тялимин илкин мярщяляляриндян башлайараг мцжярряд анлайышларын
верилмясинин мцмкцнлцйцн идейасына ясасланырды. Ютян ясрин 60-жы
илляриндян башлайараг рус дидак вя психологлары кичик йашлы мяктяблилярин
цмуми инкишафына йюнялдилмиш йени дидактик систем ишляйиб щазырладылар. Кичик
йашлы мяктяблилярин имканларынын юйрянилмяси истигамятиндя апарылан бу
тядгигатлар нятижясиндя диггятялайиг нятижяляр ялдя олунду. Мцяййян едилди
ки, кичик йашлы мяктяблилярин идрак имканлары яняняви педагоэикада
эюстяриляндян хейли йцксякдир. Артыг тялимин биринжи илиндян башлайараг
шаэирдляр бир сыра рийази тясяввцрляри ганунауйьунлуг вя мцнасибятляри
мянимсямяйи бажарырлар. Нятижядя ютян ясрин 60-жы илляринин сонунда
дюрдиллик ибтидаи тялим цчиллик системя кечирилди, щесаб фянни тядрис планларындан
чыхарылды. Биринжи синифдян башлайараг онун явязиня рийазиййат фянни тядрис
олунмаьа башланылды. Бцтцн тядрис програмлары вя дярсликляр мязмунжа
кюклц шякилдя йениляшдирилди. Инкишафетдирижи тялим консепсийасы ясасында
тядгигатларын мигйасы эет-эедя эенишлянирди. ХХ ясрин 80-жы илляринин
яввялляриндя комплекс физиолоъи, психолоъи вя педагоъи тядгигатлар нятижясиндя
ушагларын мяктяб тялиминя бир ил тез, 6 йашындан башланылмасы проблеми
мейдана чыхды вя 80-жы иллярин орталарында бу проблем юз практик щяллини
тапмыш олду. Кечмиш ССРИ-дя ушагларын 6 йашындан кцтляви тялиминя
башланылды, ибтидаи тящсил ися дюрдиллик системя кечирилди. Щал-щазырда
республикамызда тялим 6 йашдан башланыр вя артыг 20 илдир ки, давам етдирилир.
H
ə
r bir c
ə
miyy
ə
td
ə
t
ə
rbiy
ə
h
ə
min c
ə
miyy
ətin başlıca və
zif
ə
l
ə
rind
ə
n birini
t
əşkil edir. Müasir dövrdə
g
ə
nc n
əslin elmi dünyagörüşünə, yüksə
k
ə
xlaqi
keyfiyy
ə
tl
ə
r
ə
malik olan, m
ə
n
ə
vi z
ə
nginliyi,
əxlaqi saflığı və
fiziki kamilliyi
özündə
birl
əşdirən şə
xsiyy
ə
t kimi t
ə
rbiy
ə
olunması, formalaşdırıl
-
ması ə
n
vacib, t
ə
xir
əsalınmaz bir və
zif
ə
kimi qarşıda durur. Bu mühüm və
zif
ə
nin
h
əyata keçirilmə
sind
ə
m
ə
kt
ə
b v
ə
müə
lliml
ə
rimiz h
əlledici mövqe tutur.
M
ə
kt
ə
bl
ərimizin,
müə
llim
v
ə
t
ə
rbiy
əçilə
rimizin
bu
v
ə
zif
ə
ni
müvə
ff
ə
qiyy
ə
tl
ə
yerin
ə
yetirm
ə
l
ə
ri t
ə
rbiy
ə
prosesinin psixologiyası, psixoloji
əsasları, qanunauyğunluqları haqqında biliklə
rd
ən çox asılıdır. Təsadüfü
d
üeyildir ki, şə
xsiyy
ətin formalaşmasının psixooji mexanizminin
öyrə
nilm
ə
si t
ə
rbiy
ə
psixologiyasının başlıca və
zif
ə
si hesab olunur.
Şə
xsiyy
ə
tin
ə
xlaqi -iradi sah
ə
sinin,
əxlaqi şüurunun, ə
xlaqi t
ə
s
əvvür,
anlayış, prinsip və
inamının, ə
xlaqi hisl
ə
rinin, ad
ə
tl
ərinin, başqa adamlara,
c
ə
miyy
ə
t
ə
,
ə
m
ə
y
ə
münasibə
td
ə
ifad
ə
olunan davranış tə
rzl
ə
rinin
formalaşmasının psixoloji mexanizmlərini açmaqla tə
rbiy
ə
psixologiyası
böyüyə
n g
ə
nc n
əslin şə
xsiyy
ə
tin f
əal şə
kild
ə
istiqam
ə
tl
ə
ndirilm
əsi üçün
imkan verir.
Şagi
rdl
ə
rin
t
ə
rbiy
ə
vi
t
əsir şə
raitind
ə
psixi
f
ə
aliyy
ə
tl
ə
rinin
qanunauyğun
-
luqlarını, mə
kt
ə
blil
ərin özünütə
rbiy
ə
sinin psixoloji
əsaslarını
aşkara çıxarmaqla, tə
rbiy
ə
psixologiyası şə
xsiyy
ə
tin keyfiyy
ə
tl
ə
rinin
formalaşmasına imkan yaradan hə
min t
ə
sirl
ə
rin mexanizml
ə
rini d
ə
öyrə
nir.
T
ə
rbiy
ə
şə
xsiyy
ətin formalaşmasına yönəldilmiş xüsusi fə
aliyy
ə
t
sah
ə
sidir. Bu prosesd
ə
daha yaşlı nəsil özünün təcrübəsini, ehtiraslarını,
inamını kiçik nə
sl
ə
verir. T
ə
rbiy
ə
şə
xsiyy
ə
tin daxili v
ə
xarici amill
ə
rin t
ə
siri
alıtında baş verən inkişafının idarə
olunmasıdır. Ona görə
d
ə
şə
xsiyy
ə
tin
nec
ə
formalaşması, bu prosesə
t
ə
sir ed
ə
n amill
ə
r diqq
əti birinci növbə
d
ə
c
ə
lb ed
ə
n c
ə
h
ə
tl
ə
rd
əndir. Bu baxımdan ilk növbə
d
ə
n
ə
yi t
ə
rbiy
ə
etm
ə
k
m
ə
s
ə
l
əsi, başqa sözlə
şə
xsiyy
ə
tin strukturu,
ə
lam
ə
t v
ə
keyfiyy
ə
tl
ə
ri,
xass
ə
l
ə
rini d
ə
qiql
əşdirmək lazım gə
lir. M
əlum olduğu kimi, şə
xsiyy
ə
tin h
ə
r
bir keyfiyy
ə
ti bir-biri il
ə
ayrılmaz şə
kild
ə
bağlı olan bir vahiddir. Ona görə
d
ə
şə
xsiyy
ə
tin h
ə
r bir
ə
lam
əti başqa ə
lam
ə
tl
ə
ri il
ə
ə
laq
ə
sind
ən asılı ola
raq
çox vaxt tamamilə
f
ərqli xarakter daşıyır, özünə
m
ə
xsus
ə
h
ə
miyy
ə
t k
ə
sb
edir. Ona görə
d
ə
t
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
şə
xsiyy
ətin formalaşmasının bu cür
c
ə
h
ə
tl
ə
rinin n
ə
z
ə
r
ə
alınması zəruridir. Başqa sözlə
insanı hissə
-hiss
ə
deyil,
bir şə
xsiyy
ət kimi tam halında
t
ə
rbiy
ə
etm
ək lazımdır. Şə
xsiyy
ə
tin
ə
lam
ə
t v
ə
keyfiyy
ə
tl
ə
rinin
ə
laq
əsini, qarşılıqlı təsir imkanlarını nə
z
ə
almadan onun
düzgün, mə
qs
ə
d
əuyğun formalaşmasına nail olmaq mümkün deyildir.
T
ə
rbiy
ə
böyümə
kd
ə
olan n
əslin şə
xsiyy
ətinin formalaşması
prosesinin idar
ə
olnumasından ibarətdir. Ona görə
d
ə
bu proses özünün
xüsusi psixoloji mexanizminə
malikdir. Bu mexanizmi n
ə
z
ə
r
ə
almadan
t
ə
rbiy
ə
işində
müvə
ff
ə
qiyy
ət qazanılacağı barə
d
ə
düşünmə
k olmaz.
Burada birinci növbə
d
ə
t
ə
rbiy
ə
prosesinin mahiyy
ə
tini t
əşkil edə
n v
ə
psixoloji nöqteyi
-n
ə
z
ə
rd
ə
n bir-biri il
ə
bağlı olan aşağıdakı cə
h
ə
tl
ə
r
ə
diqq
ə
t
yetirm
ək lazım gə
lir: t
ə
rbiy
ə
olunan v
ə
t
ə
rbiy
ə
ed
ənin xüsusiyyə
tl
ə
ri,
onların qarşılıqlı münasibə
tl
ə
ri,
t
ə
rbiy
ə
nin
m
ə
qs
ə
di,
t
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
istifad
ə
olunan yollar. M
əhz buna görə
d
ə
t
ə
rbiy
ə
prosesini
düzgün idarə
ed
ə
bilm
ək üçün hə
min c
ə
h
ə
tl
ə
rin h
ər birinin xüsusiyyə
ti
n
ə
z
ə
r
ə
alınmalıdır. Tə
rbiy
ə
prosesind
ə
biz daima inkişaf edə
n, keyfiyy
ə
tc
ə
d
əyişən uşaqlarla işlə
m
ə
li oluruq. T
ə
rbiy
ə
olunan h
əmin uşaqlar özlə
rinin
şə
xsiyy
ə
tl
ərinin psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
, t
ə
labat v
ə
motivl
ə
rin
ə
görə
bir-
birl
ə
rind
ə
n f
ə
rql
ə
nirl
ər. Ayrı
-
ayrı yaş dövrlə
rind
ə
bu f
ə
rql
ər müxtə
lifl
əşir və
özünə
m
ə
xsus t
ə
rbiy
əvi iş tə
l
əb edir. Ona görə
d
ə
t
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
müvə
ff
ə
qiyy
ət qazanmaq üçün birinci növbə
d
ə
t
ə
rbiy
ə
olunanların yaş və
f
ərdi xüsusiyyə
tl
ərini öyrə
nm
ə
k v
ə
n
ə
z
ə
r
ə
almaq lazımdır. Psixoloji
ə
d
ə
biyyatda bel
ə
bir müddə
a ir
əli sürülür ki, tə
rbiy
ə
işində
başlıca cə
h
ə
t
davranış motivlərinin yaranmasına, ə
m
əli işdə
əsas tutulmasına və
bütün
oxşar situasiyalarda şagirdin eyni də
r
ə
c
ə
d
ə
əxlaqi davranmasına nail
olmaqdır.
T
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
müvə
ff
ə
qiyy
ət qazanmaq üçün tə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin
t
ədbiq edildiyi konkret şə
raitin n
ə
z
ə
r
ə
alınması da hə
lledici
ə
h
ə
miyy
ə
t
ə
malikdir. T
ə
rbiy
ə
vi t
ə
dbir o zaman daha s
ə
m
ə
r
əli rol oynayır ki, burada
müə
llimin pedaqoji t
ə
x
əyyülü iştirak etsin. Belə
olduqda müə
llim konkret
şə
raotd
ən asılı olaraq tə
tbiq etdiyi t
ə
dbirin n
ə
kimi n
ə
tic
ə
ver
ə
c
ə
yini
qabaqcadan görə
bilir. Ona görə
d
ə
daha s
ə
m
ə
r
əli, şə
rait
ə
daha uyğu
n
t
ə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin h
əyata keçirilməsi mümkün olur.
T
ə
rbiy
ə
işini düzgün təşkil etmək üçün “İnkişafın sosial şəraitinin”
(
Л.С.Выготски)
n
ə
z
ə
r
ə
alınması da zəruridir. Bunun üçün tə
rbiy
əçi birinci
növbə
d
ə
öz şagirdlərinin inkişafının sosial şəraitini aşkara çıxarmalı, tə
rbiy
ə
işini ona uyğunlaşdırmalıdır.
T
ə
rbiy
ə
prosesinin müvə
ff
ə
qiyy
ə
tl
ə
yerin
ə
yetirilm
ə
sind
ə
mühüm rol
oynayan amill
ə
rd
ə
n biri d
ə
t
ə
rbiy
ə
nin m
ə
qs
ədinin düzgün müə
yy
ə
nl
əşdiril
-
m
ə
sind
ə
n ibar
ə
tdir.
T
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
n
ə
z
ə
r
ə
alınması zə
ruri olan c
ə
h
ə
tl
ə
rd
ə
n biri d
ə
h
ə
min prosesin t
ə
rbiy
ə
olunanın fə
aliyy
ə
ti il
ə
ə
laq
ə
l
ə
ndirilm
ə
sind
ə
n
ibar
ə
tdir. H
ər bir yaş dövründə
o dövr üçün ə
sas olan f
ə
aliyy
ət növünə
istinad etm
ə
kl
ə
h
ə
min f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
müvafiq tə
rbiy
əvi iş aparmaq
mümkündür. İstə
r oyun, ist
ə
r t
ə
lim, ist
ə
rs
ə
d
ə
ə
m
ə
k f
ə
aliyy
ə
ti el
ə
t
əşkil
edilm
əlidir ki, şə
xsiyy
ətin formalaşmasına, onda müsbə
t keyfiyy
ə
tl
ə
rin
t
ə
rbiy
ə
olunmasına gətirib çıxarsın.
T
ə
rbiy
ə
prosesinin müvə
ff
ə
qiyy
ə
tl
ə
h
əyata keçirilməsi üçün psixoloji
c
ə
h
ə
td
ə
n z
ə
ruri olan
şə
rtl
ə
rd
ə
n biri t
ə
rbiy
əvi işin metod və
formalaşrının
düzgün seçilmə
sind
ə
n ibar
ətdir. Ona görə
d
ə
t
ə
rbiy
əçilə
rd
ən biri müvafiq
metod v
ə
formalardan istifad
ə
etyin
ə
görə
onun t
ə
rbiy
ə
vi t
ə
dbiri s
ə
m
ə
r
ə
li
n
ə
tic
ə
verir. Əksinə, başqa birinin tə
rbiy
ə
vi metod
lardan düzgün istifadə
etm
ə
m
ə
si n
əinki şagirdin davranışındakı qüsurların aradan qaldırılmasına
s
ə
b
ə
b olmur, h
ə
m d
ə
h
əmin qüsurların daha dərin köklər salmasına, oraya
yeni m
ə
nfi
ə
lam
ə
tl
ərin daxil olmasına gətirib çıxarır. Psixoloqlar tə
rbiy
ə
vi
metodları
t
ə
tbiq ed
ə
rk
ən aşağıdakı cə
h
ə
tl
ə
ri n
ə
z
ə
r
ə
almağı zə
ruri hesab
edirl
ə
r: birincisi, t
ə
rbiy
ə
olunan şagirdin yaş və
f
ərdi xüsusiyyə
tl
ə
ri;
ikincisi
şagirdin daxil olduğu uşaq kollektivinin xüsusiyyə
tl
ə
ri;
üçüncüsü
t
ə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin h
əyata keçirildiyi konkret
şə
rait. Bu c
ə
h
ə
tl
ə
r n
ə
z
ə
r
ə
alınmaqla seçilə
n v
ə
t
ə
tbiq edil
ə
n t
ə
rbiv
ə
t
ədbir öz bə
hr
ə
sini verir. T
ə
rbiy
ə
vi
t
əsirin müvə
ff
ə
qiyy
ə
ti t
ə
kc
ə
t
ə
rbiy
əçinin öz tə
sirin
ə
hansı mə
na
verm
ə
sind
ə
n deyil, eyni zamanda t
ə
rbiy
ə
olumanın onu necə, hansı
m
ənada başa düş
m
ə
sind
ə
n d
ə
asılı olur. Psixoloqlar belə
bir c
ə
h
əti aşkara
çıxarmışlar ki tə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin t
ətbiqi zamanı, müə
llim v
ə
t
ə
rbiy
əçilər öz
t
ə
sirl
ə
rind
ə
bir m
əna, şagir isə
tamamil
ə
başqa bir məna görür. Yaşlılarla
uşaqlar arasında baş verən bu cür anlaşılmazlıq psixologiyada “mə
na
mane
əsi” adlanır. Bu cür
m
ə
na mane
ə
sinin
yaranması tə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin
t
əsir gücünü aradan qaldırır. Mə
na mane
ə
si il
ə
müə
llim v
ə
valideynl
ə
r h
ə
l
ə
m
ə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ə
r v
ə
kiçik mə
kt
əb yaşı dövründə
rastlaşa bilirlər. Uşaqların
daha çox kü
s
ə
y
ə
n v
ə
tez özündən çıxdığı dövrü olan yeniyetməlik zamanı
m
ə
na mane
əsi daha tez yaranır, daha parlaq təzahür edir və
çə
tinlikl
ə
aradan qaldırılır.
Zahir
ə
n m
ə
na mane
ə
l
ə
ri onunla xarakteriz
ə
olunur ki, sanki uşaq
böyüklə
rin dedikl
ərini eşitmir. Əslində
is
ə, uşaq ona deyilən sözü yaxşı
eşidir, hə
tta onu t
ə
krar da ed
ə
bilir. Lakin h
əmin sözün mənasını qavramır.
Psixoloqlar müə
yy
ən etmişlə
r ki, m
ə
na mane
ə
si h
əm uşağın qarşısında
hansı tə
l
əbi qoymasından asılı olmayaraq, konkret adama münasibə
td
ə
,
h
ə
m d
ə
kimin ir
əli sürmə
sind
ən asılı olmayaraq
konkret t
ə
l
ə
b
ə
münasibə
td
ə
özünü göstə
r
ə
bilir. H
ə
r iki halda t
ə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin
metodlarından düzgün istifadə
olunmaması faktı mə
na mane
ə
sinin
yaranmasına, nə
tic
ə
d
ə
is
ə
t
ə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin t
əsirinin aradan çıxmasına
s
ə
b
əb olur. Konkret adama münasibə
td
ə
m
ə
na mane
əsinin yaranması ə
n
çox tə
rbiy
əçi tə
r
ə
find
ən uşağın davranış motivinin nə
z
ə
r
ə
alınmaması,
uşaqda olmayan motivi bir növ ona bağlamaq nə
tic
ə
sind
ə
baş verir.
Konkret t
ə
l
ə
b
ə
münasibə
tind
ə
özünü göstə
r
ə
n m
ə
na mane
ə
si is
ə
tamamil
ə
başqa sə
b
ə
bl
ə
rd
ə
n ir
ə
li g
ə
l
ə
bilir. M
ə
s
ə
l
ə
n, t
ə
rbiy
əçi müsbə
t
n
ə
tic
ə
verm
ə
diyi halda eyni t
ə
l
ə
bi d
ə
f
ə
l
ə
rl
ə
t
ə
krar edir. N
ə
tic
ə
d
ə
bu cür
t
ə
l
ə
bl
ə
r
ə
uşaq o qə
d
ər alışır ki, onu bir növ qavramamağa başlayır.
T
əcrübə
göstərir ki, bu cür mə
na mane
ə
l
ərinin yaranması şagirdlə
rl
ə
aparılan tə
rbiy
ə
işinin çə
tinl
əşmə
sin
ə, bir növ nə
tic
əsiz qalmasına sə
b
ə
b
olur. Ona görə
d
ə
müəllim birinci növbə
d
ə
bu cür mə
na mane
ə
l
ə
rinin
yaranmasının qarşısını almağa çalışmalıdır. Bu cə
h
ə
td
ən müəllim üçün
ə
sas problem z
ə
ruri t
ə
sir vasit
əsini seçmə
k deyil, h
ə
m d
ə
şagirdin rə
ftar v
ə
davranışının motivlərini, onun baxışlarını, münasibə
tl
ə
rini bilm
ə
kdir. Bel
ə
olduqda m
ə
na mane
ə
l
ərinin yaranmasının qarşısı alınır, tə
rbiy
ə
vi t
ə
dbirin
gücü artır.
Şagirdlə
rin t
ə
rbiy
ə
sind
ə
n
ə
z
ə
r
ə
alınması zə
ruri olan yollardan biri d
ə
müə
llimin,
t
ə
rbiy
əçinin
şəxsi
nümunə
sind
ə
n
düzgün
istifadə
olunmasından ibarə
tdir. Ad
ə
t
ən kiçik mə
kt
ə
blil
ər çox vaxt müə
llimi t
ə
qlid
edir, ona oxşamağa çalışırlar. Lakin bə
z
ən bunu şüursuz, düşünmə
d
ə
n
edirl
ə
r. B
ə
z
ə
n d
ə
özlə
rind
ən asılı olmayaraq onun xarici davranış tə
rzini bir
növ yamsılayırlar. Yeniyetmə
l
ə
r v
ə
böyük mə
kt
ə
blil
ə
r is
ə
çox vaxt
nümunə
d
ən şüurlu olaraq istifadə
edirl
ər. Özünü artıq böyük hesab etmə
y
ə
başlayan yeniyetmə
böyüklə
rin h
ə
r
ə
k
ə
t v
ə
davranışlarını tə
qlid etm
ə
y
ə
c
əhd göstərir. Ona görə
d
ə
yeniyetm
ə
l
ə
rd
ə
onları ə
hat
ə
ed
ən adamların
(xüsusilə
onlara yaxın və
əziz olan adamların)davranışına qarşı kə
skin
maraq v
ə
diqq
ət yaranır.Böyüklə
rin bu v
ə
ya dig
ə
r keyfiyy
ətini şüurlu
şə
kild
ə
t
ə
qlid ed
ə
n yeniyetm
ə
çox vaxt onların mə
nfi keyfiyy
ə
t v
ə
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rini d
ə
t
ə
krar edir. M
əhz buna görə
d
ə
müəllimin özünü müsbə
t bir
nümunə
kimi t
ə
qdim etm
ə
si z
ə
ruridir.
Şagirdlərin şə
xsiyy
ə
tini t
ə
rbiy
ə
ed
ə
rk
ən şübhə
siz onun bird
ə
n-bir
ə
bütün hallarda düzgün davranış forması seçə
c
əyini gözlə
m
ə
k olmaz.
Şagirdlərin davranışını istiqamə
tl
ə
ndirm
ə
nin t
ə
hsis etm
ə
nin
ə
n t
əsirli yolları
onun t
Dostları ilə paylaş: |