I MÖVZU:
Psixologiyanın predmeti,
v
ə
zif
ə
l
ə
ri v
ə
metodları
Psixika v
ə
şüur
Plan
1.
Psixika haqqında ümumi anlayış. Psixika beyinin xassə
si kimi. Beyin
v
ə
psixika.
2. Psixi hadis
ə
l
ə
r obyektiv al
əmin subyektiv inikası kimi.
3.
Psixi inikas formaları
v
ə
onların təkamülü. Ali psixi funksiyalar.
4.
Şüur psixikanın yüksək forması kimi. Şüurun konkret psixoloji
xarakteristikası.
5. Psixologiyada
t
ədqiqat metodlarının təsnifatı. Psixodioqnostik
metodlar.
Ə
d
ə
biyyat.
1.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çin
ar-
çap”, 2002. sə
h 3-
35.
2.
Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”,
1982. s
ə
h 3-27.
3.
Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева,
А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.
4.
R.İ.Əliyev. Psixologiya. B., “Nərgiz”, 200
8
5.
N.Z.Çə
l
ə
biyev. Psixodioqnostika m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
ri. B., ADPU, 2003
Müasir dövrdə
200-d
ən artıq elm sahəsi insanı öyrə
nir. Bu elml
ər öz
-
özlüyündə
t
ə
bi
ə
t, humanitar v
ə
sosial elml
ər olmaqla üç əsas qrupa ayrılır.
İnsan adlı ali, biososilal varlıq qeyd olunan qru
plara daxil edil
ən bir çox
elml
ə
rin t
ədqiqat obyektidir. Lakin insanı öyrə
n
ə
n elml
ər özlə
rinin
predmetin
ə
görə
, y
əni insanı hansı cə
h
ə
td
ən öyrə
nm
ə
l
ə
rin
ə
görə
bir-
birind
ə
n f
ə
rql
ə
nirl
ə
r. M
ə
s
ə
l
ən, insan anatomiyası insanın ayrı
-
ayrı bə
d
ə
n
orqanlarının quruluşunu öyrəndiyi halda, insan fiziologiyası ayrı
-
ayrı
orqanların işini, funksiyalarını tə
dqiq etm
ə
kl
ə
m
əşğuldur. Və
ziyy
ə
t
himanitar v
ə
ya sosial elm sah
ə
l
ə
rind
ə
d
ə
eynidir.
Psixologiya elmi elml
ər üçbucağında ə
n zirv
ə
d
ə
dayanır. Onun
öyrə
ndiyi hadis
ə
l
ər ö
zl
ə
rinin mahiyy
ə
tin
ə
görə
, h
ər cür tə
bi
ə
t v
ə
c
ə
miyy
ə
t
hadis
ə
l
ə
rind
ə
n f
ə
rql
ə
nir, n
ə
is
ə
xüsusi hadisə
l
ə
r kimi n
ə
z
ə
rd
ən keçirilir.
Bel
ə
hadis
ə
l
ər “psixi hadisə
l
ər” kimi fə
rql
ə
ndirilir v
ə
insanın ruhi alə
minin
t
əzahürlə
rind
ə
n ibar
ə
tdir.
Psixologiya elmi mü
st
ə
qil bir bilik sah
ə
sin
ə
XIX
ə
srin 70-ci ill
ə
rind
ə
n
çevrilmə
y
ə
başlamışdır ki, bu pr9sesdə
d
ə
onun t
ə
bi
ətşünaslıq elmi ilə
möhkə
ml
ə
n
ə
n
ə
laq
ə
l
ərinin müstəsna rolu olmuşdur.
“Psixologiya” söxü bir termin kimi XVIII ə
srd
ən başlayaraq Alman
psixoloqu Xristi
an Volfun “Emprik psixologiya” (1732) və
“Rasional
psixologiya” (1734) adlı ə
s
ə
rl
əri çap edildikdə
n sonra v
ə
t
əndaşlıq hüququ
qazanmış və
yalnız XIX əsrin sonlarında müstə
qil bir elm
ə
çevrilmişdir.
Psixologiya elmi nisb
ə
t
ə
n g
ənc bir elom olsa da, onun öyrə
ndiyi psixi,
ruhi hadis
ə
l
ər daim insanları düşündürmüşdür. Bir çox alimlə
r XIX
ə
sr
ə
q
ə
d
ər psixologiyanı dinlə
bağlı, ruhiyyə
t v
ə
ilahiyy
ət haqqında elm hesab
edirdil
ər. Onların fikrincə, insanı Allah yaratmışdır və
onun ruhi al
ə
mini,
taleyini v
ə
qism
ə
tini d
ə
O müə
yy
ən edir. İnsanın psixi aləmini öyrə
nm
ə
k
t
əşəbbüslə
ri
ə
b
ə
s c
ə
hdl
ə
rd
ən başqa bir şey deyildir.
İlk psixoloji biliklə
rin v
ə
t
ə
s
əvvürlərin tarixi uzaq keçmişə, şüurlu
insanın “homosapiens” yarandığı 30
-25 min il
ə
vv
ə
l
ə
gedib çıxır. Ona görə
d
ə
, XX
ə
srin
ə
vv
ə
ll
ə
rind
ə
yaşamış görkə
mli Alman psixoloqu Ebbinhauz
haqlı olaraq demişdir: “Psixologiya uzun keçmişi, lakin qısa tarixi olan bir
elmdir”. XIX əsrin sonlarına qə
d
ə
r psixoloji fikirl
ə
r, ideya v
ə
baxışlar çox
b
ə
sit v
ə
ə
sl elmi mahiyy
ə
td
ə
n uzaq id
i. İlk psixoloji tə
s
əvvürlə
r
ə
q
ədim Çin,
Hind, Şumer, Babil, Yunan, Roma və
s. filosoflarının ə
s
ə
rl
ə
rind
ə
rast
g
ə
lm
ək mümükündür. Bunlardan ə
n m
əşhiri Yunan filosofu Aristotelin
(b.e.
ə
. V
əsr) “Ruh haqqında” ə
s
ə
ridir. Q
ədim dövrlə
rd
ə
psixoloji bilikl
ə
r
f
ə
ls
ə
f
ə
elminin t
ə
rkibind
ə
inkişaf edirdi.
“Psixologiya” sözü iki Yunan mənşəli sözün
-
“psiyuxe” və
“loqos”
sözlə
rinin birl
əşmə
sind
ən yaranmışdır. “Psiyuxe”
-
“ruh”, “ruhi aləm”,
“loqos”
-
“elm” demə
kdir. Bel
ə
likl
ə
, qeyd etm
ək olar ki, psixologiya “ruh”
ha
qqında elmdir. Psixologiyanın öyrə
ndiyi hadis
ə
l
ər insanın özü qə
d
ə
r
mer
ə
kk
ə
bdir. Biz h
ə
r hans
əı konkret insanı görür, onun haqqında müxtə
lif
fikirl
ər yürüdür, daha çox onun təzahürü ə
lam
ə
tl
ə
rini t
ə
svir edirik. Bu
c
ə
h
ə
td
ən insanı Aysberqlə
müqayisə
etm
ə
k olar. Biz Aysberqin suyun
s
ə
thind
ən yuxarıda olan hissəsini görürük, onun su altındakı hissə
sin
ə
ya
fikir vermirik, ya da c
əhd göstə
rs
ə
k bel
ə
, onu t
ə
svir etm
ək imkanına malik
deyilik. İnsanın psixi alə
mi, ruhi al
ə
mi d
ə
bel
ədir. Biz insanın boyu, saçının,
gözlə
rinin, d
ə
risinin r
ə
ngi v
ə
s. haqqında fikir söylə
s
ə
k d
ə
, onun psixi al
ə
mi
haqqında heç də
asanlıqla doğru fikir söylə
y
ə
bilmirik. Onun xarakteri, arzu
v
ə
nityy
ə
tl
ə
ri, qabiliyy
ə
tl
ə
ri v
ə
s. haqqında doğru fikir yürütmə
kd
ə
aciz
qalırıq. Bu, bir tə
r
ə
fd
ə
n d
ə
, psixi hadis
ə
l
ə
rin mahiyy
ə
tc
ə
gizli olması,
psixologiyanın çə
tin bir elm sah
əsi olması ilə
bağlıdır. Psixologiyanın çə
tin
bir elm olmasını dahi fizik Albert Eynişteyn də
etiraf etmişdir. XX ə
srin 50-
ci ill
ə
rind
ə
m
əşhur İsveçrə
psixoloqu Jan Pi
ajenin “Uşaqlarda qabiliyə
tl
ə
ri
ölçülməsi” adlı ə
s
ə
rinin
əlyazmasını oxuduqdan sonra dahi fizik fikrə
getmiş və
demişdir: “Sə
n dem
ə, psixologiya fizikadan da çətin elm imiş”.
Bel
ə
likl
ə
, deyil
ən sözləri ümumiləşdirəörə
k bu fikr
ə
g
ə
lm
ə
k olar ki,
psixologiya elminin t
ə
dqiqat obyektind
ə
insan, onun psixi al
ə
minin
k
ə
miyy
ə
t v
ə
keyfiyy
ət baxımından xarakterizə
olunan konkret faktları durur.
Onun predmetini is
ə
obyektiv gerçə
kliyin insan beynind
ə
inikasından ibatə
r
olan psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və
mexanizml
ə
ri t
əşkil edir.
Müasir dövrdə
psixologiya nüfuzlu elmlə
rd
ən biridir. Ötə
n
ə
srin 50-ci
ill
ə
rind
ə
görkəmli rus psixoloqu A.N.Leontyev yazmışdı: “XXI ə
sr
psixologiya
əsri olacaqdır”. Məşhur rus fizioloqu, Nobel mükafatı laureatı,
akademik İ.P.Pavlov psixologiyanı insan haqqında son elm hesab edirdi.
XX
ə
srin 30-cu ill
ə
rind
ə
görkəmli rus psixoloqu L.S. Vıqodski yazırdı ki,
g
ə
l
ə
c
ə
k c
ə
miyy
ə
tl
ə
rd
ə
psixologiya insan haqqında həqiqi elm olacaqdır.
Psixoanalizin banisi, m
əşhur Avstriya psixatrı
v
ə
psixoloqu Z.Freyd is
ə
psixologiyanı tə
bi
ətşünaslıqdan sonra həqiqi elm adlandırmışdır.
Hal-
hazırda psixologiya insan həyatının və
ictimai t
əcrübənin bir çox
sah
ə
l
ə
rin
ə
d
ə
rind
ən nüfuz etmişdir. İndi psixoogiyanın geniş
diferensiasiya olunmuş 60
-dan
artıq sahəsi mövcuddur.
Psixika canlı orqanizmlərin, xüsusilə, onurğalı canlıların beynin
xass
əsidir. Psixika anlayışı şüur anlayışından daha geniş və
tutumludur.
Şüur psixikanın zirvə
si,
ən yüksə
k v
ə
yalnız insana mə
xsus ali inikas
formasıdır. Hə
ssasl
ıq və
qıcıqlanmadan tutmuş şüura qə
d
ər bütün inikas
formaları psixikaya daxildir. Psixikanın mə
zmumuna
ə
traf xarici al
ə
min
real cism v
ə
hadis
ə
l
ərinin obrazları daxildir. Psixikanın mə
zmununa
ə
traf
xarici al
ə
min real cism v
ə
hadis
ə
l
ərinin obrazları daxi
ldir. Onlar obyektiv
xarakter daşıyır, bilavasitə
bizd
ən asılı deyildir. Lakin onlar insanların
keçmiş
təcrübə
sind
ən,
yaşından,
maraqları
və
hissl
ə
rind
ə
n,
dünyagörüşündə
n, f
əallığı və
t
əlabatları sistemində
n
ə
h
ə
miyy
ə
tli d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
asılıdır. Demə
li, psixika obyektiv al
əmin subyektiv inikasıdır.
Psixi inikas formaları aktiv, fəal inikas formalarıdır. Onlar passiv
inikas formaları olan kölgə
, qar v
ə
ya toz üzə
rind
ə
ki izl
ə
rd
ən, güzgüdə
ki
ə
ksd
ən, fotoşə
kild
ə
n v
ə
s.
əsaslı şə
kild
ə
f
ə
rql
ənir. Psixi inikas doğr
u,
düzgün inikasdır. O, canlı orqanizmlərin davranış və
f
ə
aliyy
ə
tinin t
ə
nzim
olunmasında mühüm amil rolunda çıxış edir.
Psixika t
əkamül prosesi nə
tic
ə
sind
ə
t
əkamül tapmış beynin
xass
ə
sidir. Beyin is
ə, psixikanın maddi əsası, yəni substaksiyasıdır.
Dem
ə
li
, beyin olmasa, psixikanın mövcudluğundan danışmaq ə
b
ə
sdir.
Beyin müxtəlif üzvlə
rin el
ə
mürə
kk
əb sistemidir ki, onların fə
aliyy
ə
ti ali
heyvanların və
insanların psixikasını şə
rtl
ə
ndirir.
İnsanın qavrama, düşünmə
, d
ə
rketm
ə, başqa sözlə
des
ə
k, idrak
qabiliyy
ə
tl
ə
ri bilavasit
ə
beyinin, onun xass
əsi olan psixikanın nə
tic
ə
sidir.
Beyin psixikanın əsasını təşkil edə
n maddi v
ə
h
ə
m d
ə
üzvi bir orqandır.
Onun
əsasını sinir hüceyrə
l
ə
ri olan neyronlar v
ə
onların, mürə
kk
ə
b
funksiyaları təşkil edir. Beyində
baş verə
n
mürə
kk
ə
b neyrofizioloji prosesl
ə
r
n
ə
tic
ə
sind
ə
biz cisiml
ə
ri v
ə
hadis
ə
l
ə
ri, habel
ə
onların rəngini, ölçüsünü,
formasını, aralarındakı daxili asılılıqları, ə
laq
ə
v
ə
münasibə
rl
əri qavrayırıq.
Müasir elmi tə
s
əvvürlə
r
ə
görə
, insan beynind
ə
10-16 mlrd. Sinir
hü
ceyr
ə
si, y
əni neyron vardır. Onlar insan beyninin 1500
-1550 qram
çə
kid
ə
ümumi kütləsini yaradır. Neyronlar mikroskopik quruluşa malik ə
n
kiçik canlı hüceyrə
l
ərdir. Onların sayə
sind
ə
insan beyni mürə
kk
ə
b sinir
maşını kimi daim çalışır, bioenerji hasil edir. Fizioloqların fikrincə
, insann
beyni mini elektrik stansiyadır. O, 100vt
-
lıq lampanı yandıra bilə
c
ə
k
g
ə
rginliy
ə
malik bioenerji hasil edir. Orqanizmin psixi f
ə
aliyy
əti çoxsaylı
xüsusi cismani üzvlə
r vasit
ə
sil
ə
h
əyata keçirilir. Onlardan biri tə
svirl
ə
ri
qavrayır, başqaları onları siqnala çevirir, davranış planı qurur və
ona
n
ə
zar
ət edir, üçüncülə
r is
ə
davranışa enerji və
c
ə
ldlik b
əxş edir. Üzvü
al
ə
min t
əkamülü prosesində
amöbdən tutmuş insana qə
d
ər davranışın
fizioloji mexanizml
ə
ri fasil
ə
siz olaraq
mürə
kk
ə
bl
əşmiş, bir
-birind
ə
n
f
ə
rql
ənmiş, daha çox çevik və
operativ olmuşdur.
Bütün onurğalı canlılarda psixi fə
aliyy
ə
tin
əsasını mə
rk
ə
zi sinir
sistemi t
əşkil edir. Mə
rk
ə
zi sinir sistemi sinir prosesl
ə
rind
ə
“baş idarə
etm
ə
pultu” rolunu oynayır. Onun ə
sas elementl
əri oyanmanı qə
bul etm
ə
k v
ə
n
ə
ql etm
ə
k qabiliyy
ə
tin
ə
malik neyronlardan ibar
ə
tdir. Neyron 3 hiss
ə
d
ə
n:
hüceyrə
cismind
ə
n, dendritl
ə
rd
ən (şaxə
li tell
ə
r) v
ə
uzun çıxıntı olan
aksondan ibar
ətdir. Aksonlar oyanmanı bir neyrondan digə
rin
ə
n
ə
ql edir.
Aksonun dig
ə
r heceyr
ə
cismi il
ə
toxunduğu sahə
sinaps adlanır. Bu
sah
ə
d
ə
neyronlararası funksional ə
laq
ə
l
ə
r h
əyata keçirilir.
Sinapslarda baş verə
n kimy
ə
vi v
ə
ya struktur d
əyişmə
l
ə
ri oyanma
impulslarını müə
yy
ə
n istiqam
ə
t
ə
ötürür. Neyronların bir hissə
si
oyanmanı
reseptorlardan m
ə
rk
ə
zi sinir sistemin
ə
, dig
ə
r hiss
ə
si is
ə
ondan effektorlara
ötürür. Neyronlar baş və
onurğa beyində
n ibar
ə
t olan m
ə
rk
ə
zi sinir
sisteminin müxtə
lif m
ə
nt
ə
q
ə
l
əri arasında rabitə
yaradır. Baş beyinin yuxarı
hiss
əsi qabıq adlanan altılaylı neyronlar kütlə
si il
ə
örtülmüşdür və
böyük
beyin yarımkürə
l
ə
rini
ə
m
ə
l
ə
g
ətirir. Qabıq psixi fə
aliyy
ə
tin yegan
ə
olmayan, lakin
ən mühüm üzvüdür. Böyük yarımkürə
l
ə
rd
ən aşağıda, ə
ns
ə
hiss
ə
d
ə
h
ə
l
əlik funksiyaları tam şə
kild
ə
öyrə
nuilm
əmiş beyincik adl
anan
sah
ə
yerl
əşir. Onun əsas funksiyası ə
z
ə
l
ə
f
ə
aliyy
ə
tini v
ə
müvazinə
ti t
ə
nzim
etm
ə
kd
ə
n ibar
ətdir. Böyük yarımkürə
l
ə
r
ə
beyin kötüyü birləşir. Onun yuxarı
hiss
əsi olan talamus onurğa beyindən böyük beyin yarımkürə
l
ə
rin
ə
ged
ə
n
bütün sinir yolları üçün “aralıq stansiya” rolunu oynayır. Beyin kötüyünün
aşağı hissəsi hipotalamus adlanır. Burada orqanizmin su mübadilə
si, qida
t
əlabatı və
dig
ər funksiyaları tə
nzim ed
ə
n m
ə
rk
ə
zl
ə
r yerl
əşmişdir. Qeyd
etm
ək lazımdır ki, psixi fə
aliyy
ə
tin
əsasını təşkil edə
n m
ə
rk
ə
zi sinir
sisteminin qeyd olunan hiss
ə
l
ə
ri son d
ə
r
ə
c
ə
mürə
kk
əb quruluşa mailikdir.
Onların öyrə
nilm
ə
si il
ə
anatomiya, histologiya v
ə
neyrofiziologiya elml
ə
ri
m
əşğul olur.
İnsanın sinir sisteminin əsasını təşkil edən böyük beyin
yarımkürə
l
ərinin işinin qanunauyğunluqları rus fizioloqu İ.P.Pavlov
t
ə
r
ə
find
ə
n k
əşf olunmuşdur.
İnsanın psixi fə
aliyy
ə
tind
ə
baş beyinin alın şöbəsinin xüsusi rolu
vardır. Bu, ümumi beyin sə
thinin 30%-ni t
əşkil edir. Alın payının
z
ə
d
ə
l
ə
nm
əsi müxtə
lif t
əzahürlü psixi pozğunluqlara sə
b
ə
b ola bil
ə
r. Bel
ə
hallarda psixi f
ə
aliyy
ətin elementar deyil, ali formalarında pozğunluqlar,
patalogiya meydana g
ə
lir. Bel
ə
x
ə
st
ə
l
ə
r m
ə
s
ə
l
ə
h
ə
ll ed
ə
rk
ən çətinlik çə
kir,
h
əll planı qurarkən sonuncu sualı yaddan çıxarırlar. Çoxsaylı klinik faktlar
sübut edir ki, insanda alın payının zə
d
ə
l
ə
nm
ə
si
ə
qli qabiliyy
ə
tl
ə
rin
z
ə
ifl
ə
m
ə
si il
ə
yanaşı, şə
xsiyy
ə
t keyfiyy
ə
tl
ə
rind
ə
, xarakterind
ə
d
ə
bir sıra
pozğunluqların yaranmasına sə
b
əb olur. Əvvə
ll
ə
r normal, s
ə
mimi v
ə
n
ə
zak
ə
tli olan adamlar x
ə
st
ə
likd
ə
n sonra t
ə
mkinsiz, kobud v
ə
tez özündə
n
çıxan olurlar.
Psixologiyanın öyrə
ndiyi hadis
ə
l
əri şə
rti olaraq 3
əsas qrupa ayırmaq
olar:
1. Psixi prosesl
ə
r;
2. Psixi v
ə
ziyy
ə
tl
ə
r v
ə
ya hallar;
3. Psixi xass
ə
l
ə
r v
ə
ya xüsusiyyə
tl
ə
r.
Psixi prosesl
ə
r
gerçəkliyin inikasının daha mütə
h
ə
rr
ik formasıdır.
Onların yaranması və
c
ə
r
ə
yan etm
ə
si f
ə
aliyy
ət şə
raitind
ə
n, konkret
v
ə
zif
ə
l
ə
rd
ə
n v
ə
f
ə
aliyy
ə
tin t
ə
l
ə
bl
ə
rind
ən asılıdır. Psixi proseslə
r
ə
duyğu,
qavrayış, tə
s
əvvürlə
r, diqq
ə
t, hafiz
ə
, nitq, t
ə
f
əkkür və
t
ə
x
əyyül aid edilir.
Dostları ilə paylaş: |