I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II. Əyani obrazlı tə f əkkür
- III. Sözlü -m ə ntiqi t ə f əkkür
- Ümumidən xüsisiyə doğru çıxcarılan ə qli n ə tic ə deduktiv ə qli
- Konkretl əşdirmə
- Keyfiyy ə tc ə (m ənmunca) pozğu nluq.
|
I. Ə yani - ə m ə li t ə f əkkür: Bu, h ə m d ə praktik ə m ə lin v ə ya praktik t ə f əkkür də adlanır. İnsan praktik xarakterli m ə s ə l ə l ərin, işlə rin yerin ə yetirilm ə sind ə bu t ə f əkkür formasında icra edir. Tə f əkkürün bu forması insanın bütün hə y atı boyu onu müşayə t edir. M əişə td ə , m ə nzil tikintisind ə, quruculuq işlərinin bütün sah ə l ə rind ə bu t ə f əkkür forması özünü göstərir. Uşaqların, xüsusilə 1-3 yaşlı uşaqların fə aliyy əti birbaşa olaraq ə m ə li-h ə r ə k ə ti t ə f əkkürə əsaslanır. II. Əyani obrazlı tə f əkkür: T ə f əkkürün bu növü ə sas ə n əyani obrazlar üzə rind ə fikri ə m əliyyatların yerinə yetirilm ə si prosesl ə rind ə özünü göstə rir. T ə f əkkürün bu növü ə yani- ə m ə li t ə f əkkür forması ilə sıx bağlıdır. 3 - 6 yaşlı uşaqlarda, el ə c ə d ə 6- 10 yaşlı uşaqlarda tə f əkkürün bu növü özünün üstünlüyü ilə seçilir. Onların fikri fə aliyy ə ti əyani obrazla rüzə rind ə t əşkil edildikdə d ə rketm ə nin m əhsuldarlığı və s ə m ə r əsi yüksə k olur. III. Sözlü -m ə ntiqi t ə f əkkür: T ə f əkkürün bu növünü bə z ə n n ə z ə ri t ə f əkkür də adlandırırlar. Bu t ə f əkkür forması sözlü mühakimə l ə r ə, onların, hökm və ə qli n ə tic ə l ə rin ə əsaslanır. Sözlü – m ə ntiqi t ə f əkkür də rketm ə nin ən yüksək formasıdır. Onun vasit ə sil ə insan, t ə bi ə t, c ə miyy ə t v ə insan idrakının qanun və qanunauyğunluqlarını müə yy ə n edir. T ə f əkkürün adları çə kil ə n h ər üç forması bir -biri il ə sıx bağlıdır. Bununla belə, müxtəlif peşə adamlarında onlardan biri üstünlük təşkil edir. Bu fə aliyy ə tin t ə l ə bl ə ri v ə xüsusiyyə l ə ri il ə bağlıdır. Mə s ə l ə n, n ə z ə riyy əçi -fizik v ə ya filosof v ə psixoloq da sözlü - m ə ntiqi t ə f ə kk ür, rə ssam v ə ya b ə st ə karda ə yani - obrazlı tə f əkkür daha üstün inkişaf etmiş olur. Orta və böyük mə kt əb yaşlı dövründə şagirdlə rd ə sözlü -m ə ntiqi t ə f əkkürün inkişafı intensiv xarakter alır. T ə f əkkürün formaları . T ə f əkkürün məntiqi formaları içə risind ə m əhfumlar, hökmlə r v ə ə qli n ə tic ə ə sas yer tutur. M ə hfumlar - əşya və hadis ə l ərin sözlə rl ə ifa olunan mühüm və f ə rql ə ndirici ə lam ə tl ərinin inikasıdır. Mə s ə kl ə n, insan, idman, turizm, bitki, c ə miyy ə t v ə s. M ə hfumlar ad bildir ən sözlə rd ə -isiml ə rd ə ə ks olunur. Ümumi, xüsusi, konkret və mücə r ə dd m ə hfumlar f ə rql ə ndirir. H ə r bir insanın fə rdi h əyatı gedişində onun m ə nims ə diyi m əhfumların sayı get - ged ə artır. Bu prosesdə t əlimin rolu olduqca böyükdür. Hökmlə r- gerçə kliyin əşya və hadis ə l əri arasındakı ə laq ə v ə m ünasibə tl ərin inikasıdır. Hökmlə rd ə bu v ə ya dig ə r fikir ya t ə sdiq, ya da inkar edilir. Hökmlərin ümumi, xüsusi və f ərdi olmaqla üç əsas növü f ə rql ə ndirilir. M ə s ə l ən: bütün bitkilərin kökü vardır (ümumi); bəzi quşlar suda üzür (xüsusi); Mömünə Xatın türbəsi Naxçıvanda yerləşir (fə rdi). Ə qli n ə tic ə - bir v ə ya bir nüçə hökm əsasında ə ld ə edil ə n yeni hökmdür. Əqli nə tic ə tamamlanmış fikri prosesdir. Əqli nə tic ə nin iki ə sas növü fə rql ə ndirilir: induktiv ə qli n ə tic ə (induksiya), deduktiv ə qli n ə tic ə (deduksiy a). Xüsusi, tə kc ə hökmdən ümumiliyə doğru çıxarılan ə qli n ə tic ə induktiv ə qli n ə tic ə adlanır. Alminium elektriki keçirir. Mis elektriki keçirir. Qızıl elektiki keçirir. Deməli, bütün metallar elektriki keçirir. Ümumidən xüsisiyə doğru çıxcarılan ə qli n ə tic ə deduktiv ə qli n ə tic ə adlanır. M ə s ə l ən, 18 yaşı tamam olan bütün Azə rbaycan v ə t əndaşları sə sverm ə hüququna malikdir. Abbasovun 18 yaşı var. Demə li Abbasov s ə sverm ə hüququna malikdir. Ə qli n ə tic ənin xüsusi forması analogiya adlanır . O, bu v ə ya dig ə r proses v ə hadis ə l ərin mümkünlüyü barə d ə f ə rziy ənin qurulmasında tə tbiq olunur. M ə s ə l ə n, Yerd ə v ə Marsdakı bir çox fiziki oxşarlıqlar əsasında Marsda h əyatın olması fə rziy ə si ir əli sürülür. T ə f əkkürün mühüm formalarından biri ə qli n ə tic ə adlanır . M ə s ə sn: Fra nsız alimi L.Paster sibir yarası xə st əliyini öyrə n ə rk ə n uzun müddət heyvanların nə üçün bu xə st ə liy ə otlaqlarda yoluxduğunu n s ə b əbini anlaya bilmirdi. Onun üçün sibir yarasının mikroblarının torpağın üstünə nec ə çıxdığı sirr olaraq qalırdı. Bə lli idi ki, insanlar bu x ə st ə likd ə n ölən heyvanların cə s ə dl ərini torpağın lap də rinliyind ə basdırırdılar. Bir də f ə bikilmiş sahə y ə g ə l ən Paster görür ki, sahə nin bir hiss ə si o biri t ə r ə fl ə rd ə n daha işıqlı görünür. Ona izah etdilə r ki, bu sah ə d ə heç vaxt sibir yarasından ölmüş heyvanların cə s ədi basdırılmamışdır. Paster burada çoxsaylı soğulcan izləri gördü və bel ə n ə tic ə y ə g ə ldi ki, m əhz soğulcanlar sibir yarasının daşıyıcılarıdır. Onlar torpağın dərin qatlarında sibir yarası mikroblarını torpağın üzə rin ə çıxarırl ar. İnsan rasional, yə ni, m ə ntiqi d ə rketm ə prosesind ə bir sıra ə m ə liyyatlara istinad edir ki, onlara t ə f əkkür ə m əliyyatları deyilir. T ə f əkkür ə m əliyyatlarına analiz, sintez, müqayisə, ümumiləşdirmə, mücə rr ə dl əş - dirm ə , konkretl əşdirmə , t ə snifat aid edilir. Sintez – hiss ə l ə rin ə lam ə tl ə rin fikr ən tam bütöv halda birl əşdirilmə sidir. Analiz- tamın fikrən ayrı - ayrı hissə l ə r ə ə lam ə tl ə r ə ayrılmasıdır. Analiz v ə sintez bir-biri il ə ə laq ədardır. Onların hansının daha ə h ə miyy ətli olması f ə aliyy ə tin m ə qs ə dl ə rind ə n a sılıdır. Müqayisə - əşya və hadis ə l ər arasındakı oxşar və f ə rqli ə lam ə tl ə ri müə yy ə n etm ə k m ə qs ə dil ə onların qarşılaşdırılmasıdır. Ümumiləşdirmə - ümumi və mühüm xassə v ə ə lam ə tl ə r əsasında əşya və hadis ə l ə rin fikr ə n birl əşdirilmə sidir. Mücə r ə ddl əşdirmə - əşya hadisə l ə rin bu v ə ya dig ə r bir ə lam ə tinin fikr ə n birl əşdirilmə sidir. Konkretl əşdirmə - bu v ə ya dig ə r xass ə v ə ə lam ə tin fikr ə n ayrılmasıdır. T ə snifat- əşyaların, hadisə l ərin uyğun ə lam ə tl ə r əsasında fikrə n qruplara v ə ya yarım qruplara ayrılmasıdır. T ə f əkkür ə m əliyyatları adə t ə n bir-birind ə n t əcrid olunmuş şə kild ə deyil, bir-biri il ə sıx ə laq ə d ə f ə aliyy ət göstə rir. T ə f əkkürün fərdi xüsusiyyə tl ə ri. İnsanın sinir sisteminin tipindən asılı olaraq ayrı adamlarda t ə f əkkürün fərdi xüsusiyyə tl əri özünü f ərqli şə kild ə göstə rir. T ə f əkkürün bu c ə h ə td ən bir sıra tipoloji xüsusiyyə tl əri vardır. Bunlara aşağıdakılar daxildir: 1. Ağlın genişliyi – çoxsahə li biliy ə sahib olmağı, yaradıcı düşünmə k qabiliyy ə tini n ə z ə riyy ə ni t əcrübə il ə ə laq ə l ə ndir ə bilm ək bacarığını ə ks etdirir. 2. Ağlın də rinliyi- daha mürə kk ə b m ə s ə l ə l ə rin h ə llin ə girişmək, onları h ə ll etm ə k qabiliyy ə tind ə ə ks olunur. 3. Ağlın itiliyi - fikri m ə s ə l ə l əri sürə tl ə h ə ll etm ə k qabiliyy ə tind ə h ə ll olunur. 4. Ağlın tə nqidiliyi- öz fikirlə rini ciddi sur ə td ə qiym ə tl ə ndirm ə k, f ə rziyy ə ni t ə sdiq ed ə bilm ək, başqalarının sə hvini tuta bilm ə k dem ə kdir. 5. T ə f əkkürün müstə qilliyi- başqaların fikrini tə hlil etm ək, müstə qil n ə tic ə çıxartmaq qabiliyyə tidir. F ə aliyy ət növündən asılı olaraq tə f əkkürün aşağıdakı növləri vardır: 1. Texniki t ə f əkkür; 2. B ə dii t ə f əkkür; 3. M ə ntiqi t ə f əkkür; 4. Praktik t ə f əkkür. İnsanlar arasında tə f əkkürün bir sıra kə miyy ə t v ə keyfiyy ə t pozğunluqlarına rast gə linir ki, bunlara da t ə f əkkürün patologiyası deyilir. T ə f əkkürün kə miyy ə tc ə pozğunluqlarına aşağıdakılar aiddir. 1. T ə f əkkürün sürə tl ə nm ə si; 2. T ə f əkkürün lə ngim ə si 3. T ə f əkkürün potoloji müfə ss ə lliyi 4. Rezinyorluq m ə ntiqsiz n ə tic ə 5. M ə ntiqsiz t ə f əkkür (at belində çox gə z) 6. Nitqin qırıqlığı (başım ağrımır) VI MÖVZU: TƏXƏYYÜL PLAN: 1.T ə x əyyül yaradıcı tə f əkkür prosesi kimi. Tə x əyyül surə tl ə rinin yaradılması prosesi. 2.T ə x əyyülün növlə ri. T ə x əyyül və üzvi proseslə r. Elmi v ə b ə dii yaradıcılıqda tə x əyyülün rolu. Ə d ə biyyat: 1.Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002. 2.Bayramov Ə.S., Əliza d ə Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003. 3.Psixologiya. S.İ.Seyidov və M.Ə.Hə mz əyevin redaktorluğu ilə.Bakı,2007 4.Əliyev R. Psixologiya. Bakı. 2008. 5. Ümumi psixologiya.(A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə).B.,“Maarif”,1984. Keyfiyy ə tc ə (m ənmunca) pozğu nluq. 1. Sayıqlama ideyaları (tə qib, z ə h ə rl ə nm ə, cadu, qısqanclıq, mə h ə bb ə t, özünü böyütmə, özünü kiçiltmə ) 2. Sarışın ideyalar (geniş küçə, hündür bina, bağlı qapıdan, ölümdə n, eyb ə c ə rlikd ə n qorxma) 3. Yüksə k qiym ətli ideyalar (haqsızlıqdan inciyə n adam onu unuda bilmir intiqam ə hval-ruhiy ə d ə olur) Şə xsiyy ə t ə m ə xsus psixi idrak prosesl əri içə risind ə özünün spesifik xüsusiyyə tl ə ri il ə seçilə n ali psixi funksiyalardan biri t ə x əyyül adlanır. T ə x əyyül və ya fantaziya ictimai- ə m ə k f ə aliyy ə ti prosesind ə tarix ə n meydana g əlmişdir. Tə x əyyül şə xsiyy ə t ə m ə xsus el ə psixi törə m ə l ə rd ə n biridir ki, o, indiki halda olan t əlabatların çərçivə sind ə n k ənara çıxır, g ə l ə c ə y ə doğru yönə lir. T ə x əyyül surə tl əri özlə rinin g ə l ə c ə y ə yönə lm əsi baxımından keçmişlə bağlı olan hafizə obrazlarınd an v ə indiki anla bağlı olan qavrayış obrazlarından fə rql ə nir. T ə x əyyül alimə öz tədqiqatının fə rziyy əsini qurmaq üçün, rə ssama yeni ə s ə rin eskizl ərini yaratmaq üçün, yazıçıya irə lic ə d ə n ə d əbi personajları göz önündə canlandırmaq üçün, müə llim ə yeni d ə rs ə hazırlaşarkə n onun gedişini, şagirdlərin reaksiyasını fikrə n t ə s əvvür etmək üçün lazımdır. Bir çox elmi ixtira və k əşflə r d ə m ə hz t ə x əyyülün nə tic ə sidir. Coğrafiyanı öyrə n ən şagird onun üçün yad olan tə bi ə ti t ə x əyyülündə canlandırır. İnşa yazılar, xə rit ə üzə rind ə işlə y ə rk ə n, r əsm çə k ə rk ə n t ə x əyyül fikri f ə aliyy ət, yaradıcı tə f əkkür rolunda çıxış edir. Bə dii ə s əri oxuyan şagird ə d ə bi q ə hr əmanın ideal obrazını göz önünə g ə tirm ə y ə açlışır və bu yalnız t ə x əyyülün sayə sind ə mümükündür. Tə x əyyülə sahib olan insan başqasının keçirdiyi hissləri öz üsə rind ə hiss etm əyi, özünü onun yerinə qoymağı bacarır. T ə x əyyülün xüsusi növü arzu adlanır. O da yeni obrazların müstə qil olaraq yaradılmasını nə z ə rd ə tutur, lakin arzu h əmişə g ə l ə c ə y ə yönəlmişdir və insanın istə kl ə rini ifad ə edir. Arzunun da xeyirli v ə z ə r ə rli olmaqla iki əsas növü fə rql əndirilir. Xöşbə xtlik arzusu h ər bir insanın çatmaq istə diyi bir dil ə kdir. T ə x əyyül insanın psixi proseslərinin inkişaf sə viyy ə sind ə n v ə şə xsiyy ətin xüsusiyyə tl ə rind ə n ə h ə miyy ə tli d ə r ə c ə d ə asılıdır. Mə s ə l ə n, qorxu hissi insanın yaratdığı tə x əyyül surə tl ə rind ə öz izini qoyur. İradə li adam işgüzarlıqla çalışır, qarşısına qoyduğu mə qs ə d ə nail olmağa can atır. Şə xsiyy ətin yüksə k ə qli qabiliyy ə tl əri onun yaratdığı tə x əyyül sur ə tl ə rinin z ə nginliyind ə özünü ə ks etdirir. Şə xsiyy ətin psixoloji xarakteristikasında yaradısı tə x əyyülün müstəsna rolu vardır. Belə psixi v ə ziyy ə tl ə rd ə n biri ilhamdır. O, yaradıcı f ə aliyy ə t ə böyük güc və z ə ngin hissl ə r b əxş edir. Uşaqlar nağıl və fantaziya al əmini çox sevirlər. Onların oyun f ə aliyy ə tind ə d ə t ə x əyyülün müstəsna rolu vardır. Mə s ə l ən, oyunda uşağın atlı rolunu ifa etməsi üçün bir çubuq kifayətdir. O, üç stulu ardıcıl düzüb qatar düzə ldir. T ə x əyyül fə aliyy ət növündən asılı olmayaraq bütün insanla ra m ə xsusdur. K ətil düzə ltm ək üçün tə l ə b olunan t ə x əyyül opera ariyası yazmaq üçün tə l ə b olunan t ə x əyyüldən heç də az ə h ə miyy ə tli deyildir. Yaşından asılı olmayaraq hər bir insan öz həyatında bu və ya dic ə r formada yeni bir şey yaratmağa səy göstə rir. Bu m ə nada t ə x əyyül surə tl ə ri h ə m oyun, h ə m t ə lim h ə m d ə ə m ə k kimi f ə aliyy ət növlə rind ə ə ks olunur. H ə m elmin h ə m d ə b ədii yaradıcılıqda tə x əyyül yaradıcı fə aliyy ə tin z ə ruri şərti kimi özünü göstərir. S.Vurğun yazırdı. B ə z ə x əyalımda uğur buludlar. Bir q ə tr ə böyüyüb bir də niz olur. Dünyanın ölmə y ə n bir qanunu var Bir yandan boşalır, bir yandan dolur. Rus şairi V.V. Mayakovski poeziyanın çətin bir yaradıcılıq növü olmasına işarə ed ə r ək yazmışdı. Poeziya da radium t ə k Çətin tapılır, çə tin Bir k ə lm ə söz üçün Yüz gün ə m ək çə kirs ə n Yüz ton söz külçə sini Arayıb - axtarırsan, Yazıb yerə tökürsə n T ə x əyyül insan tə r ə find ə n ə vv ə ll ər heç vaxt qavranılmamış cism və hadis ə l ə rin yeni sur ə tl ərini yaradılmasını ə ks etdir ə n psixi prosesdir. Bu m ə nada t ə x əyyülə h ə m d ə yaradııc tə f əkkür də adlandırırlar. Lakin bu heç d ə o dem ək deyil ki, yeni yaradılan tə x əyyül surə tl ə ri yox yerd ən yaradılır. Əksinə , t ə x əyyül surə tl ə ri ə vv ə lki h ə yat t əcrübə si, t ə s əvvürlə r əsasında yaranır. Hətta böyük yazıçıların özlə rinin bel ə yaratdığı bə dii obrazlar, tipl ə r h əyatdan götürülür. (M.F.Axundov “Hacı Qara”, C.Mə mm ə dquluzad ə “Novruzəli”, “Qurbanə li b əy”, “Kə bl ə Əzim” və s.) Yeni cihaz v ə qurğular ixtira edə n aliml ər onların əsasını tə bi ə td ə n, h əyatdan götürürlə r. Ms ə l ə n, Avtomobil, Vertalyot, T ə yyar ə, Pinqivin adlı, Tar maşını, Albatros adlı su süzgə cl əri, Mobil telefon (balqabaq), Yarasanın modeli əsasında lokator yaradılıb. A.S.Puşkinin “ Balıqçı və balıq nağılı”, Ə.Cəmilin “Can nə n ə bir nağıl de”, S.Rüstəmin “Ana və poçtalyon şerlə rind ə zamanın tə x əyyül surə tl ə ri vardır. İnsanın ə linin duyumu əsasında çoxlu ə m ə k al ə tl əri yaradılmışdır. Şlyapa 8 - ə q ə d ə r əşyanın bə nz əridir. (şortik, kə p ə n ək, lüstür, çaynikin üstündə ki d ə m alan, t ə k ə r, maska, d ə v ə nin beli v ə s.) Texniki b ə dii, elmi v ə xalq yaradıcılığının bütün sahə l ə rind ə t ə x əyyül sur ə tl ə ri ə h ə miyy ə tli yer tutur. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|