h
ə
r
ə
ki
icmasında sə
rb
əst olmasıdır.
O, q
ə
rar q
ə
bul etm
ə
kd
ə
azad olduğunu
hiss edir.
İnsanın iradi fə
aliyy
əti bütünlüklə
obyektiv s
ə
b
ə
bd
ən asılı olan
f
ə
aliyy
ə
tdir. Bu f
ə
aliyy
ət şə
xsiyy
ə
tin t
əşəkkül etmiş xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
n,
mext
ə
lif t
ə
sirl
ə
r n
ə
tic
ə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ə
n motiv v
ə
h
ə
yat m
ə
qs
ə
dl
ə
rinin
xarakterind
ən asılıdır.
İradi fə
aliyy
ətin mühüm xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
n biri d
ə
insanın iradi işi
h
əmişə
bir şə
xsiyy
ə
t kimi icra etm
ə
sind
ə
dir.
İnsanın iradi
h
ə
r
ə
k
ə
tl
əri mürə
kk
ə
b psixoloji m
ə
zmunla s
ə
ciyy
ə
l
ə
nir.
İnsandan mə
suluyy
ə
t t
ə
l
ə
b etdikd
ə
o, g
ə
rgin v
ə
ziyy
ə
t
ə
düşür, işin
öhdə
sind
ə
n g
ə
l
ə
bilib-bilm
ə
y
ə
c
əyi haqqında düşünür, gə
rgin motivl
ə
r
mübarizə
si meydana g
ə
lir.
Psixoloji baxımdan iradi işin
n
ə
d
ə
n ibar
ət olduğunu, necə
qurulduğunu, hansı mə
rh
ə
l
əri olduğunu göstə
rm
ək çox vacibdir. Hə
r bir
iradi h
ə
r
ə
k
ətin ilkin şə
rti m
ə
qs
ədi olmasıdır.
M
ə
qs
ə
d d
ərk olunmuş
isr
əkdir. İradi işin ikinci və
mühüm şə
rti h
ə
r
ə
k
ət motivinin olmasıdır
.
İradi işdə
üçüncü və
mühüm komponentlə
rd
ə
n biri d
ə
m
ə
qs
ə
d
ə
çatmaq
yollarının müə
yy
ə
nl
əşdirilmə
sidir. Bu m
ə
rh
ə
l
ə
d
ə
insan öz
fikirl
ərini götür qoy edir, mə
qs
ə
d
ə
nail olmaq üçün real nasitə
l
ər seçir.
Bunlar iradi işin strukturunda ə
qli, zehni v
ə
ya intellektual c
ə
h
ə
tl
ə
rdir. Iradi
f
ə
aliyy
ə
tin son m
ə
rh
ə
l
ə
si q
ə
rar q
ə
bulu
adlanır.Əgə
r icra olunan h
ə
r
ə
k
ə
t
v
ə
ə
m
əliyyatların icrası zamanı şübhə
v
ə
inamsızlıq yoxdursa, və
çə
tinlik
müşahidə
olunursa onda q
ə
bul edil
ə
n q
ərarın döğruluğu şübhə
doğurmur.
Hazırda qərarın qə
bul edilm
ə
si v
ə
ya hazırlanması problemi
psixologiya elminin çərçivə
sind
ə
n xeyli k
ənara çıxmışdır. Bu problemlə
bir
sıra
ictimai v
ə
sosial elml
ə
r m
əşğul
olur. Bir
çox
xarici
ölkə
l
ə
rd
ə
q
ə
rar
hazırlamaq nə
z
ə
riyy
ə
si d
ə
mövcuddur.
Q
ə
rar q
ə
bulunun v
ə
onun strategiyasının istehsalat, tə
s
ərrüfat, elmi,
planlaşdırma və
s kimi sah
ə
l
ər üçün üstün ə
h
ə
miyy
əti vardır.
Q
ərarın
hazırlanması insanların və
t
əşkilatçıların icraçılıq fə
aliyy
ə
tinin
əsasaını,
ürə
yini t
əşkil edir.
İstehsalat sahə
l
ə
rind
ə
yen
i texnologiyaların tə
tqiqi, informasiya
m
əkanın yaradılması müasir şə
raitd
ə
ən önə
mli probleml
ə
rd
ə
n biridir.
Odur ki, m
ə
s
ə
l
ə
nin h
ə
qiqi v
ə
doğru həll yolunun tapılması xüsusi aktuallıq
k
ə
sb edir. Q
ə
rar q
ə
bulunda h
əmişə
risk amili mövcuddur. Odur ki, qarşıda
duran problemin öyrə
nilm
əsi üçün ilk növbə
d
ə
informasiya toplanır,
ideyalar, alternativbaxışlar götür qoy edilir, ə
n perspektivli olan q
ərarın
q
ə
bul edilm
ə
si z
ə
rur
əti ortaya çıxır.
Bir çox inkişaf etmiş ölkə
l
ə
rd
ə
işə
götürmə
zamanı mürac
i
ə
t
ed
ə
nl
ərin işə
yararlığı xüsusi maşınla yoxlanılır.
İnsan ixtisasını dəyişməli olduqda, yeni işə
q
ə
bul edildikd
ə, işdə
n
çıxmaq barə
d
ə
düşündükdə
çoxlu tə
r
əddüd keçirir və
g
ərginlik yaşamalı
olur. İş yerində
probleml
ə
ri olan,
ə
m
əyi lazımınca qiymə
tl
ə
ndirilm
ə
y
ə
n v
ə
ya gözüçıxdıya salınan mütə
x
əsis iş yerini tə
rk etm
ə
k bar
ə
d
ə
düşünür və
bu zaman onda çox gə
rgin motivl
ər mübarizəsi meydana çıxır. Qarşıya
çıxan motivlə
r n
ə
q
ə
d
ər samballıdırsa və
n
ə
q
ə
d
ə
r
ə
h
ə
miyy
ə
tlidirs
ə
,
motivl
ər mübarizə
si bir o q
ə
d
ə
r k
əskin xarakter alır. Gənc oğlan sevdiyi
qızla görüşmək zamanında hə
m d
ə
x
ə
st
ə
olan yaxın qohuma baş çə
km
ə
k
z
ə
rur
ə
ti il
ə
baş
-
başa qalarsa, onda
motivl
ər mübarizə
si daha k
ə
skin
xarakter alır, daxili konfiliklər meydana çıxır.
Ə
g
ə
r q
ə
rar k
ə
skin motivl
ər mübarizə
sind
ə
n sonra q
əbul edilmişsə
,
insan özünü olduqca yüngül və
rahat hiss edir.Çünki münaqişə
artıq hə
ll
olunmuşdur, indi bütün sə
yl
ə
ri q
ərarın icrasına yönə
ltm
ə
k olar. Lakin bu
zaman insanın qə
bul etdiyi q
ərarın shv olub –olmaması da prinsipial bir
m
ə
s
ə
l
ə
kimi ortaya çıxır.Qə
rar q
əbulu zamanı insanda daxili hə
y
ə
can
g
ə
rginlik, stress
ə
yaxın bir və
ziyy
ət müşahidə
olunur. İnsan bə
zi
ist
ə
kl
ə
rd
ən xoşagə
lm
ə
z v
ərdişlə
rd
ə
n azad olmaq ist
ə
dikd
ə
iradi s
ə
yin
olması ciddi zə
rur
ə
t
ə
çevrilir. İradi sə
y dedikd
ə
insanın qarşıya qoyduğu
m
ə
qs
ə
d
ə
çatmaq üçün özünün fiziki və
psixi qüvvə
l
ə
rini maksimum
s
ə
f
ə
rb
ə
rliy
ə
alması nə
z
ə
rd
ə
tutulur. İradi səy daha çox özünü qə
bul
edilmiş qərarın icrası prosesində
özünü göstə
rir. M
ə
s
ə
l
ə
n
imtahan qabağı
ciddi rejim
ə
ə
m
ə
l etm
ək, yuxudan tez qalxmağa adə
t etm
ə
k v
ə
s buna
misal
ola
bil
ər. İnsan daxili müqavimə
tl
ə
,
m
ə
nfi
emosiyalarla,
frustrasiyalarla daim üzləşir. İnsan öz sə
yl
ə
ri il
ə
öz üzə
rind
ə
hakim ola
bil
ə
r. ( Demosfen-yunan natiqi) (N.Ostrovski-
rus yazıçısı) O.Skorodoxova
-
lal, kar, kor doğulmuş, sonralar ə
d
əbi işçi olmuş qadın və
s 17 yaşlı
Hüseyinbala Əliyev Böyük Və
t
ən Müharibə
sind
ə
hava döyüşündə
17 yara
alsa da düşmə
n
ə
t
əslim olmamış, tə
yyar
əsini öz hə
rbi aeroportuna endir
ə
bilmiş və
h
əlak olmuşdur.
İradi fə
aliyy
ə
t say
ə
sind
ə
şə
xsiyy
ə
t
ə
müvafiq
iradi keyfiyy
ə
tl
ə
r
formalaşır. İnsanlar özlə
rini iradi keyfiyy
ə
tl
ə
rin
ə
görə
bir
–
birind
ə
n
f
ə
rql
ə
nirl
ə
r. B
ə
zi adamlarda t
ə
kidlilik
müşahidə
olunduğu halda
dig
ə
rl
ə
rind
ə
tez t
ə
sir
altına düşmə
halı diqqə
ti c
ə
lb edir. Bel
ə
likl
ə
h
ə
r bir
insanda müsbə
t v
ə
m
ə
nfi t
əzahürlə
r
ə
malik müxtə
lif iradi keyfiyy
ə
tl
ə
r
formalaşır və
inkişaf edir.
İradi keyfiyyə
tl
ər çoxdur. Onların sırasında ilk növbə
d
ə
müstə
qillilik,
q
ə
tiyy
ə
tlilik, t
ə
ki
dlilik, soyuqanlılıq, iradi güc və
s kimi
ə
sas, b
ə
zi
keyfiyy
ə
tl
əri mühüm yer tutur.
-
Müstə
qillik
insanın iradi fə
aliyy
ə
tinin motivind
ə
v
ə
q
ə
rar q
ə
bul
etm
ə
kd
ə
özünü göstə
r
ə
n
ən mühüm meyfiyyə
tl
ə
rd
ə
n biridir.
Müstəqil adam öz davranışını təsadüfi tə
sirl
ə
r
ə
ətrafdakıların
t
ə
zyiqin
ə
deyil, öz bilik ə
qid
ə
v
ə
t
ə
s
əvvürlə
rin
ə
ə
saslanaraq qurur.
Müstə
qilliyin
ə
ksi olan m
ənfi xüsusiyyə
tl
ə
r t
ə
lqin
ə
qapılmadır. Belə
adam çox asanlıqla başqalarının və
k
ə
nar t
ə
sirl
ərin altına düşür.
- Q
ə
tiyy
ə
tlilik - h
ə
r ha
nsı işi yerinə
yetir
ə
rk
ə
n q
ə
rar q
ə
bul
etm
ə
kd
ə
t
ə
r
əddüdə
yol verm
ə
m
ə
yi
ə
ks etdirir. Onun
ə
ksi olan
m
ənfi iradi xüsusiyyə
t q
ə
tiyy
ə
tsizlikdir. Q
ə
tiyy
ə
tsiz adam daim
t
ə
r
əddüd içində
olur, q
ə
bul etdiyi q
ərarın doğruluğuna şübhə
edir.
-
Şə
xsiyy
ə
t
ə
m
ə
xsus
müsbə
t iradi keyfiyy
ə
tl
ə
rd
ə
n biri olan
t
ə
kidlilik
insanın tükə
nm
ə
y
ən enerji potensiyalına malik
olduğunu ə
ks etdirir. T
əkidlilik heç də
t
ə
rslik v
ə
höcə
tlik dem
ə
k
deyildir. T
ərs adam yanlış, ağılabatmaz, düşünülməmiş
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rind
ə
n
əl çə
k
ə
bilmir. T
ərslik real şəraiti düzgün
qavrayıb qiymə
tl
ə
ndir
ə
bilm
ə
m
ə
kd
ə
ifad
ə
olunur.
-
İradi fə
aliyy
ətin yüksə
k s
ə
viyy
əsi çox parlaq şə
kild
ə
insanın
özünü ə
l
ə
almaq (dözümlülük, soyuqqanlılıq) bacarığında
t
əzahür edir. Bu keyfiyyə
tl
ə
r
ə
sahib olan insan qorxu, t
ə
nb
ə
llik
kimi mane
ə
l
əri arada qaldırır, düşünülmüş, əsaslı şə
kild
ə
q
ə
bul
etdiyi q
əraraları həyata keçirmə
k qabiliyy
ətin göstərir. İradə
insanın özü tə
r
ə
find
ə
n b
ə
y
ə
nilm
ə
y
ə
n hissl
ə
rin:
ə
s
ə
biliyin, qorxu,
hidd
ə
t, q
ə
z
əb, ümidsizlik affe
ktl
ə
rinin v
ə
s t
əzahürünü cilovlamaq
bacarığında ifadə
olunur.
İnsanda
d
ə
y
ə
rli iradi keyfiyy
ə
tl
ə
rin
formalaşmasına onun bir sıra
mühüm xüsusiyyə
tl
ə
ri t
ə
sir edir. Bel
ə
xüsusiyyə
tl
ər ilk növbə
d
ə
qüvvə
tli
borc hissini ilk növbə
d
ə
h
ə
yati m
ə
qs
ə
dl
ə
rin a
ydınlığına, bu mə
qs
ə
dl
ə
r
ə
nail olmaq ehtiraslarında ifadə
olunur. Çə
tinlikl
ərin aradan qaldırılmasında,
m
ə
qs
ə
d
ə
çatmaq üçün iradi səy göstə
rilm
ə
sind
ə
möhkə
m
ə
qid
ə
nin, h
ə
yat
m
ə
s
ə
l
ə
l
əri haqqında yetkin, kamil görüşlə
rin v
ə
ə
sil insan l
ə
yaq
ə
tinin
böyük ə
h
ə
miyy
əti vardır. Müvafiq psixi proseslə
rin v
ə
xass
ə
l
ə
rin f
ə
aliyy
ə
td
ə
t
əşəkkül etməsi prinsipi şə
xsiyyt
ə
in irad
ə
si sah
ə
sind
ə
son d
ə
r
ə
c
ə
ə
yani
şə
kild
ə
ə
ks olunur.
Şə
xsiyy
ə
tin iradi keyfiyy
ə
tl
əri üç əsas qrupa ayrılıq:
-
İlkin iradi keyfiyyə
tl
ə
r:
iradi güc, tə
kidlilik.
-
İkinci və
ya törə
m
ə
iradi keyfiyy
ə
tl
ə
r: q
ə
tiyy
ə
tlilik, c
ə
sar
ə
t,
özünü ə
l
ə
almaq, inam.
-
Üçüncü iradi keyfiyyə
tl
ə
r: m
ə
suliyy
ətlilik, intizamlılıq, işgüzarlıq,
t
əşəbbüskarlıq.
İnsanın
irdai keyfiyy
ə
tl
ərinin formalaşması və
t
ə
rbiy
ə
sind
ə
yalnız
k
ənar şə
xsl
ə
rin t
ə
siri deyil, h
ə
m d
ə
insanın öz üzə
rind
ə
işlə
m
ə
sinin rolu
böyükdür. Burada özünütə
rbiy
ə
xüsusilə
t
əsirli amildir. Şə
xsiyy
ətin şüurlu
olaraq bel
ə
özünütə
kmill
əşdirmə
si b
ə
z
ən insanın həyatında dönüş nöqtə
si
olur. Ad
ə
t
ən özünütə
rbiy
ə
prosesi öz üzə
rind
ə
işlə
m
ə
kd
ən başlayır.
İradə
nin m
əşq etdirilmə
si iradi keyfiyy
ə
tl
ə
rin t
əşəkkülündə
çox
mühüm rola malikdir. Bu, müntə
z
ə
m sur
ə
td
ə
maraqsız, bilavasitə
cazib
ə
li
olayan, lakin düşünülmüş və
faydalı hə
r
ə
k
ə
tl
ərin icrasından
ibar
ə
tdir.
İradi hə
r
ə
k
ə
tl
ə
r sah
ə
sind
ə
aparılan müntə
z
əm özünütə
rbiy
ə
işi
insanda iradi f
əallıq yaradır, onu böyük hə
yati m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r namin
ə
öz
şə
xsiyy
ə
tind
ə
d
ə
y
ə
rli keyfiyy
ə
tl
ə
r t
ə
rbiy
ə
etm
ək uğrunda mübarizə
y
ə
daxil
ən hazırlamış olur.
VIII
Mövzu
:
Şə
xsiyy
ə
tin f
ərdi psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
ri.
Temperament, xarkter v
ə
qabiliyy
ə
tl
ə
r
Plan:
1.
Temperament haqqında anlayış. Psixikanın dinamik xüsusiyyə
tl
ə
ri v
ə
onların qarşılıqlı ə
laq
ə
si.
2.
Temperament haqqında tə
liml
ə
r tarixind
ə
n.
3. Temperament tipl
ə
ri: (sanqvinik, xolerik, fleqmatik, melanxolik) v
ə
onların psixoloji xarakteristikası.
4. T
ə
lim f
ə
aliyy
ə
tind
ə
temperamentin roli.
5.
Xarakter şə
xsiyy
ətin mühüm və
davamlı xüsusiyyə
tl
ə
rinin m
ə
cmusu
kimi. Xarakter
ə
lam
ə
tl
ə
ri v
ə
onların
t
əsnifatı.
6.
Xarakterin tipologiyası. Xarakter və
şə
xsiyy
ə
t.
7. Qabiliyy
ə
tl
ər haqqında anlayış.
8. Qabiliyy
ə
tl
ə
rin m
ənşə
yi v
ə
mahiyy
ə
ti.
9. Qabiliyy
ə
tl
ərin növləri. İstedad.
10.Qabiliyy
ə
tl
ə
r v
ə
t
ə
lim f
ə
aliyy
ə
ti.
11.Qabiliyy
ə
tl
ə
rin strukturu v
ə
formalaşması.
Ə
d
ə
biyyat:
1.Bayramov Ə.S., Əlizadə
Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002.
2.Bayramov Ə.S., Əlizadə
Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003.
3.Psixologiya. S.İ.Seyidov və
M.Ə.Hə
mz
əyevin redaktorluğu ilə.Bakı,2007
4.
Мерлин В.С. Очерки теории темперамента. М., 1969.
5.Bayramo
v Ə.S. Şə
xsiyy
ə
tin t
əşəkkülünün aktual psixoloji problemlə
ri.
Bakı, 1989.
6. Əlizadə
Ə.Ə. İstedadlı uşaqlar. Psixopedaqoji mə
s
ə
l
ə
l
ə
r. (Essel
ə
r,
etüdlə
r),Bak
ə
, 2005
7. Merlin V.S. Oçerki teorii temperamenta. M.,1964
H
ə
l
ə
q
ə
dim zamanlarda aliml
ə
r insanlar
ın davranışının xarici
t
əzahürlərini müşahidə
ed
ə
r
ək onlar arasında böyük fə
rdi f
ə
rql
ərin mövcud
olması fikrini irəli sürmüşlə
r. At, it, uzunqulaq, p
ə
l
ə
ng, meymun v
ə
s.
t
ə
bi
ətli adamlar haqqında tə
s
əvvürlə
r d
ə
bel
ə
meydana g
əlmişdir. İnsanlar
arasında belə
f
ə
rdi f
ə
rql
ə
ri h
ə
r zaman duymaq v
ə
görmək mümükündür.
B
əzi adamlar çox mütə
h
ə
rrik, emosional c
ə
h
ə
td
ən oyanıq və
enerjilidirl
ə
r,
dig
ə
rl
ə
ri z
ə
if, ast
ə
g
ə
l v
ə
adamayovuşmazdır. Bə
zi adamlar f
əal, ünsiyyə
t
ə
meyilli olduğu halda, başqaları qapalı və
qaraqabaqd
ırlar. Buradan da
insanlar haqqında fə
rqli t
ə
s
əvvürlə
r meydana g
əlmişdir.
İnsanların davranış və
f
ə
aliyy
ə
t prisesind
ə
aşkara çıxan bu cür fə
rdi
f
ə
rql
ə
rini
ə
ks etdir
ən xüsusiyyə
tl
ərin kompleksi öz ə
ksini
Dostları ilə paylaş: |