lakin o da doğrudur ki, belə konfliktlər çox nadirdir və onlar çox yüksək səviyyəli intellektual və kommunikativ mədəniy- yəti olan təşkilatlar üçün xarakterikdir.
-subyektlərin konfliktli qarşılıqlı əlaqə prosesinin ləngi- mə mərhələsidir. Bu, konfliktin mərhələlərindən birinin daxilində əmələ gələn yalançı fazadır, yəni, mərhələdən mərhələyə irəliləyən keçidin baş vermədiyi subyektlərin bu cür qarşılıqlı əlaqəsidir (məsələn, uzunmüddətli olaraq bir mərhələdə ləngimə, dağıdıcı düyün, mərhələ staqnasiyası, ya da hətta əvvəlki mərhələyə qayıdış). Qeyd etmək la- zımdır ki, bu həm də gərginliyin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Onun aradan qaldırılması böhranın, yəni, konfliktin inkişafının davam etməsinə rəf edilməsinə kömək edir. Beləliklə, konfliktin idarə edilməsi-konfliktli qarşılıqlı əlaqənin
Konfliktin idarə edilən yox, özütənzimlənən olduğunu hesab etmək daha dəqiq olardı (və hələlik o, sonuncu mərhələyə keçməyəcək, 406
subyektlər tərəfindən dərk edilən maraqların və dəyərlərin fərqi ləğv edilmədiyindən konflikt məhvedilməzdir). Bu səbəbdən «idarəetmənin» mövcud təriflərinə ciddi əməl edilərsə, onda konflikt «idarəolun- mazdır». Lakin onun inkişafının müxtəlif mərhələlərində bizim şərti olaraq idarəolunan hesab etdiyimiz konfliktin böhransız inkişafına səbəb olan (onu təmin edən) fəaliyyət də mümkündür. Yenidən bu paraqrafda ilk qoyulmuş suallardan birini xatır- layaq: - Konfliktsiz insan və ya təşkilat mövcud ola bilərmi? - Bəli, əgər öz qarşılıqlı əlaqələrində onlar yalnız iki damcı su kimi özlərinə oxşayan (şüura kimi) subyektlərlə qarşılaşırlarsa. - Bəli, əgər təşkilatda eyni maraqlarla və dəyərlər istiqaməti ilə eyni funksional yeri tutan, sosial və ya xidməti iyerarxiyada müxtəlif pilləni tutmayan insanlar işləyirsə. - Belə həyat kimə lazımdır? - Belə təşkilat lazımdırmı? -O mümkündürmü? Fərqlər daimidir, oxşarlıq anidir. Bu səbəbdən bizim üçün konflikt yaşama mühiti və inkişafın dəyişməz şərtidir. Destruktivliklə necə olmaq lazımdır? « ki» alan məktəblinin fikrincə o destruktivdir. Xüsusən də əgər axşam valideynləri tərəfindən tənbeh edilibsə. Müəllimin fikrincə o konstruktivdir, axı pis qiymət təhsilin yaxşılaşdırılması üçün stimuldur. Ə slində isə proseslər belə davam edərsə, sonradan şagirdin özü də bu asılılığı görür, qəbul edilməz olmasına baxmayaraq, «iki» onun nöqteyi nəzərindən konstruktiv olur. Çoxları məhz ciddi müəllimləri xoşluqla xatırlayır. Yox əgər pis qiymət alan yeniyetmə özünə qapılırsa, dərsləri ilə məşğul olmaqdan yayınırsa, evdə və məktəbdə münasibətlərini korlayır, onda müəllim də verilmiş «iki»ni konstruktiv hesab etmir.
Ə gər metodların nəticəsində konflikt irəli gedən inkişaf yeri- nə böhrana keçibsə, onda metodların destruktivliyi haqda danışmaq olar. lkin mərhələlərin texnologiyalarına uyğun gələn destruktiv metodlar sonrakı mərhələlərdə tətbiq oluna biləndir. Məsələn, üz-üzə gedən, hərbi metodlar siyasi və idarəetmə mərhələlərində, siyasi metodlar isə idarəetmə mərhələlərində destruktivdir. Lakin idarəetmə metodları bir qayda olaraq optimallıqdan uzaq olmalarına baxmayaraq, ilkin mərhə-
407 lələrdə destruktiv olmayacaqlar. Hər bir mərhələdə yalnız qarşılıqlı ə laqənin kommunikasiyaya keçirilməsi şərtilə məxsusi mərhələ metodları daha çox konstruktivdir. Əsas maneənin-digər subyektin aradan qaldırılmasına yönəlmiş qələbə sonluğuna qədər müharibə üçün hərbi metodların istifadəsi istənilən şərtlər daxilində destruktivdir, çünki o, konflikti qanlı dağıntılara, sonsuz qanlı qisasa çevirərək, onu böhran ilməsinə keçirir. Öz növbəsində konfliktin özünü də əgər böhranlardan qaçmaq mümkün olmursa, destruktiv adlandırmaq olar. Ancaq istənilən konflikt öz təbiətinə görə inkişaf vasitəsi kimi konstruktivdir. Böhransız keçən konfliktlər də olur. Lakin o da doğrudur ki, belə konfliktlər çox nadirdir və onlar çox yüksək səviyyəli intellektual və kommunikativ mədə- niyyəti olan təşkilatlar üçün xarakterikdir (istər korporativ, istərsə də hər bir əməkdaşın, ilk növbədə isə adminstrasiyanın), həm də cəmiyyətin özü inkişafın o qədər yüksək səviyyəsində olmalıdır, Lakin məhdudlaşdırılmış müvəqqəti intervalda konfliktləri «təşkilatın məqsədlərinə çatılmasında mane yaratması və ya yarat- maması» əsasına görə konstruktiv və destruktiv şəkildə təsnifat- landırmaq olar. Təsnifatlandırmanın bu tipi firma fəaliyyətinin lahiyə tipi zamanı yolveriləndir (yəni, «lahiyənin həyata keçirilməsi» meyar- larına uyğun gəlir), «Arzuedilməz konfliktlər» barəsində də danışmaq olar. Fərq xüsusunda bu konfliktlər konkret lahiyələrin realllaşması üçün mövcud deyil, lakin bütövlükdə təşkilatın resurslarının xərclənməsinə gətirib çıxarır, bununla belə, konfliktin təşkilatın fəaliyyətinə kömək etdiyini və ya mane olduğunu onun başa çatmasından sonra demək olar, Deməli, bizə bir şey qalır: konfliktdə yaşamağı, işləməyi və istirahət etməyi öyrənmək. 20.6.Konflikt nə vaxt başlayır?
Otello: Aldanan o insandır ki, kimə deyiblər ki, o aldanıb Ş ekspir Konflikt, qarşaılıqlı əlaqədə olan subyektlərdən biri (heç ol- masa) öz maraqlarının, maraqlardan dəyər meylinin, digər subyektin dəyər istiqamətinin fərqini dərk etdiyi andan və ya bu fərqləri hələ dərk etmədən öz maraqlarının təmin edilməsinə görə (yəni fərq xüsusunda)
408
birtərəfli fəaliyyətə başladığı andan başlanır. Ə gər fərq mövcuddursa, lakin subyektlər onu dərk etmirsə, onda biz eskalasiyasından (meydana gəlməsindən) sonra konfliktdən ə vvəlki mərhələ adlandırılan potensial konfliktlərin bir növü ilə qar- ş ılaşmış oluruq. Gərginliyin konfliktdən əvvəl meydana çıxması ilə bağlı yanlış fikir mövcuddur. Onu hiss etdikdən dərhal sonra isə profilaktikası və ya xəbərdarlığı ilə məşğul olmaq lazımdır. Ancaq təəssüf ki, bu cür hal heç kimə müyəssər olmayıb. Axı profilaktika hələ başlamayan konfliktlə işi nəzərdə tutur. Gərginlik isə insanların şüurunda müxtəlif maraqlar, qarşılıqlı əlaqədə olan subyektlərin dəyərləri arasında ziddiyyət duyğusunun əmələ gəldiyi və onları başqasının hesabına olmayaraq məhdud resurs imkanları ilə təmin etmək zamanı əmələ gəlir. Yəni konflikt artıq başlananda yatalaq barakında olan sakinin yatalaqdan aşılanması kimi proflaktika nəticə etibarı ilə artıq faydasız olur (daha dəqiq desək mümkünsüzdür). Gərginlik konfliktdən əvvəl meydana çıxmır. Deməli, biz belə hesab edə bilərik ki, gərginlik konfliktin əlamətidir (lap yenicə başlayan və ya çoxdan davam edən). Bir mərhələdən digərinə keçdikdən sonra gərginlik azalır. Böhran hallarında (yəni konfliktin bir mərhələdə ləngiməsi və ya ə vvəlki mərhələyə qayıtması) gərginlik güclənir. Yeni konfliktin başlanması (subyektə əvvəl məlum olmayan) çətinliklərə gətirib çıxarır ki, bu da gərginlik-çatışmazlığın nəticəsi və ya informasiyaların ziddiyyəti, çətinlikləri aradan qaldırılması üçün bilgi yetərsizliyi yaradır (çətinlikdən çıxış yolları haqqında-əlacsızlığın gərginliyi). Konfliktin başlanması ilə konfliktli hallar biri digərini əvəz edir. Və birinci insidentdən dərhal sonra meydana çıxır. Konfliktlə işdə uğur (konfliktdə) bir çox hallarda konfliktin strukturunun-subyektlərin, predmetin, insidentin, münasibətlərin, vəziyyətin təsvirinin dəqiqliyindən asılıdır. • nsident (informasiyalı)-qarşılıqlı əlaqədə (birbaşa və ya dolayısı) olan subyektlərdən heç olması birinin maraqlarının (tam və ya qismən), dəyərlərinin qarşılıqlı əlaqədə olan digər iştirakçıların maraq və dəyərlərindən fərqini başa düşməyə kömək edən hadisədir.
409 • nsident (əməli)-maraqların, dəyər istiqamətlərinin fərqi xüsusunda ziddiyyətli əməllərin elan olunması (afişa edilməsi) üçün səbəbdir. • Konflikt vəziyyəti-konkret zaman kəsiyində konfliktin inkişafıdır. • Konfliktin subyektləri-konfliktli qarşılıqlı əlaqənin fərdlər, fərdlər qrupunun, sosial təşkilatların qismində təqdim olunan iştirakçılarıdır. • Konfliktin predmeti- konfliktli qarşılıqlı əlaqədə baş verən fərq xüsusuna görə (konfliktin nəyə görə əmələ gəldiyi) konkret maraqlar və dəyərlər istiqamətidir. • Konflikt münasibətləri-subyektlər arasında qarşılıqlı əlaqənin forma və məzmunu, konfliktin başa çatması üçün onların fəa- liyyətidir; Konflikti dəqiq təsvir etmək üçün aşağıdakılar lazımdır: • Onun həqiqi iştirakçılarını müəyyənləşdirmək; • Onların motivlərini, məqsədlərini, xarakterlərinin xüsusiyyət- lərini professional səriştəliliyini öyrənmək; • Konfliktdən əvvəlki mərhələdə onların münasibətlərini aşkar etmək;
• Bu konfliktə gətirib çıxaran maraq və dəyərlərin başlıca fərqi- ni aşkar etmək; • Konfliktin aradan qaldırılması üçün iştirakçıların fikrincə, qə- bul edilə bilə üsullar haqqında onların fikirlərini öyrənmək; • Hələlik konfliktli qarşılıqlı əlaqədə iştirak etməyən digər ma- raqlı subeyktlərin aşkar edilməsi; • Mövcud konfliktə onun qarşısının alınmasının bütün mümkün yollarını müəyyən etmək; Hər bir konflikt məkan və zaman xaraktersitikasına malikdir. Konfliktin məkan xarakteristikası, onun əmələ gəlməsi və aşkar olun- ması sferası; meydana çıxmasının şərait və səbəbləri; konkret təzahür formaları; konfliktin nəticəsi; konfliktin subyektlərinin istifadə etdiyi vasitə və fəaliyyətdir. Zaman xarakteristikası isə sürəklilik, tezlik, konfliktin təkrarlığı, subyektlərindən hər birinin konfliktə iştirak da- vamlılığı kimi parametrlərə, eləcə də ayrı-ayrı mərhələlərin müvəqqəti parametrləri ilə ifadə olunur. Konfliktdə davranış seçiminə həlledici təsiri şəxsin özü-onun təlabatı, maraqları, dəyərləri, adətləri, təfəkkür obrazları, davranış mo- 410
delləri, problemlərlə keçmiş iş təcrübəsi və konfliktdə davranışı göstərir. Şəxsin konflikt tipini ayırmaq olar. Şəxsin konfliktliliyi anlayı- ş ının özü, şəxsin konfliktlərə hazırlıq vəziyyətini, onun konfliktə iştira- ka cəlb olunma dərəcəsini nəzərdə tutur. Rusiya və xaricdə dəfələrlə profesional rəqabət qabiliyyəti ida- rəçiliyin yüksək səviyyəsini nümayiş etdirən biznes təşkilatçıları, uğur- lu menicerlər arasında daha məşhur fiqurların (Demidov, Ryabuşniski, Morozov, Fort, Yakokka) tərcümeyi-halının analizi göstərir ki, onlar hamısı konfliktli şəxslərdir.
Mən heç nəyə təəccüb etmirdim. Mənə sadəcə hər şey çox maraqlı idi. Effektlik 52%. «Qan sadə»…, «Xəncər»…. A.və B.Struqatskiye. Bazar ertəsi şənbədən başlayır
ş formaları Konflikt şəraitində təşkilatın və ayrı-ayrı insanların iş praktikasında adətən, aşağıdakı tipik xətaları ayırırlar: 1) konfliktlərin tənzimlənməsi və sonrakı mərhələlərdə qarşısının alınmasında tədbirlərin görülməsi zamanı gecikmələr ( lk növbədə konfliktdən və ya onun güc yolu ilə həllindən yayınmağa görə tədbir- lər tətbiq edilir); 2) Konfliktin əsl səbəblərini aşkar etmədən onu «həll etmək» cəhdi; 3) «Tənzimlənməyə» görə yalınız güc, cəza tədbirlərinin və ya bu- nun əksinə olaraq yalnız diplomatik danışıqların tətbiqi; 4) Qeyri-xətti, çoxölçülü təsnifatda konfliktin tipini və xüsusiyyətlə- rini nəzərə almadan onun tənzimlənməsində sxemlərin şablon tətbiqi; 5) Keçici mənfəət və dönməz mənfi sosial nəticələrlə müşayiət olunan siyasi intiriqaların köməyi ilə öz xüsusi kartını oynamaq cəhdi (bütövlükdə yalnız cəmiyyət yox, həm də gec və ya tez olaraq intriqa- nın təşəbbüskarının özü üçün). Xətaların əsasında bir qayda olaraq konfliktlərin tipologiyasının düzgün şəkildə qurulmaması durur ki, bu da baza anlayışının istifadə olunan təyinatının və «konfliktlə iş» tipini təyin edən sözlərin ə dəbsizliyinin nəticəsidir. Ancaq belə hesab edilir ki, konfliktin özünün tipologiyası onun təzahür formalarının tipologiyası kimi əhəmiyyətli
411 deyil. Lakin çox vaxt «konfliktin növləri» adlandırılan, ancaq təyinatı etibarı ilə müstəqil şəkildə konflikt olmayan konfliktin təzahür formala- rı və onun mərhələlərini təsnifatlandırmaq lazımdır. Yüklə 4,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|