I. Булим. Бухгалтерия хисоби

4. Buxgalteriya balansi (1-shakl). 

---

224 
O’zbekiston 
Respublikasi 
buxgalteriya 
hisobining 
15-son 
“Buxgalteriya balansi” nomli milliy standartiga muvofiq xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar “Buxgalteriya balansi” tuzadilar va taqdim etadilar. 
 
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri 
hisoblanadi, xo’jalik yurituvchi sub’ektning mulkiy va moliyaviy ahvoli 
haqidagi axborotni to’playdi. Buxgalteriya balansidagi barcha axborot 
to’g’ri va foydalanuvchilarga tushunarli bo’lishi kerak. Zarur hollarda 
buxgalteriya balansiga kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan 
axborotlar bilan to’ldiriladi. 
Buxgalteriya balansining manzil qismida xo’jalik yurituvchi 
sub’ektning hisobot sanasi, nomi, tarmog’i, mulk shakli, tashkiliy-
huquqiy shakli va to’liq yuridik manzili, xo’jalik yurituvchi sub’ekt
uning egaligida bo’lgan organning nomi, buxgalteriya balansini 
tayyorlash chog’ida foydalanilgan o’lchov birligi ko’rsatiladi. 
Buxgalteriya balansida axborotlar hisobot davri boshiga va oxiriga 
keltiriladi. 
Buxgalteriya balansi korxonaning moddiy va moliyaviy resurslarini 
haqiqiy holatini aks ettiradi. Joriy aktivlar va joriy majburiyatlar 
buxgalteriya balansida alohida-alohida ko‘rsatiladi.
1.
Uzoq muddatli aktivlar 
2.
Joriy aktivlar 
3.
O’z sarmoyasi (O’z sarmoyasi manbalari) 
4.
Majburiyatlar 
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o’z 
sarmoyasi, uzoq muddatli va joriy majburiyatlar xo’jalik yurituvchi 
sub’ektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan 
foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo’ladi. 
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, xususiy sarmoya, 
uzoq muddatli va joriy majburiyatlarning umumiy summasi keltiriladi
36
.
Buxgalteriya balansining “Uzoq muddatli aktivlar” bo’limida asosiy 
vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar, 
36
Uzoқ muddatli va joriy aktivlar, xususiy sarmoya, uzoқ muddatli va joriy majburiyatlar tushunchalari 
Ўzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1998 yil 26 iyulda 17-07/86-son bilan tasdiқlangan Moliyaviy 
ҳisobotni tayyorlash va taқdim etish uchun kontseptual asosda (rўyxat raқami 475, 1998 yil 14 avgust, “Ўzbekiston 
Respublikasi vazirliklari, davlat қўmitalari va idoralarining mehyoriy ҳujjatlari axborotnomasi”, 1999 yil, 5-son) 
ҳamda Ўzbekiston Respublikasi Moliya vazirligida 1998 yil 26 iyulda 17-07/85-son bilan tasdiқlangan Ўzbekiston 
Respublikasining Buxgalteriya ҳisobi milliy standarti (1-son BҲMS) “Ҳisob siyosati va moliyaviy ҳisobot”da (rўyxat 
raқami 474, 1998 yil 14 avgust, “Ўzbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat қўmitalari va idoralarining mehyoriy 
ҳujjatlari axborotnomasi”, 1999 yil, 5-son) keltirilgan. 

---

225 
o’rnatiladigan uskunalar, kapital qo’yilmalar, uzoq muddatli debitorlik 
qarzlari va muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari 
keltiriladi
37
.
Buxgalteriya balansining “Joriy aktivlar” bo’limida tovar-moddiy 
zaxiralar, kelgusi davrlar xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning 
joriy qismi, debitorlik qarzlari, pul mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy 
qo’yilmalar va boshqa joriy aktivlar summalari keltiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligida 1998 yil 27 avgustda 
44-son bilan tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasining Buxgalteriya 
hisobi milliy standarti (4-son BHMS) “Tovar-moddiy zaxiralar”ga 
(ro’yxat raqami 486, 1998 yil 28 avgust, “O’zbekiston Respublikasi 
vazirliklari, davlat qo’mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari 
axborotnomasi”, 1999 yil, 5-son) muvofiq tovar-moddiy zaxiralarga 
quyidagilar kiritiladi: 
a) ishlab chiqarish jarayonida yoki ishlarni bajarish va xizmatlar 
ko’rsatishda foydalanish uchun mo’ljallangan xom ashyo, xarid 
qilinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg’i, 
idish, ehtiyot qismlar, inventarь va xo’jalik anjomlari, boshqa materiallar 
zaxiralarini, parvarish qilinayotgan va bo’rdoqiga boqiladigan hayvonlar, 
materiallarni tayyorlash va xarid qilish bo’yicha xarajatlar, materiallar 
qiymatidagi tafovutlarni o’z ichiga oladigan ishlab chiqarish zaxiralari; 
b) 
tugallanmagan 
asosiy 
ishlab 
chiqarish, 
xususiy 
ishlab 
chiqarishdagi yarim tayyor mahsulotlar, tugallanmagan yordamchi va 
boshqa ishlab chiqarishlar, ishlab chiqarishdagi brakni o’z ichiga 
oladigan tugallanmagan ishlab chiqarish; 
v) tayyor mahsulot; 
d) tovarlar. 
Balansda xaridor va buyurtmachilarning, shu’ba va tobe xo’jalik 
jamiyatlarining debitorlik qarzlari, xodimlarga berilgan bo’naklar, 
yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar, byudjetga 
soliqlar va yig’imlar bo’yicha bo’nak to’lovlari, davlat maqsadli 
jamg’armalariga va sug’urta bo’yicha bo’nak to’lovlari, ustav 
37
Ўzbekiston Respublikasi Moliya vazirligida 1998 yil 7 sentyabrda 46-son bilan tasdiқlangan Ўzbekiston 
Respublikasining Buxgalteriya ҳisobi milliy standarti (5-son BҲMS) “Asosiy vositalar” (rўyxat raқami 491, 1998 yil 
23 sentyabrg’, “Ўzbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat қўmitalari va idoralarining mehyoriy ҳujjatlari 
axborotnomasi”, 1999 yil, 6-son) ҳamda Ўzbekiston Respublikasi Moliya vazirligida 1998 yil 12 oktyabrda 49-son 
bilan tasdiқlangan Ўzbekiston Respublikasining Buxgalteriya ҳisobi milliy standarti (7-son BҲMS) “Nomoddiy 
aktivlar”ga (rўyxat raқami 506-son, 1998 yil 20 oktyabrg’, “Ўzbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat қўmitalari va 
idoralarining mehyoriy ҳujjatlari axborotnomasi”, 1999 yil, 6-son) kўra asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar 
boshlanғich (tiklash) қiymati, eskirish (amortizatsiya) summasi, қoldiқ қiymati bўyicha oshkor қilinishi lozim 

---

226 
sarmoyasiga qo’yilmalar bo’yicha ta’sischilarning bo’nak to’lovlari, 
boshqa operatsiyalar bo’yicha xodimlar qarzlari hamda boshqa debitorlar 
qarzlari hamda pul mablag’lari bo’yicha kassadagi naqd pul mablag’lari 
qoldig’i, 
hisob-kitob 
raqamidagi 
pul 
mablag’lari, 
valyuta 
hisobraqamidagi pul mablag’lari va boshqa pul mablag’lari (bankdagi 
maxsus hisobraqamlar, pul ekvivalentlari, yo’ldagi (o’tkaziladigan) pul 
mablag’lari) summalari alohida keltiriladi. 
Balansning “Xususiy sarmoya” bo’limida ustav sarmoyasi, 
qo’shilgan sarmoya, zaxira sarmoya, sotib olingan o’z aktsiyalari, 
taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar hamda 
bo’lg’usi xarajatlar va to’lovlar zaxiralar, “Majburiyatlar” bo’limida uzoq 
muddatli va joriy majburiyatlar bo’yicha axborotlar alohida keltiriladi. 
Uzoq muddatli majburiyatlar bo’yicha yetkazib beruvchilar va 
pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo’linmalarga uzoq 
muddatli qarzlar, shu’ba va tobe xo’jalik jamiyatlariga uzoq muddatli 
qarzlar, muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va 
majburiy to’lovlar bo’yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, 
xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar, uzoq muddatli bank 
kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli kreditorlik 
qarzlari summalari ko’rsatilishi kerak. 
Foiz stavkalari, so’ndirish shartlari, shartnoma majburiyatlari, 
so’ndirish navbatliligi, muomala shartlarini umumlashtirish hamda 
mukofot va diskont summalari buxgalteriya balansi qismida tushuntirish 
xatida ko’rsatilishi lozim. 
Joriy majburiyatlar bo’yicha yetkazib beruvchilar va pudratchilarga 
qarzlar, alohida bo’linmalarga qarzlar, shu’ba va tobe xo’jalik 
jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va 
majburiy to’lovlar bo’yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa 
muddati kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo’naklar, byudjetdan 
soliqlarga oid qarzlar, sug’urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli 
jamg’armalaridan to’lovlarga oid qarzlar, ta’sischilardan qarzlar, 
mehnatga haq to’lashga oid qarzlar, qisqa muddatli bank kreditlari, qisqa 
muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi va boshqa 
kreditorlik qarzlari summalari keltiriladi.
Buxgalteriya balansiga tushuntirishlar va izohlar buxgalteriya 
balansidan foydalanuvchilarni korxonaning mulkiy va moliyaviy ahvolini 
baholash uchun zarur bo’lgan qo’shimcha ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, 
ularga shu jumladan: 

---

227 
a) aktivlarga mulk huquqlaridagi cheklashlar; 
b) majburiyatlar bo’yicha berilgan kafolatlar; 
v) shartli (ko’zda tutilmagan) aktivlar va majburiyatlar, mumkin 
bo’lganda miqdor ko’rinishida; 
g) bo’lg’usi uzoq muddatli investitsiyalarni moliyalash uchun 
mo’ljallangan mablag’lar kiradi. 
Buxgalteriya balansi qismidagi tushuntirish xati O’zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligida 1998 yil 26 iyulda 17-07/86-son bilan 
tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy 
standarti (1-son BHMS) “Hisob siyosati va moliyaviy hisobot” (ro’yxat 
raqami 474, 1998 yil 14 avgust, “O’zbekiston Respublikasi vazirliklari, 
davlat qo’mitalari va idoralarining me’yoriy hujjatlari axborotnomasi”, 
1999 yil, 5-son) talablariga muvofiq tuziladi.