Hujjatchilikning paydo bo‘lishi va tarixi sobirxonova Ziyoda Temurxon qizi Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘tau
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
1 2
ZDPP1313- Bu səhifədəki naviqasiya:
- O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.6549997 Annotatsiya
- Kalit so‘zlar
- “Hujjat ” so‘ziga quyidagicha izoh beriladi: Hujjat
- “bildargulik”
|
49 «Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya HUJJATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARIXI Sobirxonova Ziyoda Temurxon qizi Alisher Navoiy nomidagi ToshDO‘TAU O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.6549997 Annotatsiya:Mazkur maqolada hujjat va hujjatchilikning paydo bo‘lishining tarixiy ildizlari haqida so‘z yuritilgan bo‘lib, hujjat so‘zing lug’aviy ma’nolari va uning tarixi tadrijiy tarzda tahlilga tortilgan. Kalit so‘zlar: Hujjat, vasiqa, yo‘riqnoma, farmoyish, xarajatnoma, patta Insoniyat qadim zamonlardan buyon qonun qoidalar asosida yashamoq.Qonunlar hayotimizni bir maromda, rejali bo‘lishini taminlaydi.Albatta qonunlar,farmonlar og‘izda qolib ketmasligi, ularga amal qilinishi uchun yozib qo‘yiladi.Qonun,farmonlarni yozish, hujjatlashtirish keyingi avlodlarga qoldirishga ham xizmat qiladi.Biz qonunlar,hujjatlar bilan ishlar ekanmiz, albatta, hujjatchilik tarixini ham bilishimiz kerak bo‘ladi.Avvalo hujjat so‘zing lug‘aviy ma’nosiga nazar solsak. Besh jildli «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da “Hujjat” so‘ziga quyidagicha izoh beriladi: Hujjat-[a.- dalil,isbot;sabab,bahona]tarzida izohlangan bo‘lib, ayni terminning 3 ta ma’nosi ko’rsatilgan.1.Kimsaning kimligini (shaxsiyatini), mashg‘ulotini, biror tashkilotga a’zoligini tasdiqlovchi guvohnoma (pasport, guvohnoma, talabalik bileti, a’zolik bileti va shu kabilar ).2. Biror ish-faoliyat yoki narsaga haq-huquq va shu kabilarni ko‘rsatuvchi, tasdiqlovchi ish qog‘ozi. 3. Ilmiy, ijtimoiy yoki tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan yozuvlar, suratlar, asar yoki adabiyotlardir. O‘rxun-yenisey yozuvlari eng qimmatli hujjatlardir [O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2-jild Z.M.Ma’rufov tahriri ostida.709-bet]. Shuningdek, u ijtimoiy tarixiy ahamiyatga ega bolgan yozuv va suratlar, asar yoki adabiyot ma’nosini ham ifodalaydi [ https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-uning-takomillashuvi- hujjatchilik-tarix.html] . Hujjatchilik o‘zining uzoq tarixiga ega.Hujjatlar qadim zamondan beri olib borilgani ma’lum.Yozuvning paydo bo‘lishi bilan bir vaqtda hujjatchilik rivojlana boshlagan, u kishilar o‘rtasidagi muomala,fikr almashuv va bir-birini tushunish vositasini bergan. Hujjatchilik albatta jamiyat tarixi bilan bevosita bog‘liq.Ishlab chiqarish va davlat apparatidagi ish yuritishning o‘zgarishi bilan hujjatchilik han rivojlanib, takomillashib bordi.Dunyoning har bir mamlakatida hujjat yuritish turli davrlarda paydo bo‘lgan. Bobilning milloddan avvalgi 1792-1750 yillardagi shohi Xamurapining adolatpesha qonunlar majmuyi, undan ham qadimiyroq shoh Ur-Nammu (millodan avvalgi 2112-2094 yillar)ning qonunlari [M.Aminov, A.Madvaliyev, N.Mahkamov, 50 «Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya N.Mahmudov. Ish yuritish (amaliy qo‘llanma).2003]. va boshqa manbalarning mavjudligi “hujjatlar” deb atalgan tartib vositalarining qanchalik olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Rossiya davlatida ham hujjatchilik o‘ziga xos bo‘lgan . Rossiya davlatida hujjat yuritish IX-X asrlardan boshlangan. X asrga kelib shartnomalarda muhrlar qo‘llana boshlagan. XlV asr oxirlaridan boshlab hujjatlar qog‘ozlarda o‘z ifodasini topishga o‘tgan. Manbalar Pyotr davrida “Dokument” so‘zining ishlatila boshlaganidan darak beradi. U tor ma’noda shaxsni tasdiqlovchi hujjat (pasport) o‘rnida ishlatilgan. Keng ma’noda guvoh beruvchi, ibratli, namunali, dadil, isbotlovchi ma’nosida qo‘llanilgan [https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-uning-takomillashuvi hujjatchilik-tarix.html]. Yevropa davlatida hujjatchilik paydo bo‘lishi yuritilishi shu zaylda boshlangan bo‘lsa, bizning zaminimizda ham bu jarayon qadimdan boshlangan.Turkiy xalqlarda hujjatchilik paydo bo‘lishini X asr va undan olgingi asrlarga borib taqalishini aytishadi.Bu fikrlarni asoslovchi ma’lumotlar ham bor. M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida “Bushug‘” so‘zi uchraydi. U elchiga qaytib ketish uchun beriladigan ijozat qog‘ozi, shuningdek, elchilarga beriladigan sovg‘a ma’nolarini bildiradi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilik” asarida yorliq va noma ma’nosi o‘rnida “bildargulik” so‘zi ishlatilgan. Hozirgi kunda faol qo‘llanishga o‘tgan “bildirishnoma”, “bildirish” shu so‘zdan olingan . Sho‘rolar davrida bu so‘z “raport” deb yuritilardi [Z.M.Jo‘rayev.Zamonaviy davlat ish yuritish nazariyasi,amaliyoti va boshqaruvini me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash.2011]. Biz bu ma’lumotlar orqali M Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Hojib davlarda ham hujjatchilik bor bo‘lgani va biz hozirgi yuritayotgan hujjatlarimizning nomi va shakli o‘sha davrgi hujjatlari asosida shakillanganligini bilishimiz mumkin. Tarixchi olimlar izlanishlar olib borib,Sharqda X-XIX asrlarda yorliq, farmon, bitim, arznoma, qarznoma tilxat va mazmuman shunga yaqin hujjatlar keng tarqalgani haqida xabr beradilar.Yorliqning, mazmuni xilma xil bo‘lgan.Ular xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash ma’nolarini bildirgan . Bu o‘rinda To‘xamishxonning 1393 yilda polyak qiroli Yag‘ayalga yo‘llagan yorlig‘i,Temur Qutlug‘ning 1397 yildagi yorlig‘i, Zahiriddin Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg‘ilonlik Mir Sayid Ahmad isimli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig‘i[Q.Sodiqov. Eski uyg‘ur yozuvi. 1989-yil]. Toshkent hokimi Yunusxo‘janing 1797-yil 2–iyinda Peterburgga- Rpossiya podshosiga o‘z elchilari orqali yuborgan yorlig‘i,[2 ЦГВИА РФ, Архив внешней политики России. Фонд Ташкентские дела, опись III/I, дело № 1, опись 132/1, дело № 6 ]. Nikolay Ostraumovning Turkiston arxeloglar xavaskorlari to‘garagining 1897 yil 29- avgustdagi majlisida Amir Temurning Ahmad Yassaviy mozoriga bergan yorlig‘i haqida ma’ruzasi 51 «Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya [.S.O‘.Abdulg‘aniyevich. Dissertatsiya: Toshkent vaqf hujjatlarida an’analar, islohotlar va muammolar ( XVI-XV asr boshlariga oid tarixiy hujjatlar asosida)] va shu kabilarni misol qilishimiz mumkin. Qadimgi davr yorliqlarida o‘ziga xos lisoniy qolip shakillangan, yorliqlar matn jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo‘ladi.Masalan birinchidan“To‘xtamish so‘zim Yag‘aylaga” deb,ikkinchisi- “temur Qutlug‘ so‘zim” deb, uchinchisi-“Sulton Umarshayx Bahodir so‘zim” deb boshlanadi. Bayonda ham muayyan qolip bor, shuningdek, albatta, yorliq yozilgan sana va joy ko‘rsatilgan [Ёрликларнинг хусусияти ва матний таркибий кисмлари хакида каранг: Григорьев А.П. Конкретные формуляры чингизидских жалованных грамот XIII-XV вв. II: Тюркологический сборник.-М., 1978, стр. 198-218]. XIX asrda Qo‘qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan biri “patta” lardir [.Z.M.Jo‘rayev.Zamonaviy davlat ish yuritish nazariyasi,amaliyoti va boshqaruvini me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash.2011]. Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, mahsulot,urug‘(don) yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqida ma’lumot keltirilgan.Patta matnlarida ham o‘ziga xos doimiy va muayyan tarkib va nutqiy qolip borki, bu ham o‘zbek hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba ma’hsuli ekanligining dalilidir. Bugungu kunda fanda qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lgan hujjatlar bor. Ular tariximizni turli davlariga oid. O‘rxun-Enasoy,sog‘d,eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda bitilgan hujjatlar haqida ma’lumot beradi. Bizgacha yetib kelgan manbalar orasida VII asr oxiri va VIII asr boshlarida Sug‘d podsholigi davriga tegishli 80 ga yaqin noyob (Panjikent yaqinidagi Mug‘ tog‘ida joylashgan qadimgi qasr xarobalarida topilgan sug‘dcha) hujjatlar Sug‘d davlatida ish yuritish ahvolidan darak bersa, 800 ga yaqin hujjatlarni qamrab olgan “vasiqalar to‘plami” 1588-1591- yillarda Samarqanddagi tarixiy voqelikni, ijtimoiy istisodiy turmush tarzini yaqqol yoritib bergan. Sug‘d tarixidagi sug‘dcha nikoh guvohnomasi 710- yillarnig 25- martda yozilgan bo‘lib, unda turk zodagoni Uttakinning sug‘d ayoli Dug‘dgunchaga uylanishi rasmiylashtirilgan hamda kelin bilan kuyovning vazifa, burchlari va majburiyatlari bayon etilgan.Undan tashqari Sug‘d podsholigida yer xarid qilish, tegirmonni ijaraga olish, xarajatnoma va o‘zaro yozishmalar iborat bir qator nodir hujjatlar ham bo‘lgan [https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va- uning-takomillashuvi-hujjatchilik-tarix.html]. O‘zbek hujjatchilik tarixiga nazar solsak qadim zamonlarda “Risola” deb atalgan hujjat ham borligini bilishimiz mumkin. Bu hujjat o‘ziga xos ahloqiy, diniy qo‘llanma bo‘lib ustadan o‘rnatilgan odat va an’analarga rioya etishni talab qilgan. Hunarmandlar ham buni buzishga haddi sig‘magan,chunki bir joriy etilgan yangilik ana shunday qoida va ruhoniylar qarshiligiga duch kelishi 52 «Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya mumkin edi [Samarqand VDA.1843-jamg‘arma.1-ro‘yxat.2-yig‘majild]. Risolani bugungu kundagi yo‘riqnomalarga o‘xshatishimiz mumkin. Bilamizki, bizda uch xonliklar davri bo‘lgan. Ularning har birida o‘zida xos qonun qoidalari shakllantirilgan. Bu hol esa hujjatlarni ham xilma xil bo‘lishiga olib kelgan. Bulardan biri Xiva xonligi tarkibidagi Xorazm shahri. Bu yerdagi manzilgohlardan charm yuzasiga yozilgan 8 ta xo‘jalik hujjatidan parchalar.20 ta taxtachaga yozilgan hujjat topilgan.Ularda Tuproqqal’a hayot davrida unga tobe xonadon a’zolarining ro‘yxati,harboy chaqiriq, soliq, jon ro‘yxatlar bo‘lgan. Nufuzli zotlar bilan birga qullar ham qayd qilingan. 4 ta hujjatda Tuproqal’a omboriga qabul qilingan xo‘jalik asbob-uskunalari, xususan, bir o‘rinda g‘ildiraklar,bu narsalarning taqsimlab berilishi haqida ma’lumotlar berilgan [Z.M.Jo‘rayev.Zamonaviy davlat ish yuritish nazariyasi, amaliyoti va boshqaruvini me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash.2011]. Namangan viloyati Kosonsoy shahri yaqinidagi Mog‘il qal’asidan VII-VIII asrga oid 80 ta hujjat topilgan. Ular milliy sug‘d yozuvida bo‘lib, toldan kesilgan tayoqcha, teri va xitoy qog‘ozlariga bitilgan.[ .https://fayllar.org/hujjatchilik-tarixi-va-uning- takomillashuvi-hujjatchilik-tarix.html]. Namnagan Qo‘qon xonligi tarkibiga kirgan va o‘sha yerning hujjat yuritilishi haqida ma'lumot beradi. Bu kabi hujjatlarni o‘rganilishadan asosiy maqdsad tariximizda qanday hujjatlar bo‘lgan va qanday yuritilganini bilish,ulardan andoza olish.Hujjatlar ma’lum shaxlar hayotidan ham habar bergan. Anglyalik mashhur yozuvchi,adib Ulyam Shekispir cho‘qintirilgani haqida cherkov daftaridagi qayydan boshqa uning hayoti haqida deyarli hech qanday ma’lumot uchramaydi. Cherkov daftarida ham 1596 yilda stratforlik Enn Xatauey ismli qizga uylangnaligi hamda to‘ng‘ich farzandi Syuzen 1583-yilda, egizaklari: Hamlet va Judit 1585-yilda cho‘qintirilganligi haqida ma’lumotlar keltirilgan. O‘z davrida bunday hujjatlar yozilgani adib haqida ma’lumot ega bo‘lishimizga yordam beradi. Bizgacha yetib kelgan hujjatlar ichida eng muhimi va dunyoga tarqalgani,chet davlatlar olimlari tomonidan o‘rganilgani, shohlar, sarkardalar, davlat arboblari uchun dasturuamla vazifasini o‘tab kelgan noyob manba buyuk bobokalonimiz sohibqiron Amir Temurning “Temur tuzuklari”dir. U o‘rta asrlarda U o‘rta asrlarda davlatchilikning asosiy qonuni sifatida mashhur bo‘lib,unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toj-u taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash, askarlarning maoshi, boj va soliq to‘lash tartibi, mamlakatni boshqarish tartibi va shu kabi davlatni yuksaltishish va tinchligi ta’minlash borasidagi muhim ma’lumotlar berilgan. Yuqora aytib o‘tganimizdek hujjatchilik davlat va jamiyat bog‘liqdir. Ular yuksalsa yoki rivojlanish ortda qolsa hujjatchilik o‘zgarib boradi. Bizning yurtimiz ruslar mustamlakasi bo‘lgan davrda bu sohada ancha 53 «Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya o‘zgarishlar bo‘ldi. Hujjatlarning tili rus tilida yuritiladigan , afsuski, hozir ham davom etmoqda.Ular bizni biz esa ularni hujjatchilik sohasidagi bilimlarini o‘rgandik. Misol uchun arxelog va sharqshunos sifatida tanilgan V.LViyatkin Samarqand viloyat mahkamasida ishlagan.Viyatkin o‘z tadqiqotlarida tarixiy hijjatlarga ,ayniqsa vaqfnomalarga kata etibor qaratgan. U XV-XIX asarlarga mansub 151 ta xujjatni jumlagan, 133 ta vaqfnomani o‘rganib chiqqan edi.[S.O‘.Abdulg‘aniyevich. Dissertatsiya: Toshkent vaqf hujjatlarida an’analar, islohotlar va muammolar (XVI-XV asr boshlariga oid tarixiy hujjatlar asosida)]. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2