ə
rdi
ə
lam
ə
tl
ərini yaradır.
Xarakterin tipik c
ə
h
ə
tl
əri ondadır ki, eyni mühitdə
, c
ə
miyy
ə
td
ə
,
t
ə
rbiy
ə
şə
raitind
ə
böyüyən insanların xarakterində
bu şə
raitin tipik
xüsusiyyə
tl
ə
ri
ə
ks olunur. Bu c
ə
h
ə
td
ə
n xarakterin 4
ə
sas tipi f
ə
rql
ə
nir.
1) Konform tip.
2) Müstə
qil tip.
3) Açıq ti
p.
4) Qapalı tip.
Xarakter
ə
lam
ə
tl
əri şə
xsiyy
ə
tin istiqam
ə
ti v
ə
iradi xüsusiyyə
tl
ə
r
baxımından 2 yerə
ayrılır.
Xarakterin tipologiyası
Psixologiya elmind
ə
xarakterin tipologiyası ilə
bağlı vahid nöqteyi
-
n
ə
z
ə
r yoxdur. Lakin
ə
sas
ə
n q
ə
bul edil
ə
n fikir bel
ə
dir.
a) Erk
ən formalaşan və
ömrü boyu ə
sas
ən davamlı olanlar;
b)
Tam, davamlı, təsadüfü hadisə
l
ə
rin t
əsiri altında dəyişmə
y
ə
n
xarakter
ə
lam
ə
tl
ə
rinin m
ə
cmuyu;
c)
İnsanların çoxunda təzahür edə
n xarakterl
ərin tipologiyası.
Xarakterin daha çox rast gə
lin
ən tipologiyasını aşağıdakı qruplara
ayırmaq olar.
1. Konstitusion n
ə
z
ə
riyy
ə
.
İnsanın xarakterinin xarici görkə
mi il
ə
uyğun gə
lm
əsi (Lambrozo, Kreçmer, Şeldon və
b.).
2. Aksentual n
ə
z
ə
riyy
ə
.
Xarakterin aksentuasiyası, psixi normaların
pozulması, daha çox psixopatiyayay yaxın olan (Leonqard, Liçko və
b).
3.
Xarakterin sosial tipologiyası. İnsanın ə
xlaqi d
ə
y
ə
rl
ə
r
ə
, c
ə
miyy
ə
t
ə
,
h
əyata münasibə
ti (E.Fromm).
Aşağıda insan xarakterlə
rinin b
ə
zi tipl
ə
rini veririk:
Gipertim tip. Bu tip
ə
aid edil
ən insanlar danışmağa meyl
li, jest v
ə
mimikalı ifadəli, ünsiyyə
tcil, enerjili, t
əşəbbüskar, optimist ə
hval-ruhiyy
ə
li
olurlar.
Distim tip. Bu tip insanlar pessimizm
ə
meylli, az danışan,
ə
laq
ə
l
ə
rd
ən qaçan, qapalı hə
yat t
ərzi keçirmə
y
ə
meylli, konfliktl
ə
rd
ə
n uzaq
olmağa üstünlük v
er
ə
nl
ərdir. Ciddi, vicdanlı, dostluğa sadiqdirlə
r. lakin
kifay
ə
t q
ə
d
ə
r l
ə
ng v
ə
passivlik d
ə
onların xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
aiddir.
Sikloid tip.
Əhvalları tez
-tez d
əyişir. Əhvalları yaxşı olduqda özlə
rini
gipertiml
ə
r, pis olduqda is
ə
distiml
ər kimi aparırlar
.
Pedant tip.
Bu tipin nümayə
nd
ə
l
ə
rin
ə
xeyirxahlıq, sə
liq
əlilik.ş işdə
etibarlılıq xasdır. Lakin onlar eyni zamanda ifrat formalizmlə
ri v
ə
deying
ə
nlikl
ə
ri il
ə
ətrafdakıları bezdirirlə
r.
Demonstrativ tip.
Onlarda yüksə
k artistlik, qeyri-standart davr
anış,
s
əmimilik üstünlük təşkil edir. Onlar insanlarla asanlıqla ünsiyyə
t
ə
gir
ə
bilir,
liderliy
ə
can atırlar. Bununla yanaşı, onlar eqoist, ikiüzlü, işdə
s
ə
hl
ə
nkar,
şöhrə
tp
ə
r
ə
stdirl
ə
r.
Ekstravert tip.
Bu tip insanları fə
aliyy
ə
t
ə
ətraf mühitin tə
siri t
ə
hrik
edir. T
əkbaşına, fərdi iş görməyi xoşlamırlar. Daim ətrafdakı adamlardan
t
ə
rif v
ə
köməklik gözlə
yirl
ər. Çoxlu dostları olur. Ünsiyyə
tcildirl
ər. Asanlıqla
t
əsir altına düşürlə
r. Fikirl
əşmə
d
ən iş görürlər. Əylə
nc
ə
y
ə
meyl edirl
ə
r.
İntrovert tip.
Onlar daha
çox öz daxili alə
ml
ə
rin
ə
qapılır, tənhalığa,
düşünmə
y
ə
meyl göstə
rirl
ər. Şə
xsi h
əyatlarına müdaxiləni xoşlamırlar. Az
-
az hallarda konflikt
ə
girirl
ə
r. Ciddidirl
ər, lakin onları yolundan döndə
rm
ə
k
çə
tindir. Konservativ v
ə
inadkardırlar.
Sado-mazoxist tip.
Uğursuzluğa düçar olduqda onu də
f etm
ə
y
ə
çalışırlar. Aqressivdirlə
r. Mazoxistl
ər günahı öz üzlə
rind
ə
görürlər. Özlə
rin
ə
t
ənqidi yanaşmağı və
özünü incitməyi xoşlayırlarş Özlərini daim kömə
ksiz
hesab edirl
ə
r.
Sadistl
ə
r is
ə
başqalarını özlə
rind
ən asılı
v
ə
ziyy
ə
td
ə
saxmalağa, onlar
üzə
rind
ə
hakim olmağa, onlara zülm etmə
y
ə
v
ə
bundan zövq almağa
meyllidirl
ə
r.
Konformist tip.
Bu adamların demək olar ki heç vaxt öz fikirlə
ri
olmur. Onlar tez v
ə
problemsiz mövqelə
rini d
əyişir, sosial qrupların
t
ə
l
ə
bl
ə
rin
ə
tab
e olur, şə
rait
ə
uyğun davranır. Konformistlər şüurlu və
şüursuz olaraq mühitə, şə
rait
ə
uyğunlaşanlardır.
Mütə
f
ə
kkir tip.
Mütə
f
ə
kkirl
ə
r m
ə
ntiqi c
ə
h
ə
td
ə
n
əsaslandırılmış
fikirl
ə
r
ə
daha çox inanırlar. Onlar tə
qiq
ə
t
ə
can atır, lakin ə
dal
ərli olmağın
qayğısına qalmırlar. Hər şeydə
sonad
ə
k getm
əyi xoşlayırlar. Ətrafdakilar
soyuqqanlılığını itirdikdə
bel
ə, onlar tam sakitlik nümayiş etdirirlə
r.
Hissiyatlı tip.
Bel
ə
adamlar h
ər şeyə
qarşı hissiyyatlı olurlar. Onlar
altruistdirl
ər. Özlərini başqalarının yerinə
qoyur, h
ətta özlə
rin
ə
ziyan
etdikd
ə
bel
ə, başqalarına kömə
k edirl
ə
r. H
ər şeyi ürə
kl
ə
rin
ə
salırlar.
Onların zə
if t
ə
r
ə
fi q
ə
tiyy
ətsiz olmalarındadır.
Ekstravert mütə
f
ə
kkir tip.
İki tipin özünə
m
ə
xsus m
ə
cmuyunun
reallaşması intellektual nə
tic
ə
l
ə
rd
ən asılı ol
sa da, ist
ə
nil
ən mühakimə
xarici t
ə
sirl
ə
rin (
ə
n
ə
n
ə
, t
ə
hsil v
ə
s.) meyarlarına ə
sas
ən yaranır.
Ekstravert-
hissiyyatlı insanların hissləri ümuminin qə
bul etdiyi
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
ə
sas
ən meydana çıxır, adə
t-
ə
n
ə
n
ə
l
ə
rin t
əsiri altında
olur. Bu tip insanla
r özlərinin subyüktiv qiymə
tl
ə
ndirilm
ə
sini deyil,
başqalarının fikir və
mülahizə
l
ə
rin
ə
daha çox önə
m verirl
ə
r.
Ekstravert duyğulu tip. Bu tip insanları daha çox duyduqları
obyektl
ə
r c
ə
lb edir. N
ə
tic
ə
d
ə
onların ətraf mühitlə
güclü sensor rabitə
si
yaranır. Bu tip insanlara daha çox redaktorlar, atletlə
r, biznesmenl
ə
r
arasında rast gə
lm
ə
k olar.
İntrovert mütə
f
ə
kkir tip. Onlar n
ə
z
ə
riyy
əçidirlər. İdeyaları ümumi
ə
n
ə
n
ə
v
ə
ideyalardan asılı olmur. Onların öz ideyaları və
ölçüləri vardır. Öz
axtarışlarında qə
tiyy
ə
tlidirl
ə
r. K
ə
nar t
ə
sirl
ə
ri q
ə
bul etmirl
ər. lakin onlar öz
şəxsi işlə
rind
ə
bir qayda olaraq sad
əlövh, tez inanan, kömə
ksizdirl
ə
r.
İntrovert hissiyatlı tip.
Onlar faktlara, m
ə
ntiqi hadis
ə
l
ə
r
ə
o q
ə
d
ə
r d
ə
ə
h
ə
miyy
ət vermir, özlə
rinin obyektiv hissl
ə
rin
ə
üstünlük verirlə
r. Bu tup
insanlar gözə
girm
əyi, öz qabiliyyə
t v
ə
bacarıqlarını tə
qdim etm
ə
y
ə
c
ə
hd
göstə
rmirl
ər. Az danışır, qaraqabaq olur, yığıncaq və
m
ə
clisl
ə
rd
ə
n uzaq
olmağa meyllidirlə
r.
İntrovert duyğulu tip.
Onlar gördüklə
ri v
ə
eşitdiklə
rin
ə
ə
sasl
anırlar,
n
ə
inki m
ə
ntiq
ə. Bu tip insanlar haqqında adə
t
ə
n deyirl
ə
r ki, s
ə
h
ər eşitdiklə
ri
l
ə
tif
ə
y
ə
gec
əyarısı gülmə
y
ə
başlayırlar. Onlar baş verə
c
ə
k hadis
ə
l
ə
ri
proqnozlaşdırmaqda çətinlik çə
kir.
İntrovert intuitiv tip.
G
ə
l
ə
c
ə
kd
ə
baş verə
c
ə
kl
əri proqnozlaşdırmaq
qabiliyy
ə
tin
ə
malikdirl
ər. Lakin onların intuisiyası obyektiv reallığa yox,
özlərinin subyüktiv psixi alə
min
ə
yönəlmiş olur. Onlar cismani varlıqlar az,
qeyri-real olan, fantaziya m
əhsulu daha çox cə
lb edir.
İnsan şə
xsiyy
ətinin tipologiyası çox mürə
kk
ə
bdir, t
əbii ki, onların
hamısını ə
hat
ə
etm
ək mümükün deyil. Hə
r k
ə
sin bu tipl
ə
rd
ən hansına aid
olduğunu bilməsi vacbdir. Buna görə
d
ə
xarakter tipl
ə
ri il
ə
tanışlıq, onların
güclü və
z
ə
if t
ə
r
ə
fl
ə
rini bilm
ək insana onları özündə
inkişaf etdirmə
k v
ə
aradan qaldırmaq imkanı verir.
Xarakterin formalaşması. Şə
xsiyy
ə
t v
ə
xarakter.
Yuxarıda göstə
rildiyi kimi xarakterin ilkin
ə
lam
ə
tl
ə
ri v
ə
sabitliyi erk
ə
n
yaşlardan başlayır. 2
-
3 yaşlarından başlayaraq 9
-
10 yaşlarına qə
d
ə
r
xarakterin yaranması, inkişafı
v
ə
formalaşmasının
s e n z i t i v l i k
dövrü
hesab olunur. Bu dövrdə
yaş senzitivliyi, xarakter ə
lam
ə
tl
ərinin inkişafı
baxımından optimal şərait yaranır. Yaşlıların təsiri altında xeyirxahlıq,
qayğıkeşlik, ünsiyyə
tcillik v
ə
ya eqoizm, laqeydlik, m
ə
rh
ə
m
ə
tsizlik kimi
müsbə
t v
ə
ya m
ə
nfi xarakter
ə
lam
ə
tl
əri formalaşır.
Xaraktein iradi keyfiyy
ə
tl
ə
ri yeniyetm
əlik dövründə
daha da inkişaf
edir, möhkə
ml
ə
nir. Onun m
ə
n
əviyyatı və
dünyagörüşünün əsaslı inkişafı
is
ə
erk
ə
n g
ənclik dövründə
formalaşır. Orta mə
kt
əbin başa vurulması
ill
ə
rind
ə
xarakter dem
ə
k olar ki, tamamil
ə
formalaşır.
Xarakter praktiki olaraq şə
xsiyy
ətin bütün keyfiyyə
tl
ə
rin
ə
,
xass
ə
l
ə
rin
ə
: idraki, iradi, emosional prosesl
ə
r
ə
v
ə
hal
ə
tin
ə
t
əsir göstə
rir.
Şə
xsiyy
ə
tin xarakterinin daha erk
ə
n v
ə
davamlı şə
kild
ə
formalaşan
ə
lam
ə
tl
ə
ri dig
ə
r
ə
lam
ə
tl
ə
rd
ə
n keyfiyy
ət baxımından fə
rql
ə
nir.
Qabiliyy
ə
tl
ər problemi müasir dövrdə
psixologiya v
ə
pedaqogika
elml
ə
rind
ə
h
ə
m n
ə
z
ə
ri, h
ə
m d
ə
praktik
ə
h
ə
miyy
ə
ti il
ə
seçilə
n
probleml
ə
rd
ə
n biridir. Qabiliyy
ə
tl
ə
r
şə
xsiyy
ə
tin psixoloji strukturunda
mühüm yer tutan fərdi psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
rd
ə
n biri kimi n
ə
z
ə
rd
ən keçirilir.
Bu problemin t
ə
tbiqi il
ə
araşdırımlası XIX əsrin ortalarından başlayır. İlk
d
ə
f
ə
alman psixoloqu Xristian Volf v
ə
ingilis psixoloqu halton i
nsanların
qabiliyy
ə
tc
ə
qeyri b
ə
rab
ərliyi problemini araşdırmağa cəhd göstə
rir. Halton
yüzlə
rc
ə
insanın tarixi keçmişini araşdıraraq onların qohumluq ə
laq
ə
l
ə
rini
müə
yy
ə
nl
əşdirə
r
ə
k 1869-cu ild
ə
“İrsi dahilik” adlı ə
s
ər yazır. O, hə
min
ə
s
ə
rd
ə
görkə
mli adamlar
ın həyatı barə
d
ə
bioqrafik m
əlumatları
ümumiləşdirmiş və
bel
ə
q
ə
na
ə
t
ə
g
əlmişdir ki, ə
sil-n
ə
cab
ə
ti dahi adam
olmuş hər 4 uşaqdan yalnız birinin dahi olmaq imkanı vardir. Qabiliyyə
t,
z
ə
ka v
ə
istedad h
əmişə
insanları düşündürən, adamlar arasında fə
rdi
f
ə
rql
əri üzə
çıxaran amillə
rd
ən biri olmuşdur. Bu sahə
d
ə
aparılan çoxsaylı
t
ə
dqiqatlar
psixologiya
elminin
yeni
bir
sah
ə
sini
Dferensial
psixologiyanın
meydana g
ə
lm
əsini şə
rtl
əndirmişdir.
Şə
xsiyy
ətin psixoloji simasında psixi xassə
l
ə
r, funksiyalar, prosesl
ə
r
v
ə
hallarla yanaşı hə
m d
ə
f
ə
rdi-
psixoloji xüsusiyyə
tl
ər özünə
m
ə
xsus yer
tutur. Bu xüsusiyyə
tl
ə
r
temperament
tipi,
xarakter
ə
lam
ə
ti
v
ə
qabiliyy
ə
tl
ə
rd
ə
n ibar
ə
tdir.
M
ə
limdur ki, h
ə
r bir insan h
əyatda malik olduğu öz imkanlarını
maksimum nümayiş etdirmə
k ist
əyir. O, öz qabiliyyə
t v
ə
bacarıqlarını
s
ə
m
ə
r
əli şə
kild
ə
t
ə
tbiq etm
ə
kl
ə
peşə
f
ə
aliyy
ə
tind
ə
uğurlara can atır.
H
ər hansı fə
aliyy
ə
t sah
ə
sind
ə
uğurlu nə
tic
ə
l
ərin başlıca mə
nb
ə
yi
insandır. İnsan cə
miyy
ə
tin h
ə
m maddi, h
ə
m d
ə
m
ə
n
ə
vi s
ə
rv
ə
tl
ə
rinin
yaradıcısıdır. Burada qabiliyyə
t v
ə
istedad amili birinci yerd
ə
durur.
Qabiliyy
ə
tl
ər mürə
kk
ə
b struktura malik olan psixi keyfiyy
ə
tl
ə
rin
m
əcmuyu kimi özünü göstə
rir. Qabiliyy
ə
tl
ər mücə
rr
ə
d bir m
ə
hfum deyildir.
O, f
ərdin ontogenetik imkanlarını, keyfiyyə
t xarakte
ristikasını ə
ks etdir
ə
n
göstə
ricil
ə
rd
ən biridir. Ayrılıqda götürülmüş qabiliyyə
t v
ə
yaxud onun
struktur komponentl
əri şə
xsiyy
ətin ümumi keyfiyyə
tl
ə
rind
ə
n h
əmişə
asılı
olur. Ədə
bi qabiliyy
ə
tl
ər üçün bu cür xarakterik keyfiyyə
tl
ər mövcuddur.
M
ə
s
ə
l
ə
n, b
urada poetik qavrayış, yüksək inkişaf etmiş estetik hisslə
r,
z
əngin fantaziya, insan psixikasına maraq, axıcı, ifadəli, aydın nitq və
s.
m
ənası tə
l
əb olunurş
Qabiliyy
ə
tl
ə
r t
ə
rkib hiss
ə
sinin, y
ə
ni komponentl
ərinin geniş surə
td
ə
bir-birini kompensiasiya etm
ək imkanlarınna baxaraq profesional, yə
ni
xüsusi qabiliyyə
tl
ərin quruluşunun spesifik xüsusiyyə
tl
ə
rini bilm
ə
k vacibdir.
Qabiliyy
ə
tl
ərin strukturuna daxil olan 1 neçə
komponentd
ə
n biri
h
əmişə
əsas aparıcı mə
zmuna malik olur.
Qabiliyy
ə
tl
ər öz struktur etibarı ilə
ümumi və
xüsusi
olmaqla 2
qrupa ayrılır.
Bir neçə
f
ə
aliyy
ə
t t
ə
l
ə
bl
ə
rin
ə
eyni zamanda cavab ver
ə
n
qabiliyy
ə
tl
ə
r
ə
cavab ver
ə
n qabiliyy
ə
tl
ə
r
ə
is
ə
xüsusi qabiliyyə
tl
ə
r deyilir.
B
ə
z
ən insanlarda ümumi keyfiyyə
tl
ə
r h
ə
rt
ə
r
əfli şə
kild
ə
t
əzahür
edir
ki, bu da h
əmin şə
xsl
ə
rd
ə
ümumi qabiliyyə
tl
əruin olması haqqında fikir
yürütmə
y
ə
ə
sas verir.
Qabiliyy
ə
tl
ərin diaqnostikasi, ölçülməsi psixologiyada mürə
kk
ə
b
probleml
ə
rd
ə
n biridir. Uzun ill
ə
r boyu zehni istedad testl
ə
ri
əsasında
insanların qabil
iyy
ə
tl
ərinin düzgün ölçülmə
si istiqam
ə
tind
ə
bir çoc sınaqlar
aparılmışdır. Zehni istedad əmsalı adlandırılan
IQ
ayrı
-
ayrı fə
rdl
ə
rd
ə
müxtəlif müxtəlif ölçülə
r
ə
malikdir. Bunun
əsasında da zehni istedad
əmsalı hesablanır.
IQ=
ağıl yaşı
x100
faktiki yaş
Bu dü
stur testl
ə
rl
ə
aparılan yoxlama nə
tic
ə
sind
ə
ayrı
-
ayrı faktiki yaşa
malik olan uşaqların ağl yaşını müə
yy
ə
n etm
ə
y
ə
imkan yaradır. Əgə
r 10
yaşlı bir uşaq və
14 yaşlı başqa bir uşaq ayrı
-
ayrılıqda hə
r biri 120 xal
toplamışsa, deməli, onların hər birinin ağıl yaşı 11 il yarıma bə
rab
ə
rdir. Bu
ə
sasla h
əmin uşaqların zehni istedad əmsalı bu cür hesabların.
I uşaq (10 yaş)
115
10
100
5
,
11 x
IQ
Dostları ilə paylaş: |