I fəsil. İqtisadiyyat və cəmiyyətdə onun rolu. İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu

Digər bir kateqoriya “Əmək”dir. Geniş məzmuna malik olan kateqoriyadır. Əmək de­dik­də təsərrüfat prosesi zamanı insanların tətbiq etdiyi hər cür məqsədyönlü fiziki, mənəvi və əqli fəaliyyətinin məcmusu başa düşülür. Başqa cür desək, əmək – faydalı nəticənin əldə olunması üçün insanın məqsədyönlü və şüurlu fəaliyyətidir. A.Marşallın qeyd etdiyi kimi: ”Hər bir əmək konkret məqsəd daşıyır.”

Funksional əmək fəaliyyəti onun məhsuldarlığı və intensivliyi ilə xarakterizə olunur. Məhsuldarlıq əməyin nəticəsidir və vaxt vahidi ərzində nə qədər məhsul istehsal olunduğunu göstərir.

İntensivlik isə əməyin gərginlik dərəcəsidir. Əməyin intensivli­yi vaxt vahidi ərzində insanın sərf etdiyi fiziki, əqli və mənəvi ener­ji­­sinin miqdarı ilə xarakterizə olunur.

Əmək prosesi insanın təbiət predmetlərinə müxtəlif mexa­nizm­lərlə, daha geniş desək, əmək vasitələrinin köməyilə təsiri yolu ilə həyata keçirilir. İqtisadi nəzəriyyədə və təsərrüfatçılıq prak­ti­kasında əmək vasitələri əsas kapital adını almışdır.

“Sahibkarlıq qabiliyyəti” anlayışı insanların istehsal prose­sin­­də təşkilatçılıq, təşəbbüskarlıq və yaradıcılıq qabiliyyətini müəy­­yən edir. Bu ad altında insan resursunun xüsusi – bütün istehsal vasitələrindən daha səmərəli istifadəsi qabiliyyəti ilə bağlı olan növü başa düşülür.

Sahibkarlıq qabiliyyətinə bütün digər amilləri əlaqələndirən və istehsalın təşkilində sahibkar riski vasitəsilə bir-birlərinə qarşı­lıqlı təsirlərini təmin edən spesifik istehsal amili kimi baxılır. Bu, insan kapitalının xüsusi növüdür. Öz miqyası və nəticələrinə görə sahibkarlıq qabiliyyəti yüksək ixtisaslaşdırılmış əmək sərfi ilə bəra­bə­rləşdirilir.

Təbii sərvətlərin getdikcə tükənməsi və potensial ehtiyatların azlığı istehsalın im­kan­la­rı­nı məhdudlaşdırır. Belə şəraitdə isteh­salın effektivliyinin artırılması vəzifəsi ortaya çıxır. Yəni resurslar­dan daha səmərəli istifadə etməklə tələbatın daha çox ödənilmə­sinə nail olmaq.

İqtisadçılar mövcud və gələcək tələbatların ödənilməsi im­kan­­larını öyrənməyə çalışırlar. Bunun üçün istehsalın imkanları müəyyən edilir. İstehsal imkanları dedikdə resurslardan tam isti­fadə olunduğu şəraitdə məhsul buraxılışının ən yüksək həcmi­nə nail olmaq başa düşülür, yəni nə qədər mümkündürsə o qədər istehsal olunması nəzərdə tutulur. Lakin istehsalın imkanları tələ­batların bütün növlərini ödəməyə kifayət etmir. Buradan da yeni bir iqtisadi vəzifə meydana çıxır. Bu da alternativ iqtisadi seçim etməkdən ibarətdir. Hər hansı bir məhsulun istehsalı üçün bütün resurslardan tam istifadə edilərsə digər məhsulun isteh­salına resurs çatmaz. Buna görə də cəmiyyət üçün hansı məhsu­lun is­teh­salı vacibdirsə, resursları həmin istiqamətə yönəltmək lazımdır.