I bob. Tabiatshunoslik o’qitish jarayonida boshlang’ich sinf o’quvchilarining moddiy dunyoqarash asoslarini shakllantirish

Jonli tabiat burchagi.Tabiatda davomli (uzoq vaqt davom etadigan) kuzatish va tajribalar o’tkazish uchun jonli tabiat burchagi tashkil qilinishi kerak, u yerda hayvon va o’simliklarni saqlash va zaruratga qarab ulardan tabiatshunoslikni o’rganishda foydalanish mumkin. Burchak o’quvchilarning darsdan va sinfdan tashqari ishlari uchun baza hisoblanadi. Bu yerda ular yilning istagan vaqtida ish olib borishlari mumkin.Ekskursiyalar jonli tabiat burchagini tashkil qilishning boshlanishi bo’lishi mumkin.Suv havzasidagi hayot bilan tanisha turib, o’quvchilar molluska, ninachi qurtlari, har xil qo’ng’izlar, peskar (tanga baliq), shuningdek, suv o’simliklarining barchasi akvarium, shisha bonkalar yoki boshqa yaroqli idishlarga joylashtiriladi. Bog’ va polizlarda ko’pincha meva, rezavor meva hamda sabzavot o’simliklari zararkunandalarining g’umbak va qurtlari uchraydi. Ekskursiya vaqtida ularni yig’ib, jonli tabiat burchagida ular ustida hasharotlar taraqqiyotining butun siklini tekshirib borish va qurtning harakatsiz g’umbakka aylanishini, g’umbakdan kapalak chiqishini kuzatishni tashkil qilish mumkin. Jonli tabiat burchagiga keltiriladigan tirik obyektlar alohida daftarda hayvon yoki o’simlikning keltirish vaqti (kuni), kimdan qabul qilinganligi, hayvonning nomi va holati ko’rsatilib qayd etib borilishi kerak. Jonli tabiat burchagi uchun xona.Jonli tabiat burchagi uchun xona ajratilgani ma'qul. Bunga imkoniyat bo’lmaganda burchak o’simlik va hayvonlari tabiatshunoslik xonasi yoki sinfga joylashtiriladi. Jonli tabiat burchagi uchun xona yorug’ bo’lishi kerak, deraza ro’parasiga qo’yilgan har xil tagliklar ham suv hayvonlari hamda suv o’simliklari bo’lgan akvariumlarni qo’yish uchun qulay bo’lishi lozim.Maktab tabiat burchagida jo’r, sa'va, to’ti, chittak kabi qushlarni saqlash ma'qul.Qafaslar devor yoki derazalarga ilib qo’yiladi, ularni shamol o’tib turadigan joyga qo’ymaslik kerak, bunday joy qushlar uchun halokatlidir.Jonli tabiat burchagini jihozlash.Burchakda hayvonlar uchun ajratilgan joy ularning tabiatdagi hayot sharoitlariga mos bo’lishi kerak.Akvariumni zoodo’kondan olgan ma'qul.Ammo akvarium sifatida xohlagan shisha idishdan foydalanish mumkin, lekin shuni hisobga olish kerakki, baliqlar asosan to’rtburchak idishda yaxshi ko’rinadi. Akvariumdagi baliqlar soni uning katta-kichikligiga (o’lchamiga) va undagi o’simliklarning soniga muvofiq bo’lishi kerak, bunda yutiladigan va chiqariladigan kislorodning balansi ta'minlansin.
Akvarium baliqlari doimiy parvarishga muhtoj.Ularga oziqni zoodo’kondan sotib olish mumkin.Baliqlar shartli refleks hosil qilishlari uchun ularni muayyan vaqtda oziqlantirish kerak.Bolalar suv haroratini termometr bilan o’lchab tekshirib boradilar. Sudralib yuruvchilar, suvda va quruqlikda yashovchilar uchun xilma-xil ko’rinish va o’lchamdagi terrariumlar quriladi. Odatdagi terrarium metalldan yoki yog’ochdan tayyorlangan yashik bo’lib, yon va tepa devoriari shisha va to’rdan iborat. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to’rdan bo’lishi toza havo bilan ta'minlash imkoniyatini beradi. O’simlik va hayvonlar namunalarini yig’ish, kuzatishlar tashkil qilish. Jonli tabiat burchagining aholisi (ya'ni o’simlik va hayvonlari) uning asosini tashkil qiladi, unga qarab jihozlar tanlanadi. o’simlik va hayvonlar to’plami tabiatshunoslik dasturiga ko’ra, o’lkashunoslik xususiyatlari hisobga olinib belgilanadi. Barcha xona o’simliklari ularning nomlari, qachon va qayerdan olinganligi to’g’risida ma'lumotlar yozilgan yorliqlarga ega bo’lishlari zarur. Akvariumda hayvonlardan tashqari o’simliklar (shoxbarg, urut, vodokars, vallesneriya, elodeya, ryaska) ham saqlanadi, ular bilan o’quvchilar dasturni o’tish davomida tanishib boradilar. Tabiatshunoslik o’qituvchisi o’quvchilarning jonli tabiat burcha-gidagi o’simlik va hayvonlarni izchil ravishda parvarish qilib borishlariga, gullarni muntazam sug’orishlari, barglarni yuvishlari, hayvonlarni boqishlari hamda toza joyda saqlashlariga erishishi kerak. Buning uchun o’quvchilarning navbatchiligi yo’lga qo’yiladi. Jonli tabiat burchagidagi tajriba, kuzatish va amaliy ishlar o’qituvchining diqqat markazida bo’lishi va u tomonidan nazo-rat qilib borilishi kerak. Barcha ishlar reja bo’yicha tuzilishi zarur, reja tuzishda mavsumiylik tamoyiliga amal qilish lozim. Burchakdagi ishlar yillik, yarim yillik va choraklik reja asosida tuziladi. Reja tuzishda o’quvchilarning qiziqishlari, ishni ud-dalay olishlari hisobga olinadi. Rejada maqsad va mavzuni belgilash, ishning mazmuni va shakllari ochib berilishi, amalga oshirish metodlari ko’rsatilishi, o’quvchilar egallashi mo'1-jallangan amaliy ko’nikmalar belgilangan bo’lishi kerak. Ayrim mavzularni ham rejalashtirish mumkin.(Jonli tabiat burchagidagi ishlar rejasining taxminiy shakliga qarang).Ish rejasining bajarilishini maxsus jumalda qayd etib borish zarur. Umumiy daftar jurnal sifatida xizmat qilishi mumkin, unda o’qituvchi o’quvchilar bajaigan ishning hajmi va olgan natijalarini ko’rsatadi. o’quvchilarning “Kundalik kuzatish daftarlari” hisobga olishning shaklidir, unda kuzatishlar qisqacha yozib boriladi, rasmlar chiziladi, quritilgan o’simliklar yelimlanadi. O’lkashunoslik burchagi.1- sinfdan boshlab o’quvchilar o’z o’lkalari, o’z joylarini o’rganadilar, tabiatda kuzatishlar olib boradilar, ekskursiyalarga chiqadilar. Boshlang’ich sinfda o’qish vaqtida ular boy faktik material to’playdilar, bu material o’lkashu-noslik burchagiga joylashtiriladi.Vaqt o’tishi bilan o’lkashunoslik burchagida boshlang’ich sinfning avvalgi bitiruvchilari yiqqan qimmatli materiallar to’planib boradi, undan tabiatshunoslikni o’qitishda muntazam ravishda foydalaniladi.o’lkashunoslikburchagi tabiatshunoslik xonasida yoki alohida sinfda barpo etiladi. Material uch bo’limga ajratiladi: “Bizning o’lka”, “Ob-havo kalendari (taqvimi)” va “Tabiat belgilari”.O’lkashunoslik burchagiga o’quvchilar tayyorlagan, shahar, viloyat, tuman tarixi aks ettirilgan albomlar qo’yish lozim, mahalliy sanoat mahsulotlarini ko’rsatish ham mumkin. Bu bo’limda tabiat muhofazasi masalalari (davlat muhofazasiga olingan o’simlik va hayvonlarning fotosuratlari yoki rasmlari va shu kabilar) aks ettirilishi, viloyat yoki o’lkada joylashgan qo’riqxona va zakazniklarning nomlari ko’rsatilishi kerak. Ob-havo taqvimi stenddan iborat bo’lib, uning markaziga chislo va oy yozilib, unga shu kungi ob-havo ma'lumotlari joylashtiriladi. Pastrog’ida termometr, mehnat darslarida o’quvchilar tayyorlagan fluger joylashadi.Ob-havoni ta'riflashda kartondan qirqilgan shartli belgilardan foydalaniladi.Termometr modelida ko’chadagi termometr bo’yicha havo harorati ko’rsatiladi. Shu yerga keyingi bir necha yillarning ob-havo taqvimi va harorat o’zgarishlari grafigi ham joylashtiriladi. Stendning uchinchi bo’limiga joyning obhavosi va uning belgilari haqidagi materiallar qo’yiladi. Bo’lim yorqin rasmlar bilan bezatiladi.O’lkashunoslik burchagiga “Yashil nazoratchilar”ning ish rejasi ham qo’yiladi. O’lkashunoslik burchagining materiallari tabiatshunoslik darslarida keng qo’llanilishi kerak, chunki ular faqat o’lka tabiati va xo’jaligi to’g’risidagi bilimlarni chuqurlashtiribgina qol-masdan, balki ilgari o’rganilganlarni mustahkamlashga ham yordam beradi. O’lkashunoslik materiallarini yig’ish maktabning hayot bilan aloqasini mustahkamlaydi, o’quvchilarning tabiat muhofazasi bo’yicha ishlarda baholi qudrat qatnashishlariga imkon beradi.Geografik maydoncha.Joydagi amaliy ish va kuzatishlarning ancha qismi maktab oldidagi maydonning geografiya maydonchasida o’tkaziladi. Jumladan, bu yerda ob-havoni va quyoshning harakatini muntazam kuzatib borish, joyda mo’ljalga olish, masofani o’lchash kabi ishlarni bajarish, shuningdek, tabiatshunoslik dasturi bilan bog’liq topshiriqlarni amalga oshirish mumkin. Geografiya maydonchasini tayyorlash uchun o’lchami taxminan 10 m² keladigan ochiq joy shunday tanlanadiki, unga katta daraxt va binolarning soyalari tushmaydi. Maydoncha avval tekislanadi, so’ng unga qum sepiladi va atrofi o’raladi. Bu maydoncha o’quv-tajriba maydoni yonida bo’lishi maqsadga muvofiqdir.O’qitishning shakli tarbiyaviy ta'lim jarayonida o’qituvchi tomonidan foydalaniladigan o’quvchilarning o’quv, idrok qilish faoliyatini o’tkazish (sinfda, tabiatda va shu kabilarda) sharoitlariga muvofiq holda tashkil qilinishidir. Maktablarda o’rganiladigan barcha predmetlar uchun o’quv ishlarining asosiy shakli darsdir. Darslarda davlat dasturi va ma'lum darajada darslikda belgilangan o’quv materiali o’qitiladi. Darslarga qatnashish o’quvchilarga majburiydir.Dars deganda ma'lum fanlardan, ma'lum hajmdagi bilimlarning ma'lum yoshdagi o’quvchilar guruhiga, maxsus tayyorgarligi bo’lgan mutaxassis tomonidan berilishi tushuniladi.Darsning samaradorligini oshirish, beriladigan bilimlar saviyasini ko’tarish, nazariy bilimlarni hayot bilan bog’lab olib borish, yangi pedagogik texnologiyani qo’llab dars o’tish o’quvchilarning tabiatshunos-likdan olgan bilimlarini e'tirof etish o’quvchilarda tabiatshu-noslikdan bilimlarni o’zlashtirishga yanada qiziqish uyg’otadi, ular bilimini mustahkamlashga yordam beradi. Darsda butun ta'lim-tarbiya tizimi: o’qitishning metodlari, uslublar va vositalar kompleksi amalga oshadi. Tabiatshunoslik darslarining tiplari. Darsni quyidagi tuzilish qismlariga ajratish mumkin:

1. 
   Tashkiliy qism.
   
2. 
   Uy vazifasini tekshirish.
   
3. 
   Yangi materialni bayon qilish.
   
4. 
   O’quvchilarning mustaqil ishlashlari, yangi bilimlarni mustahkamlash, ularning o’zlashtirilishini tekshirish.
   
5. 
   Dars materialini umumlashtirish.
   
6. 
   Uyga vazifa berish.
   
7. 
   Baholarni sharhlash.
   

Dars tuzilishi darslarning umumiy tizimida uning qanday o’rin egallaganligiga bog’liq, ammo qanaqa bo’lishidan qafi nazar har bir dars tashkiliy, mantiqiy, psixologik jihatdan yaxlit bo’lishi kerak. Metodik jihatdan to’g’ri tuzilgan darsda barcha tomonlar o’zaro bog’liq.

II BOB. BOSHLANG`ICH SINF O’QUVCHILARIDA TABIATSHUNOSLIKKA DOIR TASAVVUR VA TUSHUNCHALARINI SHAKLLANTIRISHNING METODIK ASOSLARI
2.1.O’quv jarayonida tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish
Boshlang’ich sinflarda tabiat to’g’risidagi bilimlar tarkibiga jonsiz tabiat jismlari va hodisalari, o’simlik va hayvonlar, odam tanasining tuzilishi va salomatlikni muhofaza qilish, yilning har xil fasllarida qishloq xo’jalik mehnati to’g’risidagi tasavvur va tushunchalar, oddiy geografik tasavvur hamda tushunchalar kiradi.
Bolalar maktabga kelishi bilan o’qituvchi rahbarligida atrof olam bilan maqsadga yo’nalgan holda: tanishib boradilar. Atrof olam bilan dastlabki tanishish ularning sezgi organlarining qabul qilishiga asoslanadi. Olamni bilib olishning birinchi bosqichi bolalarning barcha yangilarni qarab chiqishga, iloji bo’lsa ushlab ko’rishga qaratilgan tug’ma intilishdir. Shunga ko’ra dastlabki tasavvurlar va tushunchalarni shakllantirishda o’quvchiga o’rganish ob‘ekti bilan bevosita muloqotda bo’lish imkoniyatini berishi kerak.
Ekskursiyalarda, kuzatishlar vaqtida o’quvchilar kundalik hayotning narsalarini qabul qilib, ulardagi o’xshashlik va tafovut belgilarini topadilar. Ularda “oddiy tushunchalar” shakllanadi. Fikrlash jarayonida bolalarda aniq fikrlar vujudga keladi. (Fikrga ega bo’lish - nimanidir tasdiqlash yoki rad etish demakdir. Masalan, “Bu gul qizil”. “Bu o’simlik-g’o’zadir”). Fikr hosil bo’lishida fikrlash jarayoni: jism va hodisalarni tahlil qilish, sintezlash, taqqoslash va umumlashtirish katta o’rin oladi. Fikr bevosita qabul qilish va tasavvurlar asosida shakl­lanadi. Masalan, “Daraxt ildizi, tana (poya), barglar, gullar va mevalardan iboratdir” degan fikr daraxtlarni kuzatish, ularning xususiyatlarini aniqlash va tahlil qilish, o’simlikning atalgan qismlarini taqqoslash, tegishli xulosa chiqarishga asoslangan. Fikrlash faoliyati jarayonida bolalarda atrof olam to’g’risida tushunchalar shakllanadi. Tushunchani ochib beriladigan fikrlar yig’indisi uning mazmunini tashkil qiladi. Tabiat jismlari yoki ob‘ektlarining birortasi to’g’risida bolalar qanchalik ko’proq fikr aytsalar, tushunchalar mazmun jihatidan boyroq bo’ladi. Bu fikrlarda ifodalangan belgilar qanchalik muhim bo’lsa, shunchalik tushuncha mazmun jihatidan chuqur bo’ladi.
Tabiatshunoslikni o’rganishda bolalar oladigan tushunchalar geografik (umumiy, alohida va yig’ma) va biologik (tur va avlod) tushunchalariga bo’linadi.
Tabiatshunoslikda bolalar Toshkent, Sirdaryo, Tyanshan tog’lari kabi yagona tushunchalar; tog’lar, daryolar, shaharlar kabi umumiy tushunchalar; archa, qarag’ay, terak, na‘matak, jasmin, kulrang quyon, oq quyon kabi tur tushunchalari; daraxt, buta, quyonlar va boshqa avlod tushunchalari bilan uchrashadilar. Tabiatshunoslikni o’qitish jarayonida geografik tushunchalarni bio­logik tushunchalar bilan bog’lanishiga e‘tibor bermoq zarur.
Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish va ularni kichik yoshli maktab o’quvchilari tomonidan o’zlashtirilishining xususiyatlari. Tabiatshunoslik tushunchalari - bu umumiy muhim belgilari bilan birlashtirilgan ob‘ektlar, hodisalar, jismlarning butun guruhi to’g’risidagi umumlashgan bilimlardir. Chunonchi, “o’simliklar” tushunchasiga barcha o’simliklar uchun umumiy bo’lgan muhim belgi­lari bilan bir guruhga birlashtirilgan har xil narsalar kiradi. Ularning hammasi o’sadi; rivojlanadi, nafas oladi, ko’payadi, ya‘ni tirik organizmlar hisoblanadi.
Tushunchalarni tasavvurlardan farq qila bilish kerak. Tasavvur - bu sezgi organlar faoliyatining, xotiraning yoki tasavvur qilishning mahsulidir. Tushun­cha - tafakkur mahsuloti hisoblanadi. Tushunchalar qabul qilinadigan va tasavvur etiladigan narsalar ustida fikr yuritish natijasida vujudga keladi. Masalan, qushni tasavvur qilish uchun unga qarash kifoya. O’sha qush to’g’risida tushuncha hosil qilish uchun esa aniq bilimlar va ularni tizimlashtirish bo’yicha fikrlash kerak bo’ladi.
Qabul qilish va tasavvurlar ayrim narsalarning qiyofasidir. Tushunchalar esa butun narsalar sinfiga taalluqli umumlashgan mazmunni aks ettiradi. Masalan, “barg” tushunchasi daraxt, buta, o’t o’simliklari o’sadigan hamma barglarga taalluqlidir.

2.2. Umumiy tushunchalarni shakllantirishda tabiat vositalarining roli
Tasavvurlar tushunchalarning sezgili asosi hisob­lanadi, biroq tasavvurlar bilan tushunchalar o’rtasida keskin chegara yo’q. Tasavvurlar mazmunning boyib borishi va ularda narsalarning muhim xossalarini tobora ko’npoq aks ettirib borishi bilan umumlashadi va tushunchalarga aylanadi. Ayni vaqtda tushuncha o’z-o’zidan vujudga kelmaydi. U yoki bu narsa yoki tabiat ob‘ektlari to’g’risida tasavvurlarning bo’lishi hali ular to’g’risida tushunchadan dalolat bermaydi. Tushuncha ko’pgina ayrim hodisalarning muhim belgilarini umumlashgani sifatida hosil bo’ladi.
Maktabda o’qishning birinchi yilida bolalar atrof olam bilan tanishish o’quv kitobidan ertak va hikoyalarni o’qish, tabiatdagi kuzatishlar asosida o’simlik va hayvon organizmlari to’g’risida umumiy oddiy tabi­atshunoslik tushunchalarini oladilar. Kelgusi sinflarda ular tajribalar o’tkazishda, kuzatishlar, ekskursiyalar, amaliy ishlar vaqtida tabiat to’g’risida aniq tushunchalarga ega bo’ladilar.
Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o’qituvchi:

• 
  ob‘ektlarni maqsadga yo’nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil qilishi;
  
• 
  tabiat jismlari va hodisalari to’g’risidagi har bir yangi tushunchani tahlil qilishi va barcha narsalarda, ilgari o’zlashtirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi;
  
• 
  ikkinchi darajali uncha muhim bo’lmagan barcha belgilarni mavhumlashtirish, buning uchun uncha muhim bo’lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgi­larini saqlagan (masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardan foydalanishi lozim.
  

Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash jarayonlari: tahlil, taqqoslash, mavhumlashtirish, aniqlashtirish, umumlashtirish kabilardan foydalanishga alohida ahamiyat berish kerak.
Biror o’simlik, hayvon, jonsiz tabiat ob‘ekti; (kompas, termometr) to’g’risida tushuncha hosil qilishda uni fikran qismlarga ajratish, ularning har birini alohida ko’rib chiqish zarur.
Masalan, 1-2 sinf o’quvchilarini erta gullovchi o’simliklar (binafsha, chuchmoma, lola) bilan tanishtira borib, o’qituvchi bolalarga shu o’simliklarning qismlarga (ildiz, poya, barg va gulga) ajratish, keyin esa har bir qismning vazifasini aniqlashni, ya‘ni tahlil qilishni taklif qiladi. Shundan keyin bolalar narsaning qismlarini fikran bir butunga birlashtirishi, ya‘ni sintez uslubidan foydalanish kerak. Tahlil va sintez - fikrlashning eng muhim uslubidir, uning yordamida tushunchalar shakllantiriladi.
Narsalarning ayrim elementlarini fikran ajra­tish va ularni bir butunga birlashtirishdan foydalanib, ayrim narsa va hodisalarni bir-biri bilan taqqoslash (binafsha bilan lolani; chuchmoma bilan binafshani, binafsha bilan ko’knorni, tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlar bilan bog’liq holda o’simliklar hayotidagi o’zgarishlarni) orqali o’tkazish mumkin. Taqqoslash har xil belgilar: o’simlik organlari, tashqi tuzilishi, yil fasllari, foydalanilishi bo’yicha o’tkaziladi.
Tushunchalarni umumlashtirish, ya‘ni umumiy xossalarga ega bo’lgan jism va hodisalarni birlashtirish jarayonida shakllanadi. Umumlashtirish, agar narsa va hodisalar muhim belgilari bo’yicha birlashtirilganda to’g’ri hisoblanadi. Masalan, “metal” tushuncha­si quyidagi: jaranglash, issiqlik o’tkazish qobiliyati, chiniqish, erish (4-sinf) kabi umumiy belgilarga ega.
Darslarda xilma-xil metodik uslublarni qo’llash, amaliy ish, tajribalar va ko’rgazmali qurollardan foydalanish yangi tushunchalarni ongli o’zlashtirilishini oshiradi. O’tkazilgan amaliy ish va tajribalardan kelib chiqqan, puxta o’ylangan savollardan foydalaniladigan suhbatlar ularni mustahkamlashga yordam beradi. Shakllantirilgan tushunchalarni bolalar amalda qo’llana olishlari kerak Masalan, bolalar daryolar to’g’risidagi tushunchalarni o’zlashtirib, uning yordamida xaritadan topishlari, o’simliklarning ko’payishi to’g’risidagi tushunchani olib, undan tirik tabiat burchagida yoki maktaboldi maydonchasida qo’llanishlari kerak, ob-havoni kuzatib, o’quvchilar kuzatishlar kundaligida qayd qilishga, taqqoslash va xulosalar chiqarishga (yanvar, fevralda sovuq, martda esa iliqroq) o’rganishlari kerak.


2.3. Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalarni shakllantirish
Tushunchalarni shakllantirishda shuni nazarda tutish kerakki, tushuncha ayrim elementlarda tarkib topadi. Chunonchi, “tepalik” tushunchasi quyidagi elementlardan: cho’qqisi, tagi, tik yonbag’irlik, yotiq yonbag’irlik kabilardan tarkib topadi. Daryo tushunchasi qu­yidagi unsurlarni: quyilish joyi, boshi (boshlanishi), o’zani, o’ng va chap qirg’og’i kabilarni o’z ichiga oladi.
Tabiat ob‘ektlari va hodisalari to’g’risida to’g’ri tushuncha hosil qilish uchun avval ular ustida kuzatish, keyin ularning tasvirini (surat, jadval, xarita, sxema) qarab chiqish, o’qituvchining hikoyasi yoki suhbatini eshitish va olingan tushunchani darslik bo’yicha mustahkamlash kerak. O’qituvchining maqsadga yo’nalgan ishi tushunchalarning muvaffaqiyatli shakllanishiga yordam beradi.
Yakka tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirish. Yakka tushunchalar - bu yoki boshqa narsalarga, hodisalarga xos bo’lgan yakka belgilardir. Agar umumiy tushunchalar atamalar bilan mustahkamlansa, yakka tu­shuncha esa nomlar yoki shaxsiy ism bilan ifodalanadi, chunki uning nomida boshqa ob‘ekt bo’lmaydi.
O’quvchilar e‘tiborini ob‘ektning umumiy tushuncha bilan bog’lanishiga qaratmoq, ya‘ni ob‘ektning yakka xususiyatini ta‘kidlamoq zarur; agar u geografiya ob‘­ekti bo’lsa, unda ob‘ektga fazoviy xarakteristika berish, ya‘ni joylashgan o’rnini xaritadan aniqlash kerak.
Tabiatshunoslik tushunchasini shakllantirishda uncha umumiy bo’lmagan tushunchalardan ancha umumiyroq, tushunchalarga olib keladigan mashqlar katta ahamiyatga molikdir. Masalan, tur doirasidagi “bo’ri”, “tulki”, “yo’lbars”, “sher” tushunchalari avlod doira­sidagi “Yirtqichlar” tushunchasiga kiradi. Bunda farq ettiruvchi xususiyatlar (tur belgilari): junlarining rangi, tana tuzilishi, harakatlanish xususiyatlari shu hayvonlarning tashhi ko’rinishidayoq ma‘lum bo’ladi. Ularning umumiy avlod doirasidagi belgisi boshqa hayvonning go’shti bilan oziqlanish qobiliyatidir. O’quvchilarni avlod doirasidagi belgilarni tur doirasidan farq qilishga o’rgatish uchun har bir tushuncha aniq ifodalangan va aniq belgilarni o’zida saqlagan bo’lishi kerak.
Yakka tushunchalarni shakllantira borib, umumiy tu­shunchani ochishga alohida e‘tibor berish lozim. Chu­nonchi, “daryo” umumiy tushunchasini shakllantirish uchun uni kuzatish, tahlil qilish va umumlashtirish jarayonida uning muhim belgilarini ajratish kerak. Buning uchun o’qituvchi xaritadan Sirdaryo, Amudaryo, Chirchiq daryolarini ko’rsatishi, ya‘ni yakka tushunchalar berishi va bolalardan nimalar umumiy ekanligini so’rashi mumkin (ularning hammasi oqimga, boshlanish va quyilish joyiga, irmoqlarga, o’ng va chap qirg’oqlariga ega). Shu belgilar asosida “daryo” umumiy tushunchasi shakllantiriladi.
Tabiatshunoslik darslarida yakka tushunchalardan tashqari yig’ma tushunchalar ham shakllantiriladi. Ular umumiy belgilarga ega bo’lgan yakka tushunchalar­dan tarkib topadi. Masalan, cho’llar uchun xos o’simliklar (saksovul, qum akatsiyasi, yantoq) ni bir territoriyada bo’lishi va umumiy belgilari (uzun ildizlari, yirik barg plastinkalarining yo’qligi, tikanlarining bo’lishi) ni birlashtiradi.
Tabiatshunoslik tushunchalarini samarali o’zlashtirilishini ta‘minlovchi metodik sharoitlar. O’quv materialini o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirmaslik hollari ham kam emas. Buning sababi shundaki, ularning bilimlari tasavvurlar darajasida qolgan. Bu darsda yoki bir mavzu bo’yicha shakllantirilgan tushunchalar keyinchalik rivojlantirilmaydi va boshqa tushunchalar bilan bog’lanmaydi. Tushunchalarni rivojlantirishning zarur sharoiti sistemadir. Jumladan, tabiatshunoslik tushunchalarining hosil bo’lishi muayyan metodik sharoitlarda amalga oshadi. Chunonchi, tabiiy ob‘ektni kuzatishlar, qabul qilishni aniqlovchi mashqlar; o’qituvchining hayajonli hikoyasi qabul qilishning to’g’ri bo’lishini ta‘minlaydi. O’qituvchining savollari xotiradan rasm chizish, har xil narsalarni tanib olish bo’yicha mashqlar tasavvurlarning to’g’ri bo’lishiga yordam beradi. Muammoning aniq qo’yilishi: o’qituvchi tomonidan o’quv materialini bayon qilish mantiqi; aniqlash va taqqoslash bo’yicha mashqlar; tushunchalarni bog’lovchi va rivojlantiruvchi takrorashsh sistemasi; umumlashtirishni talab qiluvchi savollar; tushunchalarni o’quv va ko’nikmalar bilan bog’lovchi savollar tushunchalarning to’g’ri bo’lishini ta‘min­laydi.
Tabiatshunoslik tushunchalari bevosita qabul qilish - kuzatishlarga asoslanib, o’rganilayotgan narsa yoki hodisa to’g’risida aniq va ravshan tasavvur hosil qilingan sharoitda to’g’ri bo’lishi mumkin. Tushunchani birlamchi tarzda hosil bo’lishida ob‘ektlar va ko’rgazmali materialning har xil turlari (jadvallar, sxemalar, suratlar va hk) katta ahamiyatga egadir.
O’quvchilar tafakkurini rivojlantirmasdan, ular­ni fikrlash ishiga jalb qilmasdan turib tushunchalar­ning o’zlashtirilishiga erishish mumkin emas. O’quvchilarning fikrlash faoliyatini rag’batlantirish uchun o’qituvchi mavzu va dars boshida ular oldiga muammolar qo’yadi. O’quv materialini bayon qila borib, u o’quvchilarni sabab va oqibatlarni, tabiat hodisalari o’rtasidagi bog’lanishlarni aniqlashga jalb qilish uchun harakat qiladi. “O’simliklar dunyosi” mavzusi misol bo’lib xizmat qilishi mumkin, unda har xil o’simliklar hayotining tuproq, suv, oziq moddalar va boshqa omillarga bog’liqligi (3-sinf), shuningdek “Vatanimiz bo’ylab sayohat” mavzularida o’simlik va hayvonlar hayotining tabiiy sharoitlarga bog’liqligi (4- sinf) ko’rsatilgan.


2.4. O’quv jarayonida mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish
O’quvchilarni faol fikrlashlarini tarbiyalashda o’qituvchining savollari katta rol o’ynaydi. Tabiat­shunoslik darslarida darslik matnini tiklashda (esga olishda) tahlilni, sintezni umumlashtirishni talab qiluvchi savollar berish kerak. Javobda sintezni ta­lab qiluvchi, tushunchalarni kengaytiruvchi savollar alohida ahamiyat kasb etadi. Quyidagi savollar misol bo’lishi mumkin: cho’lda yashovchi hayvonlarning qaysi moslanishlari ularga qurg’oqchilikka va jazirama issiqqa chidashga yordam beradi? Dasht va cho’l tabiatining o’xshashligi nimada? Nima uchun tundrada katta daraxtlar o’smaydi?
O’quvchilar jadvaldan foydalanib, o’simlik va hayvonlarning tashqi xususiyatlarini taqqoslaydilar, ular har xil tabiiy sharoitlarda yashashga qanday moslanganliklarini hikoya qiladi. Tushuntirish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarning o’z ijodiy daftarlariga ko’chirib olishlari uchun doskaga oddiy sxemalarni chizishi mumkin. O’quvchilarga uyda sxemalar chizishni taklif qilishi ham mumkin, kelgusi darsda esa chizilgan sxemalar kollektiv bo’lib aniqlanadi va to’ldiriladi.
Shunga o’xshash ishlar o’qituvchi tomonidan oldindan ilib qo’yilgan jadvallarni to’ldirish bo’yicha ham o’tkaziladi. Jadvallar ham taqqoslash va umumlashtirish uchun sinfda (umumlashtiruvchi darslarda) hamda uyda to’ldirilishi mumkin. Solishtirma jadvallar sinfdagi amaliy ishlarda tirik tabiat burchagida hamda maktab o’quv-tajriba maydonchasida tajribalar o’tkazishda qo’llaniladi.
O’qituvchi tushunchalar tarkibini bilib, ularni tashkil qiluvchi elementlar bo’yicha o’quvchilar bilimini ob‘ektiv baholashi mumkin. Tushunchalarni o’zlashtirilishining qadrini bilish o’qituvchiga o’qitishning borishini fahmlashga, bilimni o’zlashtirish jarayoniga to’g’ri rahbarlik qilishga yordam beradi. Tushuncha­larni ajratib o’qituvchi tegishli metodik uslublarni tanlaydi va qo’llanadi.
Mantiqiy tafakkur va nutqni rivojlantirish. Tabiatshunoslik tasavvurlari va tushunchalarini shakllantirishda tafakkur va nutq katta rol o’ynaydi. Boshlang’ich sinf o’qituvchisi o’quvchilari nutqining to’g’ri bo’lishini kuzatib borishi kerak. Nutqni mashqlantirish uchun eng muhim materiallardan biri o’quvchi atrofidagi tabiatdir. Atrof tabiat bilan tanishtirish bolalarning kuzatishlariga asoslanadi. Tabiatni kuzatish jarayonida to’plangan material leksikani boyitish, jumlalar va og’zaki hikoyalar tuzish, lug’aviy mashqlar, yozma insho bajarish, suhbatlar o’tkazish uchun xizmat qiladi. Ko’pincha kichik yoshdagi maktab o’quvchilari tabiatni kuzatib, xulosa chiqara olmaydilar, bajargan ishlarining mazmunini aytib berolmaydilar, kuzatishlarini amaliy tajriba, darslik matni bilan bog’lashga qiynaladilar, o’rganilgan mavzu bo’yicha og’zaki hikoya tuzolmaydilar. Shuning uchun ham tabiatshunoslik darslarida foydalanish uchun nutqiy mashqlar ishlay turib, o’qituvchi aqliy ishning muayyan shakllariga - tahlil va sintezga, induktsiya va deduktsiyaga eng muhim belgilarni ajratishga, umumlashtirishga, fikr yuritish bo’yicha masalalar yechishga, sabab va oqibat bog’lanishlarini aniqlashga, taqqoslash va qarama-qarshi qo’yishga tayanish kerak.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari ko’pincha narsalar­ning, hodisalarning, faoliyatning belgilarini ajratishga qiynaladilar, shu sababli bu ishni kuzatishlar bilan borliq yoki o’quvchilarning tasavvurlariga asoslanib yoki xotiralari bo’yicha o’tkazish zarur. Kuzatish­lar muntazam ravishda xilma-xil materialda (tabiat hodisalari, ayrim holatda va muvaqqat rivojlanishda, urug’dan o’simliklarning rivojlanishi; bahorda o’simliklarning uyg’onishi) olib boriladi. Gul va uning tabiatda tovlanishini kuzatish ham o’quvchilarda qiziquvchanlikni tarbiyalashga, o’rab olgan olamni ko’ra bilish va qabul qila olishga yordam beradi. Bularning hammasi tafakkur va nutqni rivojlanishini ta‘minlovchi bazadir.
Kuzatishlar jarayonida o’quvchilar narsalarning belgilarini payqashga o’rganadilar. Chunonchi, birinchi sinf o’quvchilari bilan parkda o’tkaziladigan kuzgi sayr vaqtida suhbat o’tkaziladi, suhbat jarayonida bolalar daraxt barglaridagi ranglarning o’zgarganini ko’radilar. Bunda ular e‘tibori bir xil daraxtlarda ranglarning pastki shoxlarda, boshqalarda - yuqoridagi shoxlarda o’zgarganligiga, nastarin va ligustrum kabi o’simliklarda barglarning o’zgarmay yashil holda qolganligiga qaratiladi. Shu sayrning o’zida bolalarga o’simliklarning o’lchami, rangi, shakli yoki boshqa xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan narsalarning belgi­larini ajratish bo’yicha topshiriqlar berish mumkin.
Tabiiy material bilan ish olib borilganda taqqoslashga, tafakkurning rivojlanuvchi mantiqiga alohida ahamiyat beriladi. Bu uslubning muhimligini hisobga olib, uni to’laroq qarab chiqishga to’g’ri keladi.
Taqqoslash - bu narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik va tafovut belgilarini aniqlash demakdir. Taqqoslash - aqlning tahliliy ishidir. Taqqoslash jarayoni murakkab va o’z ichiga sintez, umumlashtirish va xulosani oladi. O’quvchilar narsalarning belgilarini ajrata olsalar, muhimni uncha muhim bo’lmagandan farq qila olsalar, shunday sharoitdagi taqqoslash bo’lishi mumkin, chunki faqat muhim belgilar bo’yicha taqqoslash mumkin bo’ladi.
Taqqoslash uchun topshiriqlar tuzishda quyidagi talablarga rioya qilish zarur:
Faqat bir-biriga daxlli bo’lgan narsa va hodisalarni, ya‘ni ular o’rtasida o’xshashlik yoki tafovut bo’lganligini (archa va qarag’ay, zarang va chinor, aka­tsiya va glidichiyani) taqqoslash kerak.
Taqqoslash maqsadga yo’nalgan holda (masalan, bo’ri va it, it va mushuk) bo’lishi. Taqqoslash fa­qat tashqi belgilari bo’yichagina emas, balki xarakteri va keltiradigan foydasi bo’yicha ham bo’lishi mumkin.
Taqqoslash xulosa bilan tugallanishi kerak.
Mashqni ikki narsa yoki hodisani taqqoslash bilan boshlamoq zarur. Keyin uch, to’rt va hatto ko’proq sondagi ob‘ektlarni taqqoslash mumkin bo’ladi. Taqqoslashni hammadan ko’ra bir-biriga qarama-qarshi qo’yishdan boshlash qulay (qum sochiluvchan, loy esa yopishqoq). Bolalar asta-sekin faqat farq qiladigan belgilargina emas, balki o’xshashlarini ham ajrata boshlaydilar, hodisa va narsalarning eng muhim belgilarini aniqlaydilar.
Maktaboldi maydonchasidagi gulzorda o’suvchi o’simliklarni poyasi, barglari, gullari, mevalari bo’yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil hikoya belgilarini kasb etib boradi. Taqqoslash yordamida o’qituvchi o’quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol ko’rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o’rtasidagi boglanishlarni ochib berishi mumkin.
Tahlil - bu butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo’lish, o’xshash narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g’alla o’simliklarida ildizi, poyasi, bargi, guli va mevasi bo’ladi. Ammo bu belgilarning o’xshashligida, masalan, bug’doy va makkajo’xorida farqlar ham bor.
Sintez - bu bog’lanishlar o’rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g’alla o’simliklarining ildizlari ko’pgina ingichka ildizchalardan iborat, poyasi kovak-poxol cho’p, bargi ensiz va uzun, mevasi- don).
Fikrlash natijasida ilgari ko’rilmagan yangi bog’lanishlarni o’rnatsa bo’ladi. Tafakkur jarayonida o’quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog’lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo’llanadi. Aqliy jarayonlar vositasida u o’xshash va farq qiluvchi narsalarni taqqoslaydi va guruhlaydi.