I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

Baqa
Salamandra
Kaptar
It
Kaltakesak
o‘pka
havo 
xaltasi
alveola
bronxlar
3. Kunning yorug‘ va qorong‘i vaqtida 
o‘simliklarning nafas olishi farq qiladimi?
4. Umurtqali hayvonlarning nafas 
olish organlari qanday o‘zgargan?
aerob
anaerob

---

102
VII BOB
TIRIK ORGANIZMLARDA MODDALAR TRANSPORTI
7.1. O‘SIMLIKLARDA MODDALAR TRANSPORTI
MUAMMONI ANIQLAYMIZ.
1. Tirik organizmlarda 
moddalar transporti qanday amalga oshadi? 2. O‘simlik or
-
ganlari moddalarni tashishda qanday ahamiyatga ega?
YANGI BILIMLARNI KASHF ETAMIZ.
Tirik organizmda hayotiy jarayonlar normal borishi 
uchun moddalar transporti muhim ahami yatga ega. O‘simliklarda moddalar transporti maxsus 
o‘tkazuvchi naylar orqali, odam va hayvonlarda esa qon aylanish hamda limfa sistemasi orqali 
amalga oshiriladi. 
Tirik organizmlarda moddalar transporti usullari bilan tanishamiz:
1) 
Diffuziya
– molekula va ionlarning konsentratsiyasi yuqori joydan konsentratsiyasi 
past joyga o‘tishi. Masalan, membrana orqali kislorodning hujayraga kirishi.
7.1-rasm. 
Diffuziya hodisasi.
Nafas olish jarayonida ham hujayra va kapillyarlar o‘rtasida diffuziya hodisasiga ko‘ra gaz-
lar almashinadi. Kapillyardagi qonda kislorod ko‘p, karbonat angidrid kam. Hujayrada esa 
kislorod kam, karbonat angidrid ko‘p. Diffuziya hodisasiga ko‘ra kislorod hujayraga, karbonat 
angidrid qonga o‘tadi 
(7.1-rasm)
.
2) 
Osmos
– suvning 
membrana orqali erigan modda 
konsentratsiyasi past muhitdan konsentratsiyasi yuqori 
boʻlgan muhitga o‘tishi. 
Tajri bada 
U
shaklidagi idishning 
o‘rtasi tanlab o‘tkazuvchi membrana bilan to‘silgan. Idish
-
ning bir tomoniga 1% li, ikkinchi tomoniga 10% li osh 
tuzi eritmasi solingan. Vaqt o‘tishi bilan suv molekulalari 
membranadan o‘tib, ikkala tomonda tuzning konsentratsi-
yasi tenglashishiga sababchi bo‘ladi 
(7.2-rasm)
.
O‘simlik va hayvon hujayrasidagi osmos hodisasini 
quyidagi tajribada ko‘rish mumkin. 
Diffuziya • Osmos 
• Floema • Ksilema • 
Transpiratsiya
hujayra
molekulalar
O
2
O
2
O
2
O
2
CO
2
CO
2
CO
2
CO
2
O
2
hujayra membranasi
hujayra membranasi
7.2-rasm. 
Osmos hodisasi.
 
plazmatik membrana
Suv

---

103
Qonda osh tuzining 0,9 % li eritmasi tabiiy fiziologik 
eritma hisoblanadi. Eritrotsit hujayrasining ichidagi va 
tashqarisidagi konsentratsiya bir xil bo‘lgani uchun bu 
eritma