Yaddasaxlama: Hafiz
ə
nin f
ə
aliyy
ə
ti yaddasaxlama il
ə
başlayır, yə
ni,
gerçə
klikd
ən duyğu və
qavrayış vasitə
sil
ə
şüurumuza daxil olan obrazlar
yaddasaxlama say
ə
sind
ə
hifz olunur.
Gerçə
kliyin cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rinin t
ə
siri il
ə
duyğu və
qavrayış
n
ə
tic
ə
sind
ə
yaranan t
əəssürat və
sur
ə
tl
ərin möhkə
ml
ə
nm
ə
si prosesi
yaddasaxlama
adlanır.
Yaddasaxlamanın 3 növü vardır.
1. N
əqşlə
ndirm
ə
-
bir neçə
saniy
ə
ə
rzind
ə
cismi bir d
ə
f
ə
görmə
kl
ə
onun sur
ə
tinin d
əqiq şə
kild
ə
qısa və
ya uzunmüddə
tli hafiz
ə
d
ə
saxlanılmasıdır.
2. Qeyri-ixtiyari
yaddasaxlama
–
cismin
d
ə
f
ə
l
ə
rl
ə
,
t
ə
krar
ə
n
qavranılması sayə
sind
ə, qarşıya mə
qs
ə
d qoymadan, niyy
ətsiz baş
ver
ə
n prosesdir.
3.
İxtiyari yaddasaxlama –
insanın mə
qs
ədyönlü şə
kild
ə
, irdi s
ə
y
n
ə
tic
ə
sind
ə
materialı yaddasaxlaması prosesidir.
Fizioloji nöqteyi nə
z
ə
rd
ə
n yaddasaxlama oyanma izl
ərinin yaranması
v
ə
möhkə
ml
ə
nm
ə
si prosesidir. M
ə
kt
ə
blinin t
əlim materialını uğurla yadda
saxlamasına bu prosesin müsbə
t t
əsiri vardır. Yaddasaxlama
qeyri-ixtiyari
v
ə
ixtiyari ola bil
ə
r. Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama
ə
vv
ə
lc
ə
d
ən qarşıya
m
ə
qs
əd qoymadan yaranan prosesdir. İxtiyar
i yaddasaxlam is
ə
m
ə
qs
ədyönlü prosesdir, sistemə
v
ə
plana uyğun prosesdir.
Hafiz
ə
prosesind
ə
müşahidə
olunan aktlardan biri
unutmadır
. Unitma
keçmişdə
qavranılanların indiki anda yada salınmasında, tanımasında və
ya s
əhv xatırlanmasında ifadə
olunan hafiz
ə
aktıdır. Onun baş vermə
si
m
ə
nfi indulsiya hadis
əsi mühüm rola malikdir.Unutma hifz olunmuş
materialın, oyanma izlə
rinin s
ə
nm
əsi , yox olmasıdır.Unutma özü tə
bii v
ə
qanunauyğun prosesdir, onu bütövlükdə
m
ə
nfi
proses
kimi,
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ək doğru deyildir.Əgə
r unutma olmasa idi, bizim beynimiz o
q
ə
d
ə
r d
ə
g
ə
r
ə
kli olmayan indermasiyalarla h
ədsiz yüklə
n
ə
r v
ə
bu
ə
qli v
ə
ruhi g
ə
rginliy
ə
s
ə
b
ə
b ola bil
ə
rdi. Unutma k
ə
nar informasoyalardan beynin
azad olmasına tə
limat verir. Lakin unutma il
ə
mübarisə
mühümdür. Nə
üçün? Ona görə
ki,çox vaxt bizə
lazım olan vacib informasiyalar unudulur.
Tanıma mühüm hafizəaktlarından biridir. Tanıma yadasalmanın
nisb
ə
t
ən aşağı sə
viyy
ə
si kimi cismint
ə
krar
ən qavranılmasına istinad edir.
Tanıma yaddasaxlamadan asan prosesdir.
Bunu sad
ə
t
əcrübə
l
ə
rd
ə
sübut
edir.Sınanılan şə
xs
ə
50 şə
kil v
ə
ya söz verilir.Əsaslı tanışlıqdan sonra
sınanılan şəxs onları adlandırmalı idi. Sonra ona ə
vv
əl olan 50 şə
kil d
ə
daxil olmaqla 100 söz və
ya şəkil verilmişdir. Bu təcrübə
d
ə
yadda saxlama
h
ə
ddi 100-
ə
15, tanıma hə
ddi is
ə
100-
ə
35 olmuşdu
Müasir psixologiyada hafizə
nin t
əsnifinin 3 mühüm kriteriya əsasında
aparılması qə
bul edilib.
1) Yaddasaxlama obyekti (y
ə
ni n
ə
yadda saxlanılır.) Bu cə
h
ə
td
ə
n h
ə
r
ə
k
ə
t,
eosional obrazlı və
sözlü mə
ntiqi tipl
ə
ri f
ə
rql
ə
ndirir.
2) Yaddasaxlamanın mə
qs
ə
din
ə
v
ə
üsuluna görə
ixtiyari v
ə
qeyri-ixtiyari
hafiz
ə
)
3) Yaddasaxlamanın müddə
tin
ə
görə
(uzunmüddətli, qısamüddə
tli v
ə
operativ hafiz
ə
)
Sözlü
m
ə
ntiqi
hafiz
ə
-fikirl
ərin
anlayışların,ideyaların
yaddsaxlanılması, h
ifz edilm
ə
si v
ə
yada salınması prosesidir. Belə
hafiz
ə
növü yalnız insanlara mə
xsusdur.
H
ə
r
ə
k
ə
t
hafiz
ə
si-
h
ə
r
ə
k
ə
t
v
ə
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ər
sistüminin
yaddasaxlanılması və
yada salınması xarakteri daşıyır.
I. Emosional hafiz
ə
-
yaşanılmış hisslə
rl
ə
bağlı hafizə
dir.M
ə
nfi v
ə
müsbə
t hissl
ə
r d
ərhal yox olmur, müə
yy
ə
n izl
ər buraxır. Bu, ə
vv
ə
ll
ə
r
yaşanmış hisslərin canlandırılmasıdır. (qarşısında künahkar olduğunuz
adamın obrazını gördükdə
yenid
ən bu hissi keçiririk. Bu hisslər insanın ruhi
m
ə
n
əvi inkişafında mühüm rola
malikdir.
II. Obrazlı
-hafiz
ə
-
ə
vv
ə
ll
ər qavranılmış
cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin yada
salınmasıdır.
Obrazlı hafizə
görmə, eşitmə
, iybilm
ə
, dadbilm
ə
v
ə
lamis
ə
kimi
formalara malikdir.Görmə
v
ə
eşitmə
hafiz
əsi bütün normal adamlarda
vardır. İybilmə
, dadbilm
ə
, lamis
ə
duyğuları peşə
f
ə
aliyy
ə
ti il
ə
bağlıdır.
(Yeyinti v
ə
ə
triyyat s
ənaye işcilə
ri). Olqa Skaraxodova iybilm
ə
(kar-kor)
obrazlı hafizə
inc
ə
s
ə
n
ət adamlarında yüksə
k s
ə
viyy
ə
d
ə
inkişaf edib.
Eydetik hafiz
ə
(obraz)
qavrayışdan
sonra da adam obyekti bütün detalları
il
ə
görür. (şəkili, melodiyalı). Bu uşaqlarda çox olur. Də
qiqlik k
ə
sb edir.
Obrazlı hafizə
t
ə
limd
ə
xüsusidir. Sözlü uzaq olmasa, təlim materialı olan
obyekt fraqmentar şə
kild
ə
yada düşür.
III. Sözlü
-m
ə
ntiqi hafiz
ə
- fikirl
əri yadda saxlannılması və
yada
salınmasıdır.
Fikirl
ə
r nitqd
ə
n k
ənarda mövcud deyil, ona görə
d
ə
bu
sözlü
-
m
ə
ntiqi hafiz
ə
adlanır.
-
İxtiyari və
qeyri-ixtiyari hafiz
ə
qısamüddə
tli v
ə
uzunmüddə
tli hafiz
ə
.
Yaddasaxlama
Öyrə
nm
ə
v
ə
ya yaddasaxlama zamanı insanlar müə
yy
ə
n metodika v
ə
t
ə
rzl
ə
rd
ə
n istifad
ə
edirl
ə
r. bunlardan biri d
ə
minemonika
adlanır.
Süni
assosiasiyaların yardımı ilə
z
ə
ruri olan bilikl
ə
rin, m
əlumatların yadda
saxlanılmasına xidmə
t ed
ə
n vasit
ə
v
ə
t
ə
rzl
ə
rin m
ə
cmuyuna minemonika
deyilir. M
ə
s
ə
l
ə
n, K.Marks 1818-ci ild
ə
anadan olub. Burada 18
ə
d
ə
di iki
d
ə
f
ə
t
ə
krar olunub.
Göy qurşağı rə
ngl
ərini ardıcıl yadda saxlamaq üçün belə
süni bir
cümlə
d
ə
n istifad
ə
olnur. “Qarı nə
n
ə
sar
ə
yubkasını geyə
nd
ə
madmazel
ə
b
ə
nz
əyir”. (Qırmızı, narıncı, sarı, yaşıl, göy, mavi, bənövşə
yi)
1) M
ə
ntiqi
–
m
ə
na
ə
laq
ə
l
ə
rin
ə
ə
sas
ə
n yaddasaxlama. II siqnal
sistemi fizioloji
əsası mə
ntiqi
ə
m
ə
liyyatlar, t
ə
hlil, t
ə
rkib v
ə
.s
ə
sas rol
oynayır.
2) Mexaniki( materialın hissləri arasındakı mə
na
ə
laq
ə
l
ə
rin
ə
istinad
etm
ə
y
ən yaddasaxlamasıdır.(vurma cə
dv
ə
li) M
ə
n el
ə
bilmir
əm qoy başdan
deyim. Formal m
ə
nims
ə
m
ə
y
ə
s
ə
b
ə
b olur.
Xatir
ə
-
keçmişin yada salınmasıdır. Xatirə
nin m
ə
rk
ə
zind
ə
şə
xsin
özü, onun başına gə
l
ə
n hadis
ə
l
ər durur. İnsan beyninin bütün sinir
hüceyrə
l
ərinin yalnız 4 %
-i s
ə
rf olunur, 96%-i ehtiyat
dadır.
Yer üzə
rind
əki insanların yalnız bir faizi öz beyinlərinin imkanlarından
istifad
ə
edirl
ə
r.
a.
Ə
m
ə
k v
ə
istehsal növbə
l
əşdirilmə
si.
b. Farmokoloji v
ə
fizioloji vasit
ə
l
ə
r.
c. Soyuq sudan istifad
ə. Şiller yaradıcı prosesdə
ayağını buzlu
suya salırmış.
d.
V.Hüqo
soyuq duş qə
bul ed
ə
nd
ə
yorğunluğu aradan qalxır.
e.
Puşkin sə
h
ə
rl
ər buzlu suda çimə
rdi.
Eksperimentl
ər sübut edir ki, hafizə
d
ə
möhkə
ml
əndirilmiş materiallar 1 gün
sonra -77,6%-
i, 4 gün sonra –
66,4%-
i, 10 gün sonra 67,2%
-
i yadda qalır.
Analizatorların iş
tirak f
əallığına görə
hafiz
ə
nin 4 tipi f
ə
rql
ə
ndirilir.
Görmə, eşitmə
, h
ə
r
ə
k
ə
t v
ə
qarışıq hafizə. Ən çox yayılan hafizə
tipi -
qarışıq hafizə
(görmə
, h
ə
r
ə
ki v
ə
eşitmə
h
ə
r
ə
ki) tipidir.
Obrazlı hafizə
-
(görmə, eşitmə
, h
ə
r
ə
k
ə
t). buraya h
ə
m d
ə
emosional hafiz
ə
-
hiss üzvlə
rin
ə
ə
saslanan hafiz
ə
aiddir.
M
ə
ntiqi hafiz
ə
-
sözlə
ri,
ə
dadl
ə
ri, fikirl
ə
ri, m
ə
ntiqi sxeml
ə
ri v
ə
ümumi
ideyaları yadda saxlamağa xidmə
t edir.
Metodika (
eşitmə
hafiz
əsi yaddasaxlama üçün)
a)n
ərgiz, qayçı, lampa, alma, qə
l
ə
m, tufan, d
ə
yir
man, tutuquşu, və
r
ə
q,
sandıq
b) ot, s
ə
br, eyn
ək, çay, də
ft
ər, qanun, fantaziya, qaşıq, quş, alov.
H. =
2
b
a
(bu düsturla tapılır).
V
MÖVZU:
TƏFƏKKÜR VƏ NİTQ
PLAN:
1. T
ə
f
əkkürün psixoloji sə
ciyy
ə
si.
2. T
ə
f
əkkürün əsas növlə
ri:
ə
yani -
ə
m
ə
li,
ə
yani
–obrazlı, mücə
rdd
ə
d
t
ə
f
əkkür.
3. T
ə
f
əkkürün məntiqi formaları. Mə
fhumlar, cisim v
ə
hadis
ə
l
əri mühüm
ə
lam
ə
tl
ə
rin
ə
görə
ə
ks etdirm
ə
kd
ə
n ibar
ə
t t
ə
f
əkür forması kimi.
Hökmlə
r fikri prosesl
ərin baş verdiyi əsas forma kimi. Əqli nə
tic
ə
v
ə
onun n
övlə
ri: induktiv, deduktiv
ə
qli n
ə
tic
ə
, anologiya.
4. T
ə
f
əkkürün fərdi xüsusiyyə
tl
ə
ri.
5. T
ə
x
əyyül yaradıcı tə
f
əkkür prosesi kimi. Tə
x
əyyül surə
tl
ə
rinin
yaradılması prosesi.
6. T
ə
x
əyyülün növlə
ri. T
ə
x
əyyül və
üzvi proseslə
r. Elmi v
ə
b
ə
dii
yaradıcılıqda tə
x
əyyülün r
olu.
Ə
d
ə
biyyat:
1.
Bayramov Ə.S., Əlizadə
Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002.
2.
Bayramov Ə.S., Əlizadə
Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003.
3.
Psixologiya.
S.İ.Seyidov
və
M.Ə.Hə
mz
əyevin
redaktorluğu
il
ə.Bakı,2007
4.
Əliyev R. Psixologiya. Bakı. 2008.
5. Ümumi psixologiya.(A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə).B.,“Maarif”,1984.
T
ə
f
əkkür psixi inikası ə
n ali,
ən yüksək formasıdır. O, hissi, idrak
formaları olan duyğu, qavrayış və
t
ə
s
əvvürlə
r
ə
n
ə
z
ə
r
ən daha yüksə
k
rasional,m
ə
ntiqi d
ə
rketm
ə
f
ə
aliyy
ə
tidir. Hissi idrak
ə
tarf xarici al
ə
min xarici
m
ə
nz
ə
r
ə
sini
ə
ks etdirdiyi halda, m
əntiqi idrak forması olan tə
f
əkkür tə
bi
ə
t
v
ə
c
ə
miyy
ətin inkişaf qanunauyğunluqlarını kəşf etmə
y
ə, onları də
rk
etm
ə
y
ə
imkan yaradır.
T
ə
f
əkkür həmişə
h
ər hansı məfhumun axtarışına yönəlmiş idrak
prosesidir.
İnsan ə
traf xarici al
əm haqqında çox şey bilir. Uzaq ulduzların kimyə
vi
t
ə
rkibi, elementar hiss
ə
cikl
ə
r al
ə
mi, ali sinir f
ə
aliyy
ətinin qanunları, retgen
şüalarının, ultrasə
sin t
ə
bi
ə
ti biz
ə
tanışdır. Biz temperaturla həcm arasındakı
asılılığı, hakim külə
kl
ə
rin iqlim d
əyişmə
xüsusiyyə
tl
əri, üçbucağın tə
r
ə
fl
ə
ri
arasında münasibə
t v
ə
s. kimi bilikl
ə
rin
ə
ld
ə
edilm
ə
si t
ə
f
əkkürün fə
aliyy
ə
ti
il
ə
bağlıdır. Belə
mürə
kk
ə
b bilikl
ə
rin
ə
ld
ə
edilm
ə
sind
ə
hissi idrak prosesl
ə
ri
olan duyğu və
qavrayışların imkanları mə
hduddur. Veril
ən fiqurun üçbucaq
v
ə
ya trapesiya olmasının, tavanın ağ rə
ngd
ə
olmasının sübuta ehtiyacı
yoxdur. Bunalrı biz hissi də
rketm
ə
vasit
ə
sil
ə
müə
yy
ə
n ed
ə
bilirik. Lakin
üçbucağın daxili bucaqların cə
mini 180
0
olması və
ya üçbucağın katetlə
ri
kvadratlar
ı cəmini hipetenuzun kvadratına bə
rab
ər olmasının sübuta
ehtiyacı vardır. Belə
hallarda insan m
ə
ntiqi
ə
m
ə
liyyatlara
–
t
ə
f
əkkür
ə
m
əliyyatlarına
istinaq etm
ə
k olur.
Dem
əli insanın də
rketm
ə
f
ə
aliyy
əti yalnız analizatorların hissi
d
ə
rketm
ə
ümuidinə
qalardı, bi
zim bilikl
ə
rimizin h
əcmi çox az, özü isə
çox
b
əsit olardı. Ətraf həyatda, gerçə
klikd
ə
el
ə
hadis
ə
v
ə
prosesl
ər vardır ki,
onalrı birbaşa də
rk etm
ək mümkün deyildir. Mə
s
ə
l
ə
n, biz
ə
vv
ə
lc
ə
d
ə
n
qazların, mayelərin, metalların və
sairl
ə
rin xass
ə
l
ə
rini bilirik. Bu bilikl
ə
r
bizd
ə
artıq ümumiləşmiş xarakter kəsb edir. Otağın və
ya havanın
temperaturunu biz d
ərk duyğuları vasitə
sil
ə
t
əxmini müə
yy
ə
n ed
ə
bils
ə
k d
ə
,
onu d
əqiq ölçmək üçün müə
yy
ə
n bir vasit
ə
d
ə
n, m
ə
s
ə
l
ə
n, termometrd
ə
n
istifad
ə
etm
ə
li oluruq. Dem
ə
li, t
ə
f
əkkü
r h
ə
m d
ə
ümumiləşmiş və
vasit
ə
li
inikas formasıdır.
Psixologiyada t
ə
f
əkkürə
bel
ə
bir t
ə
rif verilir:
Yeni, mühüm xassə
s
ə
ə
lam
ə
t v
ə
keyfiyy
ə
tl
ərin axtarışına
yönəlmiş, nitq ilə
ayrılmaz surə
td
ə
bağlı olan gerçə
kliyin insan
beynind
ə
vasit
ə
li v
ə
ümumiləşmiş inikası tə
f
əkkür adlanır.
Onun vasit
ə
sil
ə
insan cisim v
ə
hadis
ə
l
ərin ümumi və
mühüm
xüsusiyyə
tl
ərini, onlar arasındakı daxili ə
laq
ə
v
ə
asılılıqları, qanunauyğun
ə
laq
ə
l
ə
ri d
ə
rk edir. D
ə
rketm
ə
d
ə
t
ə
f
əkkürün rolu olduqca böyükdür. O,
idrakın hüdudları genişlə
ndiri. T
ə
f
əkkürün gücü ilə
insan ir
ə
li ged
ə
n
proqnozlar verir: günəş və
ay tutulmalarının vaxtını hesablayır, kosmik
g
ə
mil
ə
rin orbitini t
ə
yin edir, ictimai-tarixi v
ə
siyasi prosesl
əri proqnazlaşdırır.
Dem
ə
li z
əkanın gücü tə
f
əkkürdə
dir. T
ə
f
əkkürün fizioloji
əsasını baş –
beyin
yarımkürə
l
əri qabığının mürə
kk
ə
b analitik sintetik f
ə
aliyy
ə
ti t
əşkil edir.
T
ə
f
əkkür fə
aliyy
ə
t
ə
g
ə
tiril
ə
n bilikdir. Onun vasit
ə
sil
ə
biz problem-
sitiuasiyadan çıxış yolu tapır, mə
s
ə
l
ə
h
əll edirik. Şahmat oyunu zamanı
yaranmış və
ziyy
ə
td
ə
n
asılı olaraq insan müə
yy
ə
n vasit
ə
l
ə
r
ə
-
öz şə
xsi
t
əcrübə
sin
ə, keçmiş biliklə
rin
ə
v
ə
şahmat nə
z
ə
riyy
ə
sin
ə
istinad edir.
İnsanın tə
f
əkkürü ali də
rketm
ə
forması olmaqla yanaşı, hə
m d
ə
nitqli
t
ə
f
əkküdür. Dil, nitq tə
f
əkkürün maddi örtüyüdür. Dil tə
f
əkkrün qabığı,
t
ə
f
əkkür isə
dilin nüvə
sidir. T
ə
f
əkkür əşya və
hadis
ə
l
ərin mühüm, başlıca və
f
ə
rql
ə
ndirici
ə
lam
ə
tl
ə
rini
ə
ks etdirir. M
ə
s
ə
l
ə
n: k
ə
p
ə
n
ə
k-h
əşəratdır; ana
-
övladı olan qadındır. İnasn
-
ə
m
ə
k qabiliyy
ə
tin
ə, şüura və
nitq
ə
malik ictimai
varlıqdır və
s.
T
ə
f
ə
k
kürün bir sıra növləri vardır:
Dostları ilə paylaş: |