I-bob maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy tarbiya asosida ma’naviyaxloqiy sifatlarini shakllantirish

Ma’lumki, maktabgacha yoshdagi bolaning ongiga singdirilgan bilim va ma’naviy qadriyatlar uning kelgusidagi hayotini belgilab berishi sababli o‘zaro va oiladagi munosabatlar, yaqin kishilarga g‘amxo‘rlik qilish, bolalar tarbiyasida milliy tarbiya usullari va zamonaviy pedagoglarning ilg‘or yutuqlaridan samarali foydalanish, uyg‘un rivojlangan bola shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev ta’kidlaganidek, «Insoniyat yaratgan bebaho madaniyat durdonalari eng avvalo har qaysi millatning folklor san’atida mujassam topgani hammamizga yaxshi ma’lum. ... Folklor san’ati, ta’bir joiz bo‘lsa, bu – insoniyatning bolalik qo‘shig‘idir». Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni integral tarzda ma’naviy axloqiy tarbiyasini tashkil etish aniq maqsadga qaratilgan yaxlit pedagogik jarayon bo‘lib, ushbu jarayonda quyidagi pedagogik vazifalar hal qilinadi:

Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ma’naviy-axloqiy me’yorlar hamda axloqiy munosabatlar mohiyati va ularning ijtimoiy jamiyat hayotidagi ahamiyati to‘g‘risida ma’lumot beriladi. 2.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda ma’naviy-axloqiy tushunchalarni egallashga bo‘lgan ehtiyojni yuzaga keltirish, ma’naviyaxloqiy ongni qaror toptirish. 3.Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda ijobiy mazmundagi ma’naviy-axloqiy sifatlar (vatanparvarlik, mehnatsevarlik, go‘zallikni xis qilish, go‘zallik yaratishga intilish, rostgo‘ylik, ozodalik, orastalik, o‘zaro do‘stlik, axillik, shirinso‘zlik, saxiylik, jasurlik va hokozolarni) qaror toptirish.

I-BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MILLIY TARBIYA ASOSIDA MA’NAVIYAXLOQIY SIFATLARINI SHAKLLANTIRISH

1. 
   Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlar yaratish
   

Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha ta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozim.
Bunda bolalarda Vatanga muhabbat hissini, oilaga, o‘z xalqining milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat, atrof-muhitga nisbatan ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish maqsadida quyidagilar nazarda tutiladi:
1) maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini, shuningdek, bolaning rivojlanishi va uning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini kompleks baholashning yangi mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish;
2) maktabgacha ta’lim muassasalari uchun o‘quv-metodik, didaktik materiallar va badiiy adabiyotlarni tanlab olishni va ekspertizasini ishlab chiqilgan tartibga muvofiq o‘tkazish;
3) maktabgacha ta’limning muqobil shakllari uchun yangi o‘quv-metodik materiallarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish;
4) «Ilk qadam» davlat o‘quv dasturini keng joriy etish;
5) tarbiyalanuvchilarning yakka tartibdagi ish daftarlari, kartochkalar, tarqatma va sanoq materiallari mazmuni va dizaynini o‘rnatilgan talablarga muvofiq ishlab chiqish;
6) rivojlanishida jismoniy yoki ruhiy buzilishlari bo‘lgan bolalar ta’limining kompleks texnologiyalarini ishlab chiqish, inklyuziv ta’lim, eng yangi reabilitatsiya va abilitatsiya usullarini keng joriy etish, ularning izchil ijtimoiylashuvi va umumiy maktabgacha ta’lim umumiy tizimi integratsiyalashuviga ko‘maklashadigan moslashtirilgan dasturlar va yakka tartibdagi ta’lim yo‘nalishlarini ishlab chiqish;
7) maktabgacha ta’limda fanlarni rivojlantiruvchi muhitning innovatsion texnologiyalari va modullarini ishlab chiqish, maktabgacha va umumiy boshlang‘ich ta’lim izchilligining mazmun va protsessual komponentlarini optimallashtirish;
8) mashg‘ulotlar davomiyligining eng maqbul vaqtini va ularning ketma-ketligini aniqlash maqsadida o‘quv rejalari va ta’lim dasturlarini optimallashtirish;
9) bolalarni sog‘lom turmush tarzini yuritishga o‘rgatish, gimnastika va faol o‘yinlar bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkazish orqali tarbiyalanuvchilarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari va sportga qiziqish uyg‘otishni shakllantirish, jismonan sog‘lom o‘sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash;
10) maktabgacha yoshdagi bolalarning badiiy-estetik va musiqiy tarbiya hamda ta’lim darajasini oshirish, erta yoshdan boshlab STEAM o‘qitish asoslarini joriy etish;
11) bolaning kelgusida o‘zini o‘zi muvaffaqiyatni namoyon qilishi uchun asos sifatida ijtimoiy-emotsional ko‘nikmalarni rivojlantirish;
12) maktabgacha ta’lim muassasalariga qatnamaydigan bolalar uchun ta’lim xizmatlari turlari: pullik ta’lim xizmatlari, qisqa muddatli guruhlar va boshqalarni kengaytirish.
§3. Bolalarni sifatli maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish ko‘lamini oshirish, undan teng foydalanishi imkoniyatlarini ta’minlash, sohada davlat-xususiy sherikchilikni rivojlantirish
Bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish ko‘lamini oshirish bo‘yicha vazifalarni hal etish birinchi navbatda maktabgacha ta’lim muassasalari quvvatlarini oshirishni taqozo etadi.
Maktabgacha ta’lim tizimini moliyalashtirishning hozirgi hajmi, tug‘ilishning o‘sishi dinamikasi saqlanib qolayotgan bir paytda, maktabgacha yoshdagi bolalarning qamrovini mavjud darajada saqlab turishni ta’minlab beradi, ammo uning o‘sishiga yordam bermaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti mablag‘larining cheklanganligini e’tiborga olib, nodavlat sektor maktabgacha ta’lim muassasalari soni o‘sishining harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lishi, davlat-xususiy sherikchiligi esa xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini maktabgacha ta’lim tizimiga jalb etishning asosiy mexanizmiga aylanishi lozim.
Maktabgacha ta’limning hammabopligini, shu jumladan respublikaning olis tumanlarida hamda maktabgacha ta’limning standart shakllarini kengaytirish qiyin bo‘lgan joylarda ta’minlash yangi muqobil shakllarni joriy etish hisobiga ham amalga oshirilishi lozim.
Bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olishni ta’minlash bo‘yicha maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun quyidagi tadbirlar amalga oshirilishini nazarda tutadi:
1) O‘zbekiston Respublikasining rivojlantirish davlat dasturlari doirasida va boshqa manbalardan ajratiladigan mablag‘lar hisobidan yangi davlat maktabgacha ta’lim muassasalarini qurish va mavjudlarini rekonstruksiya qilish;
2) maktabgacha ta’lim sohasida qulay investitsiya muhitini yaratish, xususiy sektorni maktabgacha ta’lim muassasalarining quvvatlarini oshirishga yanada rag‘batlantirish va manfaatdorligini oshirish;
3) maktabgacha ta’lim sohasida davlat-xususiy sherikchiligini, jumladan uning quyidagi shakllarini yanada rivojlantirish:
mavjud davlat maktabgacha ta’lim muassasalarini rekonstruksiya qilish va jihozlash sharti bilan xususiy sherikka nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil qilish uchun yer uchastkalarini yoki mavjud davlat ta’lim muassasalari binolarini bepul asosida berish;
ko‘p kvartirali turar joy binolari quruvchilari uchun davlat buyurtmasini joylashtirish;
davlat maktabgacha ta’lim muassasalarini xususiy sherikka ishonchli boshqaruvga berish;
konsessiya asosida qurish, rekonstruksiya qilish va jihozlash uchun yer uchastkasi yoki bino ajratish;
homiylik va boshqalar;
4) fuqarolar va tadbirkorlik sub’ektlarini nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil qilishda uslubiy qo‘llab-quvvatlash;
5) bo‘sh turgan davlat mulki ob’ektlari va sobiq maktabgacha ta’lim muassasalarining ishlamayotgan binolari negizida maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil qilish maqsadida ularni xatlovdan o‘tkazish;
6) hamma joyda bolalarni umumiy boshlang‘ich ta’limga bepul majburiy bir yillik tayyorlashning yagona tizimini joriy etish;
7) maktabgacha ta’limning moslashuvchan ish jadvali hamda rivojlantiruvchi, tuzatuvchi xizmatlar va tadbirlarning keng ko‘lamini o‘z ichiga olgan quyidagi muqobil shakllarini joriy etish va rivojlantirish:
har xil yoshdagi bolalar uchun qisqa muddatli maktabgacha ta’lim guruhlari — «Pley-guruhlar»;
maktabgacha yoshdagi bolalarga uyiga borib maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish dasturi — «Nome visits»;
maktabgacha ta’lim muassasalari korporativ guruhlari va boshqalar;
8) yengil qurilish konstruksiyalari va zamonaviy energiya samarador materiallar va texnologiyalardan foydalangan holda, shinamlik va ekologik xavfsizlik talablariga muvofiq quriladigan maktabgacha ta’lim muassasalarining yangi binolar loyihalarini ishlab chiqish (shu jumladan rivojlanishida jismoniy va ruhiy buzilishlari bo‘lgan bolalar uchun to‘siqsiz muhit elementlarini hisobga olgan holda);
9) maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish va samarali tashkil qilish zaruratini hisobga olgan holda, qurilayotgan turarjoy komplekslari va boshqa ob’ektlarni kerakli ijtimoiy infratuzilma bilan ta’minlash;
10) respublikaning barcha maktabgacha ta’lim muassasalarini ichimlik suvi, isitish tarmog‘i, elektr energiyasi va tabiiy gaz bilan, shu jumladan zamonaviy energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish yo‘li bilan bosqichma-bosqich ta’minlash;
11) ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning variativligi hisobiga rivojlanishida jismoniy yoki ruhiy buzilishlari bo‘lgan bolalarni maktabgacha ta’lim bilan qamrab olish ko‘lamini oshirish;
12) maktabgacha ta’limning bola shaxsini shakllantirishdagi roli va muhimligi haqida tushuntirish tadbirlarini olib borish, ushbu faoliyatga nodavlat notijorat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari, jamoatchilik va ota-onalarni faol jalb qilish
1.2 Maktabgacha yoshdagi bolaning intellektual rivojlanishi. Bolaning intellektual rivojlanishi
Har bir bola atrofdagi dunyoni bilishga qiziquvchan va to'ymas. Kichkintoyning qiziqishini qondirish va uning doimiy aqliy va intellektual rivojlanishda o'sishi uchun, ehtimol, har bir ota-ona manfaatdordir. Kichkina bolani tarbiyalashning eng muhim vazifalaridan biri ongni rivojlantirish, yangi narsalarni o'rganishni osonlashtiradigan bunday aqliy qobiliyat va qobiliyatlarni shakllantirishdir. Aql - insonning fikrlash qobiliyati - aql, aql, aql; aqliy rivojlanish darajasi. Intellektual rivojlanish ham jarayon, ham darajadir kognitiv faoliyat barcha ko'rinishlarida o'sib borayotgan shaxs: bilim, kognitiv jarayonlar, qobiliyatlar va boshqalar; u hayot sharoitlari va atrof-muhitning bolaga ta'siri natijasida amalga oshiriladi. Intellektual rivojlanishda etakchi rol tizimli intellektual ta'limga tegishli.
Bolaning intellektual rivojlanishi bolaning dunyoqarashi, aniq bilimlar zaxirasiga ega bo'lishini nazarda tutadi. Bola idrokni, o'rganilayotgan materialga nazariy munosabat elementlarini, fikrlashning umumlashtirilgan shakllarini va asosiy mantiqiy operatsiyalarni, semantik yodlashni o'zlashtirishi kerak. Intellektual rivojlanish quyidagilarni o'z ichiga oladi: Analitik fikrlash (naqshni takrorlash qobiliyati); Haqiqatga oqilona yondashish (fantaziya rolini zaiflashtirish); Mantiqiy yodlash; Bilimga qiziqish, uni qo'shimcha harakatlar orqali olish jarayoni; Quloqning mahorati so'zlashuv nutqi va belgilarni tushunish va qo'llash qobiliyati; Qo'llarning nozik harakatlarini va qo'l-ko'zni muvofiqlashtirishni rivojlantirish.
Maqsad - shart-sharoitlar yaratish va bolalarning intellektual rivojlanishiga ko'maklashish. Bolalar bilan ishlashda o'qituvchining asosiy vazifasi har bir bolaga o'z oldiga amalga oshirilishi mumkin bo'lgan vazifalarni qo'yishga yordam berish, ularni hal qilish usullarini o'zlashtirish va uning faoliyati natijalariga ariza topishga yordam berishdir. 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy operatsiyalari usullarini shakllantirish (tahlil, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, tasniflash, analogiya), o'z harakatlarini fikrlash va rejalashtirish qobiliyati. 2. Bolalarda o'zgaruvchan fikrlash, tasavvur, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish, o'z bayonotlarida bahslasha olish, eng oddiy xulosalar chiqarish. 3. Bolalarning ixtiyoriy sa'y-harakatlarini maqsadli boshqarish, tengdoshlar va kattalar bilan to'g'ri munosabatlarni o'rnatish, o'zini boshqalarning ko'zi bilan ko'rish qobiliyatini rivojlantirish. Bolalar bilan ishlashni tashkil etishning asosi quyidagi didaktik tamoyillar tizimidir: yaratilgan ta'lim muhiti, barcha stressni yaratuvchi omillarni olib tashlashni ta'minlash ta'lim jarayoni(psixologik qulaylik printsipi); yangi bilimlar tugallangan shaklda emas, balki bolalar tomonidan mustaqil ravishda "kashf etilishi" orqali kiritiladi (faoliyat printsipi); har bir bolani o'z tezligida rivojlantirish imkoniyati ta'minlanadi (minimax printsipi); yangi bilimlarning kiritilishi bilan uning atrofdagi dunyo ob'ektlari va hodisalari bilan aloqasi ochiladi (dunyoni yaxlit ko'rish printsipi); bolalar o'z tanlovini qilish qobiliyatini rivojlantiradi va ularga tizimli ravishda tanlash imkoniyati beriladi (o'zgaruvchanlik printsipi); o'quv jarayoni bolalarni o'zlashtirishga qaratilgan o'z tajribasi ijodiy faoliyat (ijodkorlik printsipi); ta'limning barcha darajalari o'rtasida ketma-ket aloqalar ta'minlanadi (uzluksizlik printsipi). Yuqorida bayon etilgan tamoyillar rivojlantiruvchi ta’limni tashkil etish asoslariga oid zamonaviy ilmiy qarashlarni mujassamlashtirib, intellektual va intellektual rivojlanish muammolarini hal qilishni ta’minlaydi. shaxsiy rivojlanish har bir bola. Usul va texnikalar:
Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual rivojlanishi | Onam, dadam va chaqaloq! Erta maktabgacha yoshdagi barcha bolalar yangi ma'lumotlarni juda yaxshi qabul qiladilar. Bu davrda bolaning ongi shimgichni so'rib olish bilan taqqoslanadi katta soni atrof-muhit haqida turli xil ma'lumotlar. Bolalar bu bilim va ko'nikmalarni o'yin davomida tengdoshlari bilan muloqot qilish, mashg'ulotlarda qatnashish va tarbiyachilar bilan suhbatlar orqali egallaydi. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual rivojlanishi uchun o'quv jarayonini to'g'ri tashkil etish, bolalar faoliyatini to'g'ri yo'nalishga yo'naltirish juda muhimdir. Bola tabiatan unga xos bo'lgan doimiy o'rganish uchun ulkan salohiyatga ega. Bunday qiziquvchanlik maktabgacha tarbiyachining har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida bosqichma-bosqich rivojlanishi uchun ajoyib asos bo'lib xizmat qilishi mumkin. O'qituvchilarning vazifasi har bir bolaning iste'dodi, qobiliyatlari va ko'nikmalarini, shuningdek, yoshini hisobga olgan holda "kalitni ko'tarib olish" dir. Bola yangi narsalarni asta-sekin va majburlashsiz o'rganishi kerak. Bundan tashqari, tarbiyachi kichkina odamni o'zini takomillashtirishga, yangi bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishga undashi kerak. Faqat bu holatda, barcha zarur shart-sharoitlar bajarilgan taqdirda, bolalarning aqliy tarbiyasi to'g'ri yo'lga qo'yiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi modellari Har bir bola individualdir, shuning uchun barcha bolalarning aqliy rivojlanishini "bir o'lcham hammaga mos keladi" deb umumlashtirib bo'lmaydi. Shu bilan birga, barcha bolalar uchun umumiy bo'lgan ma'lum bilim va ko'nikmalarning rivojlanish bosqichlarini qayd etish mumkin. Shu munosabat bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishining uchta modeli ajralib turadi. Keling, quyidagi jadvalni ko'rib chiqaylik. ModelXarakterli hissiy Tug'ilgandan boshlab va bolaning hayotining bir yarim yil davomida hissiy rivojlanishi eng faol sodir bo'ladi. Bu asos to'liq rivojlanish chaqaloqning aql-zakovati, uning muvaffaqiyatli hayotga "chiptasi". Shuning uchun, tug'ilgandan boshlab, bola tinch muhitda bo'lishi, yaqinlarining sevgisi va roziligini his qilishi kerak. mantiqiy 5 yoshda bolalarda eshitish va ko'rish organlari faol rivojlanadi. Bu bolalarning mantiqiy fikrlash qobiliyatini, shuningdek, musiqa asarlariga moyilligini "belgilash" uchun ideal vaqt. Bunga erishish uchun bola bilan o'quv o'yinlarini o'ynash, konstruktorlarni to'plash va mantiqiy jumboqlarni hal qilish kerak. Bolalarni aqliy tarbiyalashning nutq modeli bolalarning eshitish orqali ma'lumotni yodlashning tabiiy qobiliyatini rivojlantirishni taklif qiladi. Misol uchun, maktabgacha yoshdagi bola chet tilini har qanday kattalarga qaraganda ancha oson va tezroq o'rganishi mumkin