I bob. Ekotizimlarni tashkil etgan tarkibiy qismlar

jami 1609 ta ob’ektlarda, shundan, dastur rejasi bo‘yicha – 645 ta ob’ektdan 577 tasiga, dasturdan tashqari 1032 ta ob’ektlarda jami bo‘lib 6897 ta manbalarda davlat ekologik monitoringi o‘tkazildi.
Unda O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlari, fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring qilish mustaqil instituti Toshkent shahar hududiy bo'linmasi, davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati markazi xodimlari, ishlab chiqarish korxonalaridan vakillar hamda ekologik nazoratning jamoatchi inspektorlari ishtirok etdi.

Mamlakatimizda atrof-muhitni muhofaza qilish va aholi salomatligini himoyalash borasida fuqarolik jamiyati institutlari, jamoat tashkilotlari va davlat organlari o'rtasidagi ijtimoiy sherikchilikni yanada kengaytirishga alohida ahamiyat qaratilayotgani ta'kidlandi.

Davlatimiz rahbarining joriy yil 12 iyulda Oliy Majlis palatalari, siyosiy partiyalar hamda O'zbekiston Ekologik harakati vakillari bilan o'tkazgan videoselektor yig'ilishidagi ma'ruzasida yechimini kutayotgan, bartaraf etilishi lozim bo'lgan ekologik muammolar haqida fikr yuritildi. Jumladan, aholini, ayniqsa, qishloq joylarda toza ichimlik suvi bilan ta'minlash, maishiy chiqindilarni to'plash, qayta ishlash va utilizatsiya qilish masalalari dolzarb ahamiyatga ega ekanligi ta'kidlandi. Soha xodimlari oldiga qator vazifalar qo'yildi.

Tadbirda ana shunday vazifalar ijrosi yuzasidan fikr-mulohazalar bildirildi. Ishtirokchilarga ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilishga oid qonunlar hamda ushbu sohadagi davlat dasturlari haqida ma'lumot berildi. Jumladan, deputatlarning O'zbekiston Respublikasining «O'rmon to'g'risida»gi qonuniga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish yuzasidan fikrlari, ishtirokchilarning takliflari tinglandi. Davra suhbatida qayd etilganidek, ushbu qonunning maqsadi o'rmonlarni muhofaza qilish, qo'riqlash, qayta tiklash, mahsuldorligini oshirish hamda undan oqilona va tejamli foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdir.
Aholining ekologik madaniyatini yuksaltirish, atrof-muhitni muhofaza qilish ishlarida jamoatchilik ishtirokini kuchaytirish, jamoatchilik ekologik nazoratini amalga oshirishda NNTning tajribalari kabi masalalar yuzasidan ham fikr almashildi.
Tabiatga munosabat shu tarzda davom etaversa, XXI asr insonivatni nimalarga olib kelishini aytish qiyin. Sivilizatsiva shu holda kechsa, 3000-yilgacha hayot boiishi dargumon bo'lib qoladi. Moddiy zaxiralarni o‘zlashtirish hozirgiday ketsa yana 100 yildan so‘ng barcha yoqilg'i zaxiralari tugaydi, insoniyat energiyaga beradigan zaxiralar va xomashyoning 80% ini o‘z manfaati yo‘lida o'zlashtirib oladi. Bu ishlami tashkillashtirish va nazorat qilish uchun tartibga rioya qilish zarur. Kuzatishlar bir tizimda va yaxshi holda boMishi, ulami o‘tkazishda gidrologik vaziyatlardin kelib chiqib, kuzatish muddatini belgilash, suvning sifatini belgilangan usul bilan aniqlash lozim. 124 Suvdan ma’lum davrtarda, standart talablariga ko'ra namuna olib, uning tarkibi aniqlanadi. O ’zbekiston Respublikasining er osti suvlari umumiy suv resurslarining ujralmas qismi bo’lib, iqtisodiyotning rivojlanishida, shaharlar va qishloqlar aholisining xo’jalik-ichimlik suv ta’minoti, sanoat va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalaming asosiy suv ta’minoti manbasi hisoblanadi. Respublika hududidagi 6 ta daiyoning (Qashqadaiyo, Zarafshon, Chirchiq, Surxondaryo, Qoradaiyo va Norin) suvni muhofaza qilish maydonlari jami 73.12 ming gektami, qirg’oq bo’yi polosalari esa 9,85 ming gektami tashkil etadi. Ushbu 6 ta daiyoning suvni muhofaza qilish mintaqasida joylashgan 126 ta ekologik potentsiai xavfli obyektlar mazkur mintaqalardan chiqarildi. Suv vesurslarini chegaralanganligini inobatga olib, suvdan samarali foydalanish va joylarda tuzilayotgan Suvdan foydalanuvchiiar uyushmasi (Sl'lJ)-lari faoliyatini yanada jonlantirish, ulardan unumli foydalanish, suv o’ta tanqis bo’lgan yillarda sug’onna suvlarga minerallashgan zovur suvlarini zarur nishutda aralashtirgan holda hamda tashlama suvlari bilan qishloq xo’jalik ckinlarini sug’orishda ishlatishdek uslub, kelajakda keng qo’llanilishini hozirda vujudga kelgan vaziyat taqazo etmoqda. O ’zbekiston Respublikasining asosiy suv oqimlari manbalari bo’lib, Amudaryo va Sirdaryo daryolari havzalari hisoblanadi, ulaming ko’p yillik o’rtuelui umumiy oqimi 115.0 km1 ni tashkil qiladi, shu jumladan Amudaryo liiiv/»sida-78,40 km 1 va Sirdaryo havzasida 37,14 km3 atrofida suv hosil bo’ladi. Murkuziy Osiyo davlatlari rahbarlari va Hukumatlarining siyosiy hohishistakluri ko’p sonli Kelishuvlarda (1993 yil mart, 1994 yil yanvar, 1999 yil aprel, 2002 yil avgust) aks etgan bo’lsada, 2000-2001 suv tanqis yillari, Amudaryoda, hamda sersuv ikki yildagi tajriba, ayniqsa Sirdaiyo bo’yicha mavjud tizimning mukammal emasligini ko’rsatdi. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Transchegaraviy ochiq suv oqimlari va xalqaro ko’llami muhofaza qilish hamda foydalanish bo’yicha Konvensiya»ga (1992 yil 17 mart, Xelsinki) va «Xalqaro ochiq suv oqimlaridan kemalar qatnamaydigan turda foydalanish to’g’risidagi Konventsiya»ga (1997 yil 21 may, Nyu-York) O’zbekiston Respublikasining qo’shilishi bo’yicha «Xalqaro shartnomalarga qo’shilish to’g’risida» gi 2007 yil 9 avgustdagi PQ683-sonli qarori qabul qilindi. Mintaqada suvlami transchegaraviy boshqarishda, daiyoning quyi oqimida joylashgan hududlarda suv taqchilligi sezilmoqda. Suvlarni transchegaraviy boshqarishda yuqorida joylashgan mamlakatlar hatti-harakatlarining kelishilganligiga bog’liq bo’lgan holda, xalq xo’jaligini rivojlanishiga, gidroenergetik inshootlarningn ish rejimiga, yuqorida joylashgan sug’orish inshootlarining sug’orma erlariga suvni etkazish rejimiga rioya etilishiga, daiyo oqimi bashorati to’g’riligiga bog’liq holda o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yerda har yili atmosfera havosiga 15 dan 75 mln. tonnagacha chang ko’tariladi. Shu bilan bir vaqtda, Amudaiyo va Sirdaryoning delbtalarida erlarning tanazzulga uchrashi va cho’llanish suratlari o’sib bormoqda. 125 Orol dengizi va Orolbo‘yi muammolari yuzasidan yuzlab mahalliy va xalqaro loyihalar taklif qilingan. Bu loyihalami umumlashtirib, ulami asosan ikki turga bo'lish mumkin. Birinchisi «Ichki imkoniyatlardan kelib chiqib Orolni saqlab qolishga qaratilgan loyihalar» bo'lsa, ikkinchisi «Orolga suvni tashqaridan olib kelishni taklif qilish haqida»gi loyihalardir. Ichki imkoniyatlardan foydalanib, Aydar-Arnasoy к о 'liar tizimidagi, Sariqamish, Dengizko'l, To'dako'l va boshqa ko'llarning tashlama suvlarini Orol dengiziga oqizish, kollektor-zovur suvlarini Orol dengiziga alohida o'zan bilan olib borish, ikki daryo oralig'ida Surxondaryodan to Orolgacha «Sho'rdaryo» deb ataluvchi, kollektor-zovur suvlarini yig'ib oluvchi Bosh tashlama kollektorini qurish, gidromelioratsiya tizimlarini samaradorligini oshirish, sug'orish madaniyatini yaxshilash, suv resurslarini foydalanish, sug'orish tizimlarining foydali ish koeffitsentlarini oshirish, suv resurslarini hududiy taqsimlash, tejab tergab foydalanish, pullik suvni joriy etish, sug'oriladigan erlar maydonini barqarorlashtirish, erlarni kapital planirovkasi (bir nishablikda tekislash)ni amalga oshirish, Markaziy Osiyo davlatlari o'rtalarida suv taqsimotini birinchi navbatda Orol dengizi ehtiyojini hisobga olgan holda uning sathini barqarorlashtirishni ko'zda tutuvchi loyihalar taklif etilgan. Orol dengizini saqlash va tiklashda Rossiya okeanograf oiimi V.Bortkining taklif etgan loyihasi bo'yicha ikkita yirik to'g'on qurish taklif etiladi. Birinchi to'g'on dengizning shimoliy qismida bunyod qilinib, kichik Orolni katta Oroldan ajratib qo'yishni taklif etdi. Ikkinchisini esa, janubda Ajiboy qo'ltig'ida barpo etish mo'ljallanadi.
Bunday qilinganda dengizning maydoni biroz kichrayib bug'lanishi kamayadi. Loyiha muallifi Sariqamish va Arnasoy ko'llari tizimidagi suvni ham Orolga olib borishni taklif etdi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishni ta’minlashda avvalam bor suv resurslaridan, ayniqsa aholi o'rtasida ichimlik suvidan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish yuzasidan tushuntirishlar olib borishda keng jamoatchilikni jalb etish, targ'ibot va tashviqot ishlarini yanada jonlantirish lozim. Shuningdek, mintaqada mavjud suv resurslaridan oqilona foydalanish va ulami muhofaza qilishda Markaziy Osiyo mamlakatlari o'zaro hamkorlikdagi maqsadga yo'naltirilgan ekologik siyosat va ilmiy, huquqiy, moliyaviy hamda texnologik bazasini mukammal rivojiantirishlari zarur bo'ldi. Orol bo'yidagi aholiga amaliy yordam ko'rsatish, qo'shimcha ish joylarini ko'paytirish, ularni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan qo'llab quvvatlash, hududlarni tuz va chang-to'zonlardan himoya qilish maqsadida Orol dengizining qurigan tubida saksovul, cherkez va boshqa o'simliklarni ekish o'sim lik va hayvonot olamini tiklash, gidrotexnik inshootlaming barqaror ishlashini ta’minlash, baliqchilikni tiklash va dengiz qirg'oqlari bo'yida lokal suv havzalari barpo etish borasidagi loyihalami amalga oshirilishiga to'la-to'kis erishish. Tabiiy muhit holatining inson ta’sirida o'zgarishi, jonli va jonsiz komponentlarga kuchli antrapogen ta’sir mahalliy, mintaqaviy va umumjahon ekologik muammolami keltirib chiqaradi. Jumladan, shu kabi ta’sirlar natijasida 126 mintaqadagi ekologik inqirozning eng xavfli nuqtasi hisoblangan «Orol muammosi» vujudga keldi. Bu haqda quyidagi ma’lumotlar fikrimizni isbotlaydi. Oxirgi 40-45 yil davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya maydoni 6 martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha (1064 kub km dan 115 kub km) kamaydi, suv tarkibidagi tuz miqdori 112g/l gacha, Orolning sharqiy qismida esa 280g/l gacha etdi. Orol dengizi deyarli «oriik» dengizga aylandi. Qurib qolgan tubi maydoni 4,2 mln. gektami tashkil etib, tutash hududlarga chang, qum-tuzli aerozollarni tarqatish manbaiga aylandi. Bu erda har yili atmosfera havosiga 80 dan 100 mln. tonnagacha chang koriariladi. Shu bilan bir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida erlarning tanazzulga uchrashi va chorilashish suratlari o‘sib bormoqda. A w al dengiz yirik transport, baliqchilik va boshqa xo‘jalik ham iqlim ahamiyatiga ega edi. Bugungi kunda Orol dengizini orinida asosan 6 ta qoldiq korilar hosil bo‘lgan. Orol dengizining qurib ketgan erlaridan shamol orqali havoga tuz va chang ko‘tarilib, yuzlab kilometr hududlarga tarqalmoqda. Bu nafaqat Orolbo'yi, balki undan uzoq qurg‘oqchilikni keltirib chiqarmoqda. Orolning qurigan tubidan ko‘tarilgan chang-to‘fonlari ilk bora 1975 yili kosmik tasvirlar natijasida aniqlangan, hozirda esa ular oddiy holga aylangan. Origan asrning 80-yillaridan boshlab bunday to'fonlar yiliga 90 kungacha cho‘zilgan. Mutaxassislar fikricha, Orol muammosi kelib chiqishiga quyidagi omillar asosiy sababchi borigan: - ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish strategiyasini noto‘g‘ri tanlangani. Bu omilning hudud tabiatiga, xo‘jaligiga va ijtimoiy munosabatlariga uzluksiz cho‘zilgan salbiy ta’siri; - tuproqning murakkab mexanik tarkibi gidrogeologik va geomorfologik sharoitlar hisobga olinmaganligi; - sug‘orish va gidrotexnik inshoot tizimlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish sifatining past darajadaligi; - qabul qilingan sug‘orish meyorlarida tuproq va qishloq xo‘jalik o’simliklarining o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinmaganligi va boshqa sabablar. Ko‘pgina korxona va ishlab chiqarish muassasaiarining tabiiy xomashyolarining etishmasligini natijasida ishsizlik, aholini past turmush darajasi kabi muammolar vujudga keldi. Orol dengizining qurishi natijasida mahsuldorligi yiliga 45 ming tonnagacha ovlangan baliqchilik sanoati, tub aholining doimiy hayot manbai borigan ovchilik va mo‘ynachilik sohalari inqirozga uchradi. Amudaryo quyi qismidagi o‘simlik dunyosi siyraklashdi, ba’zi 0‘simlik turlari umuman yo'qolib ketdi, yoki yo‘q boriish arafasiga kelib qoldi. Daiyo qirg‘oqbo‘yi to‘qayzorlari qisqarib ketdi, bu esa o‘z navbatida hayvonot dunyosiga ham salbiy ta’sir orikazmoqda. Noyob va kamayib borayotgan hayvon va 0‘simlik turlarini saqlash maqsadida 2006 yilda nashr etilgan Qizil kitobida o ‘simliklarning 305 turi (1983 127 yilda 163 turni, 2003 vilgi nashrda 301 tur) va hayvonlaming 184 turi (1984 yil 63 tur, 2003 yilgi nashrda 184 tur) kiritilgan. Orolbo’yi mintaqasi endemik turlaridan kamyoblik darajasi 2 bo’lgan turlardan: Qoldiqtog’ astragali (Astragel remanens Nabiyev), Oqtog’ chalovi (Stipa aktauensis Roshev), Mayda moviygul (Lappula parvula Nabiyev et Zak), Yuraksimon torol (Lepidium subcordatum Botsch. Et Vved), Buze lolasi (Tulipa buhseana Boiss), Sug’d lolasi (Tulipa sogdiana Bunge), Qadahsimon sutlama (Euphorbia sclerocyathium Korov. et M.Pop.), Vvedenskiy oligoxetasi (Olitgohaeta vvedenskyi Tschemeva), Bunge takasoqoli (Scorzonera bungle Krash. Et Lipsh.), kamyoblik darajasi 3 bo’lgan O’zbekistonning shimolidagi relikt tur Xiva sho’ragi (Salsola chiwensis V.Pop.) O ’zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan. Agar, 1970 yil Xorazm viloyatida sho’rlanmagan va kam sho’rlangan erlar 86 foizni tashkil etgan bo’lsa, 1990 yilga kelib bu ko’rsatkich 69 foizga tushdi. Hozirgi kunda Qoraqalpog’iston Respublikasining umumiy sho’rlangan er maydoni 90 foizdan ko’proqni tashkil etmoqda. Respublikamizda Orol dengizi havzasining ekologik holatini sog’lomlashtirishning bir necha yilga mo’ljallangan aniq harakat dasturiga asosan Qoraqalpog’iston shaharlari, ko’pgina tuman markazlari, shuningdek, yirik qishloqlar ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlandi. Qolaversa, respublikada o’rmon xo’jaligini rivojlantirishga, ko’chma qumlarni mustahkamlash choralarini ko’rishga qarshi Orolning qurigan tubida saksovulzorlar barpo etish uchun katta ahamiyat berilmoqda. O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 3 apreldagi 162- sonli «Oral bo’yi genofondini muhofaza qilish xayriya jam g’armasini tuzish haqida»gi qarori qabul qilindi. Unga ko’ra Orol bo’yi atrof-muhitini va aholi sog’lig’ini mustahkamlash va ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan vazifalar belgilab berilgan. Qoraqalpog’istqn Respublikasi hukumati, Qoraqalpog’iston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish Davlat qo’mitasi bilan BMT ning Taraqqiyot Dasturi hamda Global Ekologik Jamg’armasining ko’magi bilan «Amudaryoning quyi qismi Qoraqalpog’iston Respublikasida to’qay o’rmonlarini saqlab qolish va muhofaza qilinadigan hududlar tizimini mustahkamlash» bo’yicha o’rta miqyosli loyihasi ish olib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi tomonidan xilma-xillikni saqlash, ko’chib yuruvchi yow oyi hayvonlar turlarini muhofaza qilish bo’yicha Konvensiya, xavfli chiqindilarni chegaralar orqali o’tish va ulami yo’q qilish bo’yicha nazorat haqidagi Bazel Konvensiyasi, ozon qatlamini muhofaza qilish haqidagi Vena Konvensiyasi va ozon qatlamini buzuvchi moddalar haqida protokol va unga tuzatishlar, yo’qolib borayotgan yow oyi flora va fauna turlari bilan xalqaro savdo qilish haqidagi Konvensiya bo’yicha belgilangan majburiyatlarini bajarmoqda.

XULOSA
Atrofimizdagi tabiat musaffoligi, uni kelguvsi avlodlarga asrab -aw aylab qoldirish aslida hammaning vazifasi, ammo keyingi yillarda antrapogen omillaming ta’siri juda ko‘payib ketmoqda. Antrapogen omillaming tuproqqa, ekotizim va undagi turlarga ta’sirini o‘rganish tuproq osti va tuproq ustidagi umurtqasiz hayvonlar tur soni va umumiy sonining kamayib borganligini ko‘rsatmoqda. Ular kuzatuv maydonchalarida, yurish marshrutlarida, ayrim joylarda maxsus tuproq kavlamalari, maxsus tuzoqchalar yordamida tutish orqali aniqlanadi. Tuproq va tuproq usti faunasini oTganish qishloq xo'jaligida turli xil usulda erdan fpydalanish shakllarida, yo‘l-yo‘laklar, yakka holda tabiiy ifloslantiruvchilar ta’sirida, ekotizim va katta landshaftlarda olib boriladi. Antrapogen omillaming mumumiy harakterini aniqlash uchun 1 ga maydondagi maxsus uchastkadan 4-5 ta joydan hajmi 50 x 50 sm boMgan 150 chuqurlar qazilib u erda uchrashi mumkin bo‘lgan umurtqasiz jonivorlari nazorat qilinadi. Agarda antrapogen omillarning ta’sirini chuvalchanglar sonida yanada aniq bilish zarur bo'lsa, kichik maydonlarda kavlab namunalar olinadi. Bunda 0,01ga maydonda (10 x 10 m) 1/16 m2(25 x 25sm ) chuqurlar soni oshiriladi. Bu vaqtda olinadigan namuna soni 9-12 taga oshadi. Chuqurchalarning bir-biriga yaqin joylashuvi bajariladigan ishning maqsad va vazifasiga bog‘liqdir. Unumdorligi bir xil bo‘lgan maydonlarda dioganaliga 3 dona, ba’zan 5 donagacha chuqur kavlanadi. Namuna olish jarayoni quyidagicha bo‘ladi, birinchi namuna olinadigan maydonchalar aniqlanib burchaklariga koziqchalar qoqiladi, ular o‘rtasiga iplar tortiladi. Belgilangan maydoncha tuprog‘i ustidagi barglar va boshqa chiqindilar hamda ustki quruq qatlam olib tashlanadi. Kavlanaisha mumkin bo'lgan tuproq usti tozalangan so'ng bir tomonga klenka yoki qattiq gazlama yoyib qo‘yiladi va kavlangan tuproq shu material ustiga tashlanadi. To'plangan tuproq qo‘l bilan asta-sekin ko‘rib chiqiladi va unda mavjud bo'lgan xashoratlar alohida terib olinadi, yirik kesaklar va zsimlik ildizlari qo‘l bilan bir-bir ko‘rib chiqiladi. Topilgan xashoratlar bankaga solib qo'yiladi, har bir namuna maydonchasidan topilgan hayvonlar daflarga yozib boriladi. bunda tuproqqa ta’rif beriladi, xashoratlar topilgan kun sanasi, ularning nomi aniq holda dala daflariga yozib boriladi.
Ekotizimning holatini yoki o‘zgarishini bildiradigan omillar atrof-muhit indikatori deb tushuniladi. Ularga tuproq namunasi, havo namunasi, suv namunasi va boshqalar kiradi. Albatta bularni laboratoriyada aniqlanadigan bo’lsa qimmat baho asbob uskunalar kerak boladi. Atrof-muhitda faqatgina laboratoriya usuli bilan emas balki ko‘p yillik tajribalar natijasida, atrofmuhitda bo‘layotgan o‘zgarishlarni ko‘z bilan chamalab ham ko‘rib qushlar yoki o‘simliklarda borayotgan o‘zgarishlami bilish mumkin. 0 ‘simliklar kabi qushlar ichida ham bir qanchalari yashab turgan hududida bioindikator sifatida tabiiy jamlikdagi inson ta’siri ostida boMayotgan o‘zgarishlami bildirib turadi. Birinchidan, indikator qushlarni yaxshiroq o‘rganish uchun avval o‘sha hududda tarqalishini, ular sonini va yashash tarzini o‘rganish zamr. Ikkinchidan, har bir turga mansub qushlarni toliq o‘rganish kerak. Botanika bog‘idagi ayrim qushlar turi yashil daraxtlar va suv havzalarining indikatori hisoblanadi. Shahaming bu uchastkasi insonlar faoliyati bilan chambarchas bog’lanib ketgan, shuning uchun ham qushlar ekologik monitoringi bilish juda zarur.