İ. A. Axundov
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Natamam sağalmada isə xəstəliyin hər hansı bir izləri qalır.
Bu zaman əlverişli şərait olduqda xəstəlik yenidən baş verə bilər. Buna patoloji vəziyyət deyilir.
45
C. H. Təqdisi sağalmaya aid əsərlərində daima bu fikri sübut etməyə çalışır ki, sağalma nə xəstəliyin sonudur nə də onun geriyə inkişafıdır. Sağalma xəstəliyin sonu sayıla bilməz, ona görə ki, sağalmanın əsasını təşkil edən müdafiə uyğunlaşma reaksiyalarının səfərbərliyə alınması, xəstəliyin lap başlanğıcından və hətta xəstəlik önü dövründən başlayır. Sağalmaya xəstəliyin geriyə inkişafı da de- mək düz deyil, ona görə ki, sağalma yeni keyfiyyətdir. Hər bir xəs- təlikdən sağalan adam xəstəlikdən əvvəl ki, adam deyil. Onun müx- təlif müdafiə uyğunlaşma reaksiyaları, maddələr mübadiləsi və s. tam başqa istiqamətdə fəaliyyətini davam etdirir. Bu məsələyə aid C. H. Təqdisinin “Sağalmanın mexanizm- ləri” (Y. C. Məmmədovla birlikdə, Moskva, Znanie, 1984) adlı kita- bı diqqəti cəlb edir. Kitab da qısa girişdən sonra yığcam şəkildə sağlamlıq, xəstə- lik və sağalma haqqında məlumatlar verilir, xəstə orqanizm necə sağalır məsələsi işıqlandırılır. Sonra sağalmaya mane olan stresslər, zərərli vərdişlər və s. həmçinin sağalmaya əlverişli şərait yarada bilən immun sisteminin güclənməsi, düzgün pəhriz, bədən tərbiyəsi və s. ətraflı təhlil olunur. Sağalmada ekoloji amillərin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir. Göstərilir ki, elmi-texniki inkişaf dövründə ətraf mühitdə baş verən bir sıra hadisələr, xüsusilə yeni tərkibli kimyəvi maddələrin yayıl- ması insanların bu növ mühit də uyğunlaşmasını çətinləşdirir. Bu onunla izah edilir ki, həmin maddələrə qarşı evolusiya prosesində insanlarda adaptasiya əmələ gəlməmişdir. Digər tərəfdən insanlar özü də ətraf mühiti o qədər dəyişdirir ki, çox zaman hər hansı bir şəxs məcburiyyət qarşısında özünü də dəyişdirib, ona uyğunlaşdır- mağa çalışır. Sağalma haqqında C. H. Təqdisinin orijinal fikirlərindən biri də sağalmadan sonrakı sağlamlıqdır. O, bir sıra patoloji proseslərdə sa- ğalmadan sonra ki, dövrü izləyərək göstərir ki, həmin bu dövrdə orqanizmin bir çox funksiyaları və maddələr mübadiləsi tam yüksək səviyyədə sabit olmadığından mütləq müəyyən müddət ərzində yaxından həkim nəzarətini tələb edir. Bu zaman aparılan tədbirlər sı- 46
rasında o, bitki mənşəli stimulyatorların qəbul edilməsinə böyük yer verirdi. Bu kimi dərman bitkilərindən alınan müxtəlif preparatların şokdan sonrakı tədbirlərdə yüksək effektli olmasını qeyd etmişdir.
*** Bildiyimiz kimi tibb ən qədim elmlərdən biri sayılır. Əsrlər boyu insanların bu sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər ilk dəfə empirik şəkildə nəsildən-nəslə verilmişdir. Sonralar yazı meydana gəldikdə bu məlumatlar müxtəlif əsərlərdə qeyd olunmuşdur. Elə onların əsasında da “xalq təbabəti” yaranmışdır. Müasir tibb xalq təbabətinin nailiyyətlərini olduqca yüksək qiymətləndirir. Orada olan bir çox fikirlər müasir tibbdə geniş tətbiq olunur. Bu proses daima davam edir. Tibbin tarixi məsələlərin öyrənilməsində C. H. Təqdisinin böyük xidmətləri var. Bu da hər şeydən əvvəl onunla izah olunur ki, C. H. Təqdisi bir sıra Şərq və Qərb dillərini bildiyindən bu sahədə olan bir çox ilkin mənbələrlə bilavasitə özünün istifadə etmək imkanı olmuşdur. O, əsərlərində əsas yeri Yaxın və Orta Şərqdə fəaliyyət göstərmiş alimlərin əsərlərinin tədqiqinə həsr etmişdir. Bu qiymətli məlumatların toplanmasının əsasında onun “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” (35 çap vərəqi) adlı sanballı monoqrafiyası yaranmışdır. Mən bu monoqrafiyanın əl yazısı ilə tanış olduqda orada hətta müasir tibbin müxtəlif sahələrinə aid qiymətli fikirlərə rast gəldim. Bu monoqrafiya əsas etibarı ilə üç fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə Yaxın və Orta Şərq alimlərinin orta əsrlərdə tibbin öyrənilməsində ədə etdikləri yeniliklərin tarixi, genosoloji səbəbləri aydınlaşdırılır. Bu səbəblərin sırasında əsas yeri Şərqin ümumiyyətlə elm və mədəniyyətin beşiyi olmasına verilir. Çox maraqlı faktlar ilə göstərilir ki, qədim Şərqdə Misir, Çin, Hind mədəniyyətləri ilə bərabər, hələ onlardan heç də geri qalmayan və hətta bir çox cəhətlərdən yüksək səviyyədə olan atəşpərəstlərin mədəniyyəti və onların müqəddəs kitabı sayılan “Avesta” da göstərilən olduqca qiymətli tibbi fikirlər mövcuddur. Bu məsələnin
47
xüsusilə Azərbaycan üçün çox böyük əhəmiyyəti vardır. Hərçənd ki, bəzi əsərlərdə (“Azərbaycanda tibbin tarixi” İ. K. Əfəndiyev, EA-nın nəşriyyatı, Bakı-1964, rus dilində) Zərdüştün azərbaycanlı olması barədə şübhəli məlumatlar göstərilsədə C.H. Təqdisi inandırıcı faktlar ilə Əbu Reyhan əl-Biruninin “Keçmiş əsrlər tarixi” kitabında Zərdüştün zihuri bəhsində, onun Azərbaycan əhalisindən olması barədə aydın məlumatlar gətirilir. Elə həmin bu mədəniyyət sonralar qədim Yananıstan da tibbin inkişafında olduqca mühüm rol oynamışdır. Bu haqda C. H. Təqdisinin bəzi məqalələrində də məlumatlar vardır. Lakin əfsuslar olsun ki, Zərdüştün azərbaycanlı olmasına baxmayaraq onun özü və “Avesta” haqqında başqa ölkələrdə Azərbaycandan daha çox məlumat vardır. Zərdüştün heykəli Drezden (Almaniya) qalereyasındadır. “Avesta”nın tibbi fikirləri bəzi alimlər (Horst Fixtiner (1924); A. O. Makovelski (1960)) tərəfindən öyrənilmişdir. C. H. Təqdisi “Avesta”nın tibbi və əczaçılıq fikirlərini daha dərindən tədqiq etmişdir. “Əczaçılıq və farmakologiya qədim və orta əsr Azərbaycanında” adlı dissertasiya onun rəhbəriyi altında müdafiə olunmuşdur. Bu əsərdən başqa o digər məqalələrində “Avesta”nın antik dövründəki yunan mədəniyyəti və tibbin inkişafı haqqında olduqca maraqlı konkret faktlar gətirilir. Sonra göstərir ki, Yunanıstanda akademiyalar bağlandıqda, orada fəaliyyət göstərən böyük alimlər Yaxın və Orta Şərqə pənah gətirdilər. Onların köməyi nəticəsində Şərqdə sonralar Cündişapur, Bağdad və bir sıra digər böyük elm ocaqları yaranmağa başlayır. Lakin burada çalışan dahi Şərq alimləri yunan alimlərinin əsərlərinə mexaniki yanaşmayıblar, onları dərindən inkişaf etdirərək, qiymətli əlavələr ediblər. Zəkəriyya Ər-Razi, İbn Sina, İsmayıl Cürcani və bir sıra digər Şərq alimlərinin əsərləri sonralar Avropanın özündə də müasir tibbin inkişafına olduqca mühüm rol oynamışdır. Elə bu fəsildə həmin alimlərin əsərlərində tibbin digər fənlər və xüsusilə fəlsəfə ilə əlaqəsi göstərilir. Şərq alimlərinin əsərlərində olan müşahidə, təcrübə, humanizm və s. haqqında geniş məlumatlar verilir. Bu və sonrakı hissələrdə Şərq həkimlərinin şerlə yazdığı 48
tibbi fikirlər və dahi şairlərin poetik əsərlərində tibbi məsələlərə aid olduqca maraqlı məlumatlar təhlil olunur. “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” monoqrafiyasının ikinci fəsli orta əsrlərdə Şərq alimlərinin əsrlərində tibbin nəzəri məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada xüsusi ilə İsmayıl Cürcaninin doqquz cildli “Xarəzmşahlar zəxirəsi” adlı əsərində tibbin predmeti, onun məqsədi, vəzifələri, demək olar ki, müasir təsəvvürə çox yaxın şəkildə izah edilir. Ər-Razi, İbn Sina, İ. Cürcani kimi tibbin o zaman ki, klassikləri, onların bir çox tələbələri, xüsusi ilə Azərbaycan alimlərinin əsərlərində anatomiya və fiziologiyanın bir sıra mühüm məsələləri, ümumi patologiyaya aid xüsusi fikirləri diqqəti cəlb edir. Bu məsələyə həmin alimlərin əksəriyyətinin fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən yanaşması, gələcəkdə xəstəliyin mahiyyətinin aydınlaşdırmasına yaxından kömək etmişdir. Həmin kitabda orta əsrlərin əczaçılıq və farmakologiyasının öyrənilməsində qiymətli materiallar vardır. Məsələ burasındadır ki, elə əczaçılığın tibbdən ayrılması da ilk növbədə VIII əsrdə Şərqdə Bağdad akademiyasında olmuşdur. Bu sahədə Azərbaycan alimlərinin zəhməti az olmamışdır. Onların fikrincə bu işin müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, həkim vaxtını dərman hazırlamağa sərf etməyib, xəstəliyin diaqnozu və onun müalicəsi ilə yaxından məşğul ola bilsin. Lakin elə eyni halda Azərbaycanda həm o zaman əczaçılar və farmakoloqlar müalicə edən həkimlər ilə sıx əlaqədə olmuşlar. O dövrün bir çox həkimlərinin müalicəxanasının nəzdində xüsusi apteklər də varmış. İlk növbədə dərmanşünas yəni farmakoloq sözünə Məhəmməd Mehdi ibn Əli Nəqinin əsərlərində rast gəlinir. O, qeyd edir ki, əczaçı yeni bir dərmanı hazırladıqda əvvəlcədən məsləhət üçün orada işləyən farmakoloqun yanına gedir, sonra həmin məlumat ilə müalicə edən həkimə müraciət edir. “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” monoqrafiyasında və bu mövzuda C. H. Təqdisinin əsərlərində orta əsrlərdə işlədilən dərman bitkilərinin müasir tibbdə əhəmiyyəti üzərində xüsusi dayanılır. Belə bir maraqlı fikir diqqəti cəlb edir ki, İbn Sinanın “Tibb qanunu” kitabı və bir çox o dövr ki, əsərlərdə tibbə məlum olan 49
dərman bitkilərinin sayı müasir tibbdə işlədilən dərman bitkilərindən çox idi. Müasir tibb indi getdikcə belə bir qənaətə gəlir ki, dərman bitkilərindən istifadə etmək bir çox kimyəvi maddələrdən effektli və zərərsizdir. O dövr ki, Şərq alimlərinin əsərlərində gigiyena məsələlərinə də fikir verilmişdi. Ümumiyyətlə Şərqdə geniş yayılan “Zərərveri- cini zərərvermədən qabaq məhv et” ideyası profilaktik məsələlərin nə qədər böyük əhəmiyyətə malik olmasını göstərir. Məsələn, belə rəvayət var ki, Zəkəriyya Ər-Razi Bağdad şəhərinin hansı yerində yeni xəstəxana binası tikmək daha məsləhətdir soruşduqda, o, deyib ki, şəhərin müxtəlif ərazilərində bir şaqqa ət asın. Harda o ət hamısından gec xarab olarsa xəstəxananı da orda tikin. Şərq alimləri gigiyenanın hətta müasir tibbə məlum olmayan yeni sahələrinə toxunmuşlar. Məsələn, bu alimlərin bir neçə əsərlərinin sırasında “səfər gigiyenası” adlı əsəri də vardır. Demək olar ki, tibbin iki əsas şöbələrindən sayılan herontologiya və pediatriyanın əsasları da Şərq alimləri tərəfindən qoyulmuşdur. Herontoloji məsələlərin sırasında bu alimlər öz əsərlərində istirahət, əmək və iş şəraitinin gözlənilməsinə, pəhriz qaydalarına böyük yer verilmişlər. Bu əsərlərdə hətta hansı heyvanların ətləri, hansı meyvələrin hansı xəstəliklər də xeyirli olması haqqında geniş məlumatlar göstərilir. Pediatriyaya gəldikdə isə demək olar ki, bu elmin banisi Zəkəriyya Ər-Razi sayılmalıdır. Uşaq xəstəlikləri və irsi xəstəlik- lərin öyrənilməsinə o, müəyyən yer vermişdir. C. H. Təqdisinin “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” mono- qrafiyasının üçüncü fəsli orta əsrlərdə Şərq alimlərinin əsərlərində praktik tibbin məsələlərinə həsr olunmuşdur. Burada hər şeydən əvvəl xəstəliklərin təsnifatı verilir. Ayrı-ayrı xəstəliklərin diaqnos- tikası, dinamikası, simptomları, müalicə və profilaktika metodları haqqında məlumat çox zaman sistemlər üzrə göstərilir. Maraqlıdır ki, o dövrün həkimləri xəstəliklərdə rast gəlinən böhranların öyrə- nilməsi və həmin hallardan çıxarılması haqqında öz əsərlərində geniş məlumatlar verirlər. 50
Sistemlər üzrə xəstəliklərə gəldikdə isə onların içərisində əsəb və psixi xəstəliklərin öyrənilməsinə böyük yer verilir. Demək olar ki, ilk dəfə olaraq Azərbaycan həkimi Əbdül Məcid Təbib öz əsərində psixi xəstəliklərə geniş yer verib və ilk dəfə ruhi xəstələri dəli yox, müalicə tələb edən xəstə kimi göstərmiş və bu xəstəliklərin müalicəsində müəyyən nailiyyətlər əldə etmişdir. İlk dəfə sinir mediatorları haqqında məlumata yenə də biz orta əsrlərdə Azərbayca alimi Qubulli Təbrizinin əsərlərində rast gəlirik. O, sinir şirəsi (“üsareyi əsəbi”) adı altında müasir mediatorlar və hormonlar məfhumunu izah etmiş, onların tərkibinin öyrənilməsinin sağlamlığın saxlanılması və xəstəliklərin müalicəsində olduqca böyük əhəmiyyət kəsb edə bilməsini göstərmişdir. Daxili orqanların xəstəlikləri sırasında Şərq alimlərinin əsər- lərində ilk yeri ürək-qan damar sistemi xəstəlikləri, onların müalicə və profilaktikası tutur. Qan və qanyaradıcı orqanların xəstəliklərinin öyrənilməsi orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş Şərq alimlərini ona görə yaxından maraqlandırmışdır ki, onlara görə qan bütün orqan və toxumaların qida maddələri ilə təmin olunmasında əsas rol oynayır. Müxtəlif xəstəliklərdə isə qan tərəfindən baş verən dəyişikliklər böyük əhə- miyyətə malikdir. Qanın sağlam və xəstə orqanizmin güzgüsü ol- ması fikri də onlar tərəfindən irəli sürülmüşdür. Qanazlığını Şərq alimləri orqanizm üçün böyük təhlükə hesab edirdilər və onun ara- dan qaldırılması üçün dərmanlardan başqa xüsusi meyvələr və qida məhsulları da təklif edirdilər. Qanazlığı zamanı qaraciyərin xeyirli olması haqqında bu alimlərin qeydləri vardır. Qanaxmanın orqanizm üçün böyük təhlükəli hal olması onlara yaxşı bəlli idi. Ona görə qanaxmanı dayandırmaq üçün müəyyən dərman preparatları işlətməyi məsləhət görmüşlər. Qan və qan sistemi xəstəlikləri ilə Zəkəriyya Ər-Razi yaxın- dan məşğul olmuşdur. O, eyni halda qeyd edir ki, qanın həcminin artması da bədən üçün müəyyən təhlükə yarada bilər. Belə hallarda o, bir stəkana qədər qan buraxmağı məsləhət görürdü. Qan dövranı zəif olan şəxslərdə qan buraxmağa icazə verilmirdi. Azərbaycan hə- 51
kimləri hələ o zaman qanın həcmini azaltmaq məqsədi ilə zəli və həcəmətlərdən də istifadə etmişlər. Həcəmətin qanyaradıcı orqanla- rın fəaliyyətini stimulə etmək və zəhərli maddələri qandan xaric etmək üçün böyük əhəmiyyəti vardır. Maraqlıdır ki, ilin müəyyən fəsillərində həcəmət ilə qan buraxmağı hətta sağlam şəxslərə də məsləhət görürdülər. Şərq alimləri yaxşı bilirdilər ki, qan dövranı xəstəlikləri tənəffüs sistemi ilə sıx əlaqədardır və hər ikisinin fiziologiya və patologiyası sinir sistemindən asılıdır. Qan dövranı və ümumiyyətlə bir çox xəstəliklərin diaqnosti- kasında nəbzə böyük əhəmiyyət verirdilər. O zaman 18-ə qədər nəbz növünün məlum olması, onların diaqnostik və proqnostik əhə- miyyəti qeyd olunmuşdur. Bu alimlər ürək xəstəliklərində sol mədəciyin hipertrofiyasına mühüm kompensator əhəmiyyət vermişlər. O dövrdə İbn Sinanın “Ürək dərmanları” adlı kitabı bir neçə dəfə hələ latın dilinə tərcümə edilmişdir. Orta əsrlərdə Şərq alimləri öz əsərlərində həyacan, qorxu, həddindən artıq sevinc və s. bu kimi emosional halların hər şeydən əvvəl ürək qan-damar sistemi xəstəlikləri üçün böyük təhlükə əmələ gəlməsini göstərmişlər. Demək olar ki, damarların fəaliyyətini necə bir periferik ürək kimi qiymətləndirmək haqqında məlumata bu alimlərin əsərlərində rast gəlinir. Ürək qan-damar sistemində hal-hazırda məlum olan işemiya, stenokordiya, miokard infarktı və s. bu kimi xəstəliklər və onların müalicəsi haqqında bu alimlərin əsərlərində maraqlı məlumatlar vardır. Tənəffüs sistemi xəstəliklərində ağciyər və plevraların iltihabı, bronxial astma və s. xəstəliklərin gedişi onlara yaxşı bəlli idi. Bu xəstəliklərin qarşısının alınmasında onlar düzgün nəfəsalma və orqanizmin müqavimətinin yüksəlməsinə böyük əhəmiyyət ver- mişlər. Bu sistemin müdafiəyə uyğunlaşma reaksiyaları təngənəfəs- liklər, öskürmə və s. haqqında xüsusilə İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar zəxirəsi” kitabında ayrı-ayrı fəsillər vardır. Hətta 52
bəlğəmin keyfiyyəti, rəngi, bərkliyi, yumşaqlığı əsasında tənəffüs sisteminin xəstəliklərinin diaqnozunu qətiləşdirməyə çalışmışlar. Həzm sisteminin pozğunluqlarında da onlar əsəb və psixi xəstəliklərə böyük yer vermişlər. İştahanın əhvali-ruhiyyədən və şəraitdən xeyli asılı olmasını göstərmişlər. Ağız boşluğu və dişlərin sağlamlığının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmişlər. Həzm sisteminin xəstəliklərinin qarşısının alınması və müalicəsində pəhrizin olduqca böyük əhəmiyyətini göstərmişlər. Bu alimlərin çoxu hesab edirdilər ki, həzm sistemi və bəlkə də bütün xəstəliklərdə əvvəlcədən bağırsaqları toksiki maddələrdən təmizləyib, sonra müalicəni başlamaq lazımdır. Demək olar ki, mədə xorasının ilk növbədə ətraflı şəkildə gedişi və müalicəsi İbn Sinanın əsərlərində əks olunmuşdur. İsmayıl Cürcaniyə mədənin sallanması və müalicəsi yaxşı bəlli idi. Həzm sistemi ilə əlaqədar olaraq qaraciyər xəstəlikləri də bu alimlərin əsərlərində geniş tədqiq olunmuşdur. Sarılıq xəstəliyinin öyrənilməsi bu alimlərdən xüsusilə Zəkəriyya Ər-Razinin əsərlərin- də müasir dərsliklərdə olan məlumatdan xeyli artıq məlumat vardır. İfrazat sisteminin sağlamlığın qorunmasında böyük əhəmiyyə- tini qeyd edərək bu sistemin patologiyada, funksiyasının tənzimi üçün müxtəlif dərman bitkiləri, meyvələrin əhəmiyyətini göstərmiş- lər. İbn Sina demək olar ki, ilk dəfə sidiyin analizinə böyrək xəs- təliklərinin diaqnostikasında böyük əhəmiyyət verərək göstərmişdir ki, şəkər xəstələrinin sidiyində şəkər olur. Şərq alimləri hələ o zaman böyrək xəstəliklərində sidiyin rəngi, iyi, orada qanın olub, olmaması və s. bu kimi halların böyük diaqnostik əhəmiyyətə malik olmasını göstərmişlər. Sidiyin cox az və ya heç olmamasının orqanizm üçün böyük təhlükə olmasını qeyd etmişlər. Endokrin sistemi haqqında təsəvvürün az olmasına baxmaya- raq o dövrün alimlərinin əsərlərində bu vəzilərin patologiyada rolu- nun öyrənilməsinə az rast gəlinmir. Bu vəzilər sırasında xüsusilə cinsi vəzilərin əhəmiyyəti və patologiyası yaxşı öyrənilir.
53
Orta əsrlərdə məlum idi ki, heyvanların axtalanması, onların maddələr mübadiləsinə və sinir sisteminə təsir edir. Ona görə də ev heyvanlarının (qoyun, qara mal) yaxşı ət, yun verməsi üçün onları axtalayırdılar. Şahların və əmirlərin hərəmxanalarında qulluqçu kişiləri axtalamaqla onların xarakterini və qadına qarşı ehtiraslarını söndürürdülər. İbn Sinanın “Tibb qanunu” kitabının üçüncü cildində cinsi vəzilərin anatomiya və fiziologiyası, funksiyası, gigiyenası, patolo- giyasına geniş yer verilmişdir. İbn Sina hələ o zaman spermanı tədqiq edərək onun nəsil törətmə qabiliyyətinin olub olmamasını təyin edə bilmişdir. Göstərmişdir ki, nəsil törətməməyin səbəbi qo- calıq, uşaqlıq dövrü və həm də alkoholizmdən asılı ola bilər. Cinsi vəzilər ilə əlaqədar olaraq İbn Sina öz əsərlərində hamiləlik dövrü- nün normal getməsi, sağlam uşağın doğulması və inkişafına böyük yer vermişdir. Cinsi vəzilərin fəaliyyətini sürətləndirmək məqsədi ilə o, müntəzəm şəkildə qida ilə yarı bişirilmiş yumurta, süd, yağ, ət, noxud, düyü və s. qida maddələrinin qəbul edilməsini məsləhət görmüşdür. Tərəvəzlərdən bu məqsəd üçün ispanaq, kahı, nanə və s. təklif etmişdir. Ər-Razi, İbn Sina, İsmayıl Cürcüni hər üçü zəfəranın cinsi fəaliyyətin artırılması üçün qəbul edilməsini məsləhət görmüşlər. İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar zəxirəsi” əsərində mama- lıq və ginekoloji xəstəliklərə aid xüsusi fəsil vardır. Şərq alimləri cinsi vəzilərin fəaliyyətində sinir sistemi və psixi funksiyalara böyük yer vermişlər. Onlar göstərmişlər ki, cinsi vəzilərin fəaliyyətinin düzgün tənzim edilməsi zehni fəaliyyətə yaxşı təsir edir, pis fikirləri beyindən çıxarır. Həzm və başqa sistem- lərin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir. Orqanizmin müqavimətini artırır, mərkəzi sinir sisteminin fəaliyyətini sakitləşdirir. Mənfi emosiyaların, qorxu və həyəcanın cinsi vəzilərin fəaliyyətinə mənfi təsir göstərməsi haqqında bu alimlərin əsərlərində geniş məlumatlar vardır.
İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar zəxirəsi” kitabında ayba- şının vaxtı, onun gecikməsi, ağrılı olması, hamiləliyin aylar üzrə 54
nişanələri, qadının əhval-ruhiyyəsinin hamiləliyin gedişinə təsiri, ana südünün azlığının səbəbləri, onun aradan qaldırılması üçün lazımı tədbirlərin aparılması, hətta süd vəzilərinin xərçəngi ilə mübarizə və s. haqqında qiymətli məlumatlar vardır. Lazım olmayan hamiləliyin dayandırılması, sonsuzluğun qar- şısının alınması bu alimlərin əsərlərində işıqlandırılır. Zəkəriyya Ər-Razi hətta doğuşdan sonra uşağın oğlan və qız olmasını təyin etmək üçün də müəyyən metod təklif etmişdir. Bu alimlərin əsərlərində cinsi vəzilərin fəaliyyətinin təhrif edilməsinin zərəri haqqında da geniş məlumatlara rast gəlmək olar. Hətta onlar göstərmişdilər ki, insanların temperamentindən asılı ola- raq güclü istiqanlı insanlar üçün həftədə iki dəfə, adi insanlar üçün həftədə bir dəfə cinsi əlaqəyə girmək kifayətdir. Bu vəzilərin fəaliy- yətinin düzgün tənzim edildiyi şəraitdə, cinsi qabiliyyətin hətta lap qoca yaşlarında da saxlamaq imkanını göstərilmişlər. Ona görə ki, bu vəzilərin fəaliyyəti sinir sistemi, qan dövranı, psixi fəaliyyət, əmək qabiliyyəti və s. üçün olduqca zəruridir. Şərq alimləri cinsi fəaliyyətin tənzimində hər şeydən əvvəl psixoterapiyaya böyük yer verirdilər. Eyni halda stimulyəedici, tonusartırıcı xüsusi məcunlar, bədən tərbiyəsi, masaj, su proseduraları və s. böyük yer verirdilər. Bir çox ağır xəstəliklərin əsəb mənşəli olması və psixi amil- lərdən asılılığı orta əsrlərdə, Şərq alimlərinə yaxşı bəlli idi. Əsəb xəstəliklərindən daha çox onlar psixi xəstəliklərin öyrənilməsi ilə məşğul olmuşlar. Avropada psixi xəstəlikləri qəzəbli qüvvələrin bə- dənə daxil olması ilə izah etdikləri bir dövrdə Şərqdə bunları həqiqi xəstə hesab edib, onların müalicəsi ilə yaxından məşğul olmuşlar. İbn Sina, Cürcani və başqalarının əsərlərində təfəkkür, hafizə, qəzəb, kin və s. hallar haqqında geniş məlumatlar vardır. Xüsusilə qoca yaşlarda psixikanın pozula bilməsi ilə dərindən məşğul olub, psixogigiyena, psixoterapiya məsələləri ilə yaxından məşğul olurdular. Ər-Razi öz əsərlərində müsbət və mənfi emosiyaların klinika üçün böyük əhəmiyyətini qeyd etmişdir. Bu alimlər psixi fəaliyyətin daxili orqanlara fiziologiya və patologiyada təsirini öyrənməklə ilk dəfə olaraq kortikovisseral nəzəriyyənin demək olar 55
ki, əsasını qoymuşlar. C. H. Təqdisi bu məsələyə stress və kortikovisseral əlaqələrin öyrənilməsi zamanı toxunurdu. Zəkəriyya Ər-Razinin “Əlhavi” (“Hər şeyi əhatə edən”) əsə- rində psixi xəstəliklər ətraflı öyrənilir. Müxtəlif amillərin əsəb siste- minə mənfi təsirləri haqqında məlumatlar gətirilir. Yuxunun, sinir sisteminin xəstəliklərinin müalicəsi haqqında İbn Sina “Tibb qa- nunu” kitabında geniş məlumat verir. İbn Sina elektroşokun bir sıra sinir sistemi xəstəliklərində müalicəsinin əhəmiyyətini bilərək, elektrik cərəyanı buraxan balıqları su hovuzuna buraxıb, həmin əsəbi xəstələrin əlində olan dəmir əsa vasitəsilə müəyyən vaxtlarda balıqlara toxunmaq ilə onların müalicə ola bilməsi imkanı göstərmişdir. Hələ o zaman İbn Sina beyində düşüncə, təfəkkür və s. mərkəzlərin lokalizasiyası olduğunu qeyd etmişdir. İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar zəxirəsi” əsərinin altıncı fəsli əsəb və psixi xəstəliklərə həsr olunmuşdur. Əsəb və psixi xəstəliklər o zaman üçün ətraflı şəkildə Azərbaycan alimlərinin də tədqiqat materialı olmuşdur. Burada xüsusilə Əbdül Məcid Təbibin nailiyyətləri böyükdür. Əldə olunan məlumatlardan görünür ki, cərrahlıq həkimliyin əsas ixtisaslarından biri kimi orta əsrlərdə Şərqdə tam formalaşmışdır. Cərrahlığın müxtəlif ixtisasları yaranır. Məsələn, qarın boşluğu, döş qəfəsi, göz cərrahlıqları və s. Cərrahlıq tibbin mühüm şöbələrindən biri hesab edilirdi. O zaman ki, cərrahlara cərrahi əməliyyatın fəsadları da yaxşı bəlli idi. Onların qarşısını almaqdan ötəri hələ cərrahi əməliyyatdan əvvəl lazımı tədbirlərin görülməsi və əməliyyatdan sonra həkimin nəzarətinə böyük yer verirdi. Narkotik maddələr, qankəsicilər, dezinfeksiyaedicilər ilə bərabər orqanizmin ümumi müqavimətinin artırılmasına fikir verirdilər. Cərrahi əməliyyatların aparılması zamanı anatomik və fizioloji məlumatlardan geniş istifadə etməyə çalışmışlar. Belə bir rəvayət bizə gəlib çatmışdır ki, Ər-Razi ömrünün son illərində katarakta ilə xəstələnib, onun yanına gələn, əməliyyat edən həkimə 56
razılıq verməzdən əvvəl gözün quruluşu, innervasiyası, funksiyaları haqqında bir neçə sual verib, qənaətedici cavab almadıqda başqa həkimi əməliyyat üçün dəvət etməyi xahiş etmişdir. Orta əsr cərrahlarının işlətdiyi və bizə gəlib çatan alətlərin şə- killərinə baxdıqda onların içərisində hətta başın trepanasiyası üçün işlədilən alətlərə də rast gəlinir. Ona görə də bu dövrdə cərrahlar müxtəlif mürəkkəb əməliyyatlar aparmaq imkanına malik idilər. Pambığı sarğıda Zəkəriyya Ər-Razi istifadə etməyi təklif etmişdir. O, hətta yemək borusundan yad cisimləri xaric etmək üçün xüsusi cihaz hazırlamışdır. Yaraların dezinfeksiyası üçün Şərq alim- ləri xüsusi dərmanlardan geniş istifadə etmişlər. Elə spirtin də ilk növbədə kəşf edilməsi və mikrob əleyhinə işlədilməsi Razi tərə- findən irəli sürülmüşdür. Yaraların tez sağalması üçün Şərq alimləri xüsusi tədbirlər görmüşlər. Cərrahi əməliyyatdan sonra palataların təmizliyi, havanın yaxşı olması, qidalanmanın yüksək keyfiyyətli olmasını onlar nəzərdən qaçırmamışlar. İbn Sinanın “Tibb qanunu” kitabında şişlərin cərrahi metod ilə aradan qaldırılması, sinirlərin tikilməsi, tpaxeotomiya, katetrezasiya və s. haqqında məlumatlar vardır. Yaraların tez sağalması üçün tikişlərin düzgün qoyulmasına bu alimlər böyük yer vermişlər. Ketqutdan ilk dəfə onlar bu məqsəd üçün istifadə etmişlər. Sınıqların yerinə salınması üçün xüsusi metodlar təklif etmiş- lər. Bunların içərisində “Tibb qanunu” əsərində yazılan İbn Sinanın metodu daha çox diqqəti cəlb edir. İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar zəxirəsi” kitabının cərrah- lığa aid hissəsində belə fəsillərə rast gəlmək olar: Yaralar və onların müalicəsi, fleqmonaların müalicəsi, dağılmaqda olan orqana necə yardım etməli, yad cisimlərin bədəndən xaric edilməsi, iti və küt alətlər ilə zədələnmələrin müalicəsi, yataq yaralarının müalicəsi, oy- naqlardakı çıxıqların müalicəsi. Bütün bunlar demək olar ki, Cür- caninin doqquz cildlik əsərinin cərrahlığa aid yeddinci cildində gös- tərilmişdir. 57
Göründüyü kimi orta əsr Şərq alimlərinin cərrahlıq sahəsində əldə etdikləri nəzəri və praktik nailiyyətləri olduqca yüksək səviyyədə olub bir çox cəhətdən müasir cərrahlığın nailiyyətlərinə uyğun gəlir. Bunu nəinki Şərq, hətta Qərb alimləri də təsdiq edir. İlk növbədə tibb tarixində İbn Sina gözə görünməyən xəstə- liklərin amilləri haqqında öz fikrini söyləmişdir. Onun bu ideyası yalnız min il sonra mikroskop kəşf edildikdə öz təsdiqini tapdı və mikrobların yoluxucu xəstəliklərin əmələ gətirməsinə şərait yaradan əsas amil olması özünü doğrultdu. İlk dəfə onlar xüsusilə Cürcani immunitetin infeksiyada rolunu qeyd etmişdir. Hətta bizə gəlib çatan məlumata əsasən Ər-Razi hələ o zaman çiçəyə qarşı vaksina alıb uşaqlara tətbiq etmişdir. İlk növbədə dəridə öz nişanələrini qoyan çiçək və qızılcanın bu nişanələr əsasında diferensial diaqnostikanı Razi ətraflı şəkildə göstərmişdir. Tif, malyariya, xolera, cüzam və bir çox yoluxucu xəstəliklər haqqında onların əsərlərində qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Gözün anatomiyası və fiziologiyası haqqında orta əsr alimləri- nin ətraflı məlumatları göz xəstəliklərinin müalicə və profilaktika- sında onlara yaxından kömək etmişdir. Bu alimlər nəinki gözün ilti- habı xəstəlikləri, hətta onun cərrahi xəstəliklərində böyük nailiyyət- lər əldə etmişlər. Gözdən yad cisimlərin çıxarılması, kataraktanın müalicəsi və s. ilə yaxından məşğul olmuşlar. Zəkəriyya Ər-Razinin “Əlhavi” kitabında qulaq, burun, boğaz xəstəliklərinə xüsusi fəsil ayırmışdır. Bu xəstəliklər haqqında geniş məlumat İbn Sinanın “Tibb qanunu”, İsmayıl Cürcaninin “Xarəzm- şahlar zəxirəsi” kitablarında bu orqanların əvvəlcə anatomiya və fiziologiyası, sonra onların xəstəlikləri üzərində dayanılır. Raziyə bəlli idi ki, bəzi bitkilərin və güllərin tozları tutmalar şəklində tənəffüsü çətinləşdirir. Bu da bronxial astmanın tutmalarını xatırladır. O, zökəmin iki növünü göstərir. Birincisi ifrazatın burun- dan axması ilə müşayiət olunur, ikincisində isə burun və boğaz qu- ruyur.
58
İsmayıl Cürcani “Xarəzmşahlar zəxirəsi” əsərində ağız boş- luğu xəstəliklərinə xüsusi şöbə ayırır. Bu alimlər hətta bilirdilər ki, ağız boşluğu və xüsusilə dili qıcıqlandırmaqla reflektoru olaraq ayrı-ayrı mərkəzləri oyandırmaq olar. Ona görə də ayrı-ayrı xəstə- liklərin müalicəsində onlar inhalyasiya yolu ilə müxtəlif dərman- lardan istifadə edirlər. Dəri-zöhrəvi xəstəliklər Şərqdə həmişə sərbəst sahə kimi alimlərin əsərlərində geniş tədqiq edilmişdir. Onlar bilirdilər ki, dərinin kəpək verməsi ilə epitel toxuması təzələnir. Lakin bu prosesin güclənməsi xəstəlikdə olur. Dəridə piqment mübadiləsinin pozulması nəticəsində ona xüsusi bir xəstəlik kimi baxmışlar. Onla- ra bəlli idi ki, bəzi qan xəstəlikləri zamanı dəridə iltihab, irinləmə və s. ola bilər. Belə vəziyyətlərdə onlar dəridə gedən proseslərdə daha çox ümumi, orqanizmin müalicəsi ilə məşğul olmağı məsləhət gö- rürdülər. Bu cür hallarda qanın təmizlənməsi üçün bitki dərmanları, meyvələr təklif edib, dietanın gözlənilməsini zəruri hesab edirdilər. Dəri xəstəliklərinin müalicəsində isə kükürd və civə preparatlarından məlhəmlərdən, duru məlhəmlərdən, paraşoklardan geniş geniş şəkildə istifadə edirdilər. Ağrını kəsmək üçün xüsusi dərmanlar təklif etmişlər. Dərinin kosmetik məsələləri ilə xüsusi məşğul olmuşlar. Tərin pis qoxusunu aradan qaldırmaq üçün xüsusi duru məlhəmlər vermişlər. Dərinin güclü kəpək verməsinin qarşı- sının alınması və tüklərin inkişafı üçün dərmanlar təklif etmişlər. İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar” zəxirəsi kitabının “Yerli xəstəliklər” adı altında olan hissəsində dəri xəstəlikləri və onların müalicəsi haqqında geniş məlumatlar vardır. Zöhrəvi xəstəliklərdən “Tibb qanunu”, “Əlhavi” və “Xarəzm- şahlar zəxirəsi” kitablarında da siflis, süzənək və onun müalicəsi haqqında geniş məlumatlar gətirilir. İbn Sina civə preparatlarından ilk dəfə siflisin müalicəsində istifadə etmişdir. Göründüyü kimi bu alimlər nəinki yalnız tibbin nəzəri məsə- lələri, hətta bu məlumatlardan bacarıqla istifadə edərək bir çox kli- nik məsələlərin həllində konkret öz fikirlərini söyləmişlər.
59
Əfsuslar olsun ki, bu haqda geniş məlumat C. H. Təqdisinin çox qiymətli şəkillərlə zəngin olan “Orta əsrlərdə Şərqdə tibbin tarixi” adlı sanballı monoqrafiyasında öz əksini tapmışdır. Təəssüf ki, qiymətli tədqiqat indiyə qədər nəşr edilməmişdir. Lakin C. H. Təqdisinin bu sahədə çap etdirdiyi bir çox məqalələri bu məsələlərin oxuculara catdırılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu əsərlərdə xəstəliyin mahiyyəti, onun məfhumunun evolusiyası, Şərqdə dər- manşünaslıq, ayrı-ayrı Şərq alimlərinin əsərlərində təbiətşünaslıq, və tibbin nəzəri məsələləri, İsmayıl Cürcaninin “Xarəzmşahlar zəxirəsi” orta əsr tibbin ensiklopediyası kimi, İbn Sinanın müasir tibbə hədiyyələri, İbn Sinanın əsərlərinin Qərbdə tibbin inkişafında rolu, N. Tusinin əsərlərində tibbi məsələlər və bir çox digər əsərlərində bu haqda geniş məlumatlar verilir. C. H. Təqdisinin tədqiqatlarında neft və neft məhsullarının tibbdə tətbiq edilməsinin tarixi, gigiyena məsələlərinin öyrənilmə- sində Şərq alimlərinin rolu, bu alimlərin əsərlərində herontoloji və pediatriya məsələləri, qədim Azərbaycan ilə Qədim Yunanıstanın əczaçılıq və dərmanşünaslıq haqqında işləri və s. göstərmək olar. Daxili xəstəliklərin ətraflı öyrənilməsində orta əsrlərdə Şərqdə açılan böyük klinikaların əsas rol oynamışlar. Həmin klinikaların nəzdində tibbi məktəblər təşkil olunmuşdur. Tibbin müxtəlif sahə- ləri üçün mütəxəssislər hazırlanırdı. Elə orta əsrlərdə Şərqdə tibbin əsas nailiyyətlərindən biri də bütün dünya tarixində ilk dəfə müx- təlif şöbələrə malik olan böyük klinikaların təşkili sayılırdı. Onların nəzdində yaraları yumaq, sarğını bağlamaq üçün otaqlar, vanna otaqları, hətta fizioterapevtik şöbələr də vardır. Belə klinikalara o zaman “Dar əl şəfa” yəni “müalicə evi” adı verirdilər. Qeyd etmək maraqlıdır ki, hələ qədim yunan mədəniyyəti dövründə də belə klinikalar olmayıb, yalnız hərbi hospitallar mövcud idi. Xalq üçün Şərqdə ilk dəfə cüzam, siflis, dəri xəstəlikləri və s. üçün klinikalar təşkil olunurdu. Çünki o zaman bu xəstəliklər geniş yayılmışdır. Sonralar başqa xəstəliklər üçün ixtisaslaşmış klinikalar yaradılır. Bu klinikaların nəzdində müxtəlif ixtisaslı tibb işçiləri
60
hazırlamaqla bərabər həm də həkimlərin təkmilləşdirmə kursları təşkil olunurdu. Tibbin tarixindən danışarkən C. H. Təqdisi həmişə qeyd edir- di ki, tarixdən külü yox, odu götürmək lazımdır. Elə həqiqətən də o, keçmişlə, xüsusi ilə Şərq alimlərinin tibbin öyrənilməsində çox əhəmiyyətli olan məsələləri açıb göstərməklə bu sahəni canlan- dırmışdır.
Yüklə 1,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|