II uşaq (14 yaş)
41
,
82
14
100
5
,
11 x
IQ
Burada n
ə
z
ə
r
ə
alınır ki, 11 il yarım uşağın topladığı balların miqdarı
120-
ə
yaxınlaşmalıdır. Buradan da belə
bir sad
ə
n
ə
tic
ə
alınır ki, 120 xal
toplamış həır bir uşağın ağıl yaşı 11 il yarıma bə
rab
ər olmalıdır.
Qabiliyy
ə
tl
ə
r
in fitriliyi problemi psixologiyada geniş diskusiya doğuran
probleml
ə
rd
ən biridir. Bir çox psixoloqlar qabiliyyə
tl
ə
rin irs
ən ötürülmə
si
fikrini fikrini q
əbul etmir, başqaları isə
qabiliyy
ə
tl
ə
rin irs
ən ötürülmə
sind
ə
sinir sistemi tipinin xüsusiyyə
tl
ə
rin
in beyini funksional imkanlarının, beynin
quruluşunun başlıca rol oynaması fikri ilə
hesablaşırlar.
Bir çox peşə
l
ər üçün sə
ciyy
ə
vi olan t
əbii imkanların üstün rolu
h
əssaslıqla nə
z
ə
r
ə
alınır. Hal
-
hazırda elm təbii imkanların tə
bi
ə
tini v
ə
mahiyy
ətini öyrə
nm
ə
si sah
ə
sind
ə
ilk addımlar atır. Hə
l
ə
lik bu problem
ə
aid
ə
ld
ə
edilmiş mə
nfi, y
əni neqativ materiallar müsbə
t, y
ə
ni pozitiv
materiallardan çoxdur. Belə
ki, t
əbii imkanların qabiliyyə
tl
ə
r
ə
çevrilmə
si
ehtimallardan daha çox təbii imkanların qüsurları haqqında da mə
lumat
vardır.
Qabiliyy
ə
tl
ə
rin
əsasında duran təbii imkanlar özlə
rinin genetik,
morfoloji, funksional v
ə
psixoloji prametri etibarı ilə
f
ə
rql
ə
nirl
ə
r. Rus
psixoloqu Pavlov sinir prosesl
ərinin dinamik xüsusiyyə
tl
ə
rini t
ə
dqiq
ed
ə
rk
ən müəıyyən etmişdir ki, zə
if sinir sistemi tipin
ə
malik olan adamların
sinir prosesl
ə
ri fotoplastinkaya b
ə
nz
ə
yir. H
ər bir kiçik qıcıq onların
psixikasına güclü təsir göstə
rir. Bel
ə
adamların sinir proseslə
ri xarici
al
ə
min t
ə
sirl
ə
rin
ə
qarşı yüksə
k h
əssaslığı ilə
f
ə
rql
ənir. Əksinə, güclü sinir
sistemin
ə
malik olam adamlarda aktivlik deyil, reaktivlik daha üstün olur.
Onlar h
ər xırda kiçik tə
sirl
ə
r
ə
d
ə
rhal cavab vermir.
Uzun ill
ə
rdir ki, qabiliyy
ə
tl
ərin formalaşması və
inkişafına tə
sir ed
ə
n
amill
ə
rl
ə
qarşılaşılır
v
ə
bu amill
ər müxtəlif nöqteyi nə
z
ə
rd
ə
n qiym
ə
tlidir.
Qabiliyy
ə
tl
ərin inkişaf və
formalaşmasında başlıca rol oynayan amillə
r
sırasında irsiyyət, mühit, tə
rbiy
ə
nin rolu diqq
ə
ti c
ə
lb edir.
Bir qrup psixoloqlar qabiliyy
ə
tl
ə
rin irsi-genetik c
ə
h
ə
td
ən şə
rtl
ə
ndiyini
deyir. Bunun
əsasını tə
bii imkanlarda
–
sinir sisteminin quruluşunun
eyniliyind
ə
axtarırlar. Onlar belə
bir fikri
əsaslandırırlar ki, tə
bii imkanlarda
orqanların digə
r morfoloji v
ə
fiziki keyfiyy
ə
tl
əri kimi ümumi və
genetik
qanunlara tabedir.
1875-ci ild
ə
ingilis psixoloqu Frensis Qaltonun”Talantın irsiliyi, onun
qanunları və
n
ə
tic
ə
l
əri” adlı ə
s
ə
ri d
ərc edilmişdir. Hə
min
ə
s
ə
rd
ə
Qalton
müxtəlif bir neçə
100 görkəmli adamların qohumluq ə
laq
ə
l
ərini öyrə
n
ə
r
ə
k
onları müə
yy
ən etmiş, sonuncu olaraq belə
q
ə
na
ə
t
ə
g
əlmişdir ki, istedad
ya ata, ya ana x
ə
tti il
ə
irs
ən keçə
bil
ə
r. Lakin Qaltonun
ə
ld
ə
etdiyi n
ə
tic
ə
l
ə
r
elmi
əsaslara tam aid deyildir. Qalton öz ə
s
ə
rl
ə
rind
ə
istedadın irsi sə
ciyy
ə
daşıması haqqında çoxlu sayda misallar gətirmişdir. Baxlar ailə
sind
ə
ilk
d
ə
f
ə
müstəqil istedadı 1950
-ci ild
ə
aşkar etmişdir. Yalnız 5 nəsil keçdikdə
n
sonra h
ə
min n
ə
sild
ə
parlaq şə
kild
ə
böyük bə
st
əkar İohan Bax üzə
çıxmışdır. Lakin çox keçmə
d
ə
n 1800-
cü ildə
yaşamış Reginna
Susannadan sonra yoxa çıxmışdır. Baxlar ailə
sind
ə
60-a q
ə
d
ər musiqiçi
olmuşdur ki, onlardan yalnız 20
-si m
əşhurdur.
Qabiliyy
ə
tl
ə
r v
ə
f
ə
aliyy
ə
t. Qabiliyy
ə
tl
ər uyğun olaraq yalnız fə
aliyy
ə
t
prosesind
ə
formalaşır. İnsanı fə
aliyy
ə
t prosesind
ə
izl
ə
m
ə
d
ə
n onda
müvafiq qabiliyyə
tin olub-
olmamasını söylə
m
ək olmaz. Əgər uşaq musiqi
il
ə
m
əşğul olmayıbsa, musiqi təhsili almayıbsa onun musiqi qabiliyyə
tini
olub-
olmadığını bilmək mümkün deyil.
İnsanın ayrılıqda görülmüş bir qabiliyyəti mürə
kk
ə
b f
ə
aliyy
ə
t
prosesind
ə
uğur qazanmasını tə
min ed
ə
bilm
ə
z. Y
əni hansısa bir şə
xsd
ə
yüksək işıq və
forma qavrayışı onun hə
l
ə
r
əssam olması deyil. Yüksə
k
musiqi sluxu olmaq da h
ə
l
ə
yaxşı musiqiçi olmağa əsas vermir. İstə
nil
ə
r
f
ə
aliyy
ə
t sah
ə
sind
ə
uğur qazanmaq üçün ayrı
-
ayrı xüsusi qabiliyyə
tl
ə
rin
v
ə
hd
ə
td
ə
olması, sintezi, özünə
m
ə
xsus keyfiyy
ət tamlığı, necə
dey
ə
rl
ə
r
qabiliyy
ətin ansamblı lazımdır. Qabiliyyə
tl
ə
rin bel
ə
sintezinin m
ə
rk
ə
zind
ə
onlardan biri dayanır və
öz ətrafına digə
rl
ərini toplayır. Qabiliyyə
tl
ə
rin bel
ə
sintezi heç də
d
əyişməz qalmır, inkişaf edir, dəyişir
.
Qabiliyy
ə
tl
ərin müxtəlif klassifikasiyası mövcuddur. Onlardan birini,
daha geniş istifadə
olunanını aşağıda veririk.
1. T
ə
bii qabiliyy
ə
tl
ə
r. Onun
əsasını bioloji, abnadə
ng
ə
lm
ə
imkanlar v
ə
onların əsasında formalaşan hə
yati t
əcrübə, öyrə
nm
ə
mexanizmini
şə
rtl
ə
ndir
ən şə
rti-reflektor
ə
laq
ə
l
ə
r t
əşkil edir.
2. Spesifik qabiliyy
ə
tl
ə
r ictimai-
tarixi köklə
r
ə
bağlı, sosial mühitin
inkişafı ilə
ə
laq
ə
dar olaraq h
ə
yati f
ə
aliyy
ə
ti t
ə
min ed
ə
n qabiliyy
ə
tdir.
Spesifik qabiliyy
ə
tl
ərin özlə
ri d
ə
aşağıdakı yarımbölmə
l
ə
r
ə
ayrılı
r:
a) Ümumi qabiliyyə
tl
ə
r. Bu qabiliyy
ə
tl
ə
r
ən müxtəlif növ fə
aliyy
ə
t v
ə
ünsiyyə
td
ə
(
ə
qli qabiiyy
ə
tl
ə
r, nitq v
ə
hafiz
ənin inkişafı, ə
l h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rinin
çevikliyi və
d
əqiqliyi) insanın müvə
ff
ə
qiyy
ət qazanmasında əksini tapır.
b) Xüsusi qabiliyyə
tl
ə
r
ünsiyyə
t v
ə
qabiliyy
ətin yalnız müə
yy
ə
n bir
sah
ə
sind
ə, xüsusi bir inkişaf sə
viyy
ə
sind
ə
əksini tapır.
c) N
ə
z
ə
ri qabiliyy
ə
tl
ə
r. Bu qabiliyy
ə
tl
ə
r
ə
malik olan insanlarda
abstrakt-m
ə
ntiqi, praktik t
ə
f
əkkür daha üstün olur və
onlar konkret-
praktik f
ə
aliyy
ə
t
ə
meyl gös
t
ə
rirl
ə
r. Qabiliyy
ə
tl
ə
rin bel
ə
ah
əngdarlığı
yalnız müxtə
lif istiqam
ətli, xüsusi istedadlı insanlara mə
xsusdur.
ç) Tə
lim qabiliyy
ə
tl
ə
ri. Pedaqoji f
ə
aliyy
ə
t
ə
, bilikl
ə
rin m
ə
nims
ə
nilm
ə
sin
ə
,
bacarıq və
v
ərdişlərin formalaşmasına, naddi və
m
ə
n
ə
vi nem
ə
tl
ə
rin, yeni
ideyaların, kəşflərin, ixtiraların, bir sözlə
yaradıcılıqla məşğul olan
f
ə
aliyy
ət növlə
rind
ə
müvə
ff
ə
qiyy
ət qazanılmasına imkan yaradır.
Şə
xsiyy
ətin yaradıcı potensialının ə
n yeks
ə
k s
ə
viyy
ə
si dahilik,
qabiliyy
ətin hansısa fə
aliyy
ə
tin bir sah
ə
sind
ə
özünü yüksə
k s
ə
viyy
ə
d
ə
t
əzahür etdirmə
si is
ə
talant
adlanır.
d)
İnsanlarla birgə
f
ə
aliyy
ə
t v
ə
ünsiyyə
t qabiliyy
ə
tl
ə
ri.
Müxtə
lif
insanlarla
ə
laq
ə
qura bilm
ək, müxtəlif şə
raitd
ə
sosial-
psixoloji baxımdan
qruplaşa bilmək, insanların qavranılması və
düzgün qiymə
tl
ə
ndirilm
ə
si,
gözə
l nitq qabiliyy
ə
tl
ərinin bu növünə
aiddir.
İnsan çoxsaylı
v
ə
müxtə
lif f
ə
aliyy
ət növlə
rin
ə, ünsiyyə
t
ə
qabildir.
Qabiliyy
ə
tl
ə
rin bir v
ə
ya bir neçə
f
ə
aliyy
ətin müvə
ff
ə
qiyy
ətli icrası üçün şə
rt
olan özünə
m
ə
xsus birliyi istedad
adlanır. Yəni istedad şə
xsiyy
ə
ti
intellektual imkanlarının, ünsiyyə
t
v
ə
f
ə
aliyy
ətinin özünə
m
ə
xsus
s
ə
viyy
ə
sinin t
ə
c
əssümüdür.
Qabiliyy
ə
tl
ərin formalaşması.
Psixoloqların böyük ə
ks
ə
riyy
ə
ti hesab edirl
ə
r ki, t
əbii imkanların
qabiliyy
ə
tl
ərin inkişafı və
formalaşmasının fə
rdi-t
ə
bii
əsaslarını təşkil edə
n
anadang
ə
lm
ə
anatomik-
fizioloji xüsusiyyə
tl
ə
r
ə
bağlıdır. Lakin bir sıra
psixoloqlar hesab edirl
ə
r ki, (R.S.Nemov) t
əbii imkanların iki növü vardır:
anadang
ə
lm
ə
(t
ə
bii) v
ə
sonradan qazanılmış (sosial).
F
ə
rdi (f
ə
rdi-psixoloji) f
ə
rql
ə
r. Bu psixi prosesl
ə
r, psixi hallar v
ə
psixi
xass
ə
l
ər baxımından insanların bir
-birl
ə
rind
ə
n f
ə
rql
ə
ndirilm
ə
sidir. F
ə
rdi
f
ə
rql
ə
r anadang
ə
lm
ə, beyin, sinir sisteminin xüsusiyyə
tl
ə
ri il
ə
bağlı olsa da,
h
əyatı boyu, fə
aliyy
ə
t v
ə
ünsiyyə
t, t
ə
lim-t
ə
rbiy
ə
nin t
əsiri altında, insanın
ətraf mühitlə
qarşılıqlı ə
laq
ə
si prosesind
ə
yaranır və
inkişaf edir. Fə
rdi
f
ə
rql
ərin öyrə
nilm
əsi diferensial psixologiyanın predmetidir.
Qabiliyy
ə
tl
ərin inkişafı
. Qabiliyy
ə
tl
ə
r statik, d
əyişmə
z deyil, dinamik,
d
əyişkəndir. O, mütəşə
kkil f
ə
aliyy
ə
t v
ə
ünsiyyə
t prosesind
ə
inkişaf edir,
formalaşır. Qabiliyyə
tl
ərin inkişafı sıçrayışla yox, tə
dric
ə
n, m
ə
rh
ə
l
ə
i olur.
Uşaqlarda qabiliyytəlrin inkişafının vacib cə
h
ə
ti
bir-birini
tamamlamayan bir neçə
qabiliyy
ə
tin eyni vaxtda t
ə
kmill
əşdirilmə
si il
ə
şə
rtl
ə
nir.
Qabiliyy
ə
tl
ərin aşağıdakı sə
viyy
ə
l
ərini ayırırlar: ünsiyyə
t v
ə
f
ə
aliyy
ə
t
nümunə
l
ərinin, hazır biliklə
rin m
ə
nims
ə
nilm
ə
si v
ə
f
ə
aliyy
ə
t
ə
t
ə
tbiq
edilm
ə
sini t
ə
min ed
ə
n reproduktiv qabiliyy
ə
tl
ə
r v
ə
orijinalın, yeninin
yarad
ılmasını tə
min ed
ən yaradıcı qabiliyyə
tl
ə
rdir. Lakin n
ə
z
ə
r
ə
almaq
lazımdır ki, qabiliyyə
tl
ə
rin produktiv s
ə
viyy
ə
sind
ə
yaradıcı qabiliyyə
tl
ə
rin
elementl
əri mövcuddur, elə
c
ə
d
ə
ə
ksin
ə
.
F
ə
aliyy
ə
t sh
ə
sind
ə
uğur qazanılması qabiliyyə
tl
ə
rl
ə
yanaşı insandan
ə
m
ə
ksev
ərlik, mütəşə
kkillik, m
ə
qs
ədyönlülük, dözümlülük kimi keyfiyyə
tl
ə
r
t
ə
l
əb edir. Şə
xsiyy
ə
tin bu keyfiyy
ə
tl
əri olmadan uğur qazanması mümkün
deyil. M
əşhur fizik A.Eynişteyn özü barə
d
ə
zarafatla bel
ə
deyirmiş ki, o,
qatır kimi inadkar və
son d
ə
r
ə
c
ə
h
ər ş
eyl
ə
maraqlanan olduğundan hə
yatda
möhtəşəm uğurlar qazana bilib.
Qabiliyy
ə
tl
ərin daha yüksə
k c
ə
viyy
ə
d
ə
inkişaf etmiş forması
istedad
adlanır. İstedad hər hansı bir fə
aliyy
ə
t sah
ə
sind
ə
yeks
ək uğurlar
qazanmaqdır. İstedad istə
nil
ə
n f
ə
aliyy
ə
t sah
ə
sind
ə
özünü göstə
r
ə
bil
ə
r.
İstedadlı insan öz sahə
sind
ə
yenilik yaradır. Qabiliyyətli musiqiçi yaxşı ifa
edir, istedadlı musiqiçi isə
özünə
m
əxsus, yüksə
k s
ə
viyy
ə
d
ə
yenilik yaradır.
İstedadın daha yüksək inkişaf etmiş sə
viyy
ə
si dahilik
adlanır. Dahi
o şə
xsl
ə
rdi
r ki, onların xüsusi, məxsusi istedadı var. Bununla belə
onların
yaradıcılığı ictimai
-tarixi
ə
h
ə
miyy
ət daşıyır və
c
ə
miyy
ə
tin m
ə
nafeyin
ə
xidm
ət edir. dahinin yaradıcılığı hə
m d
ə
dövrünü, zamanı qabaqlayır.
IX mövzu
:
Yaş psixologiyasının mövzusu,və
zif
ə
l
ə
ri
v
ə
metodları
Plan:
1.
Yaş psixologiyasının predmeti,
m
ə
qs
ə
d v
ə
v
ə
zif
ə
l
ə
ri
2.
Yaş psixologiyasının nə
z
ə
ri
v
ə
praktik
m
ə
s
ə
l
ə
l
əri. Yaş
psixologiyasının ə
s
əs bölmə
l
ə
ri.
3.
Yaş psixologiyasının eksperimental elm kimi təşəkkülü və
inkişafı.
4.
Yaş psixologiyasının tədqiqat metodları.
Ə
d
ə
biyyat:
1.
Ə.Ə.Qədirov. Yaş psixologiyası. Bakı, 2003.
2.
M.Ə.Hə
mz
ə
yev.
Yaş və
pedaqoji psixologiyanın əsasları. Bakı, 2000.
3.
N.Z.Çə
l
əbiyev. Uşaq psixologiyası. Bakı, 2005.
4.
Л.Ф.Обухова. Возрастная психология. Педагогическое общество
Росси. М., 2003.
5.
Педагогическая психология. (Под. ред. Н.В.Клюевой) М., Владос
-
пресс, 2005.
6.
Р.С.Немов. Психология книга 2. М., Академия, 1999.
7.
Ə.Ə.Qədirov., İ.N.Mə
mm
ədov. Yaş psixologiyası. Bakı., 1986.
Мцасир дюврдя юзцнцн емприк вя нязяри елми биликляр фонду иля бир чох
елмляри кюлэядя гоймагда олан вя ХХЫ ясрин елми кими сяжиййяляндирилян
психолоэийа чох эениш, шахялянмиш биликляр системиня чеврилмишдир. Щал-
щазырда психолоэийа елминин 100-я йахын сащяси мювжуддур ки, онларын да
чох бюйцк щиссяси артыг мцстягил билик сащясиня чеврилмякдядир.
Психолоэийа елминин сящяляри ичярисиндя шяхсиййятин мцхтялиф психи хасся вя
просесляринин, онун формалашмасынын вя инкишафынын ганунауйьунлугларыны,
йаш хцсусиййятлярини юйрянян йаш психолоэийасы арыг нцфузлу бир елм
сащясидир.
Йаш психолоэийасынын тяркибиндя инсанын онтоэенездя психи инкишафынын
динамикасыны вя ганунауйьунлугларыны юйрянян бир сыра бюлмяляр: ушаг
психолоэийасы, йенийетмянин психолоэийасы, эянжлийин психолоэийасы, йашлы
адамын психолоэийасы вя гожалыг дюврцнцн психолоэийасы хцсуси олараг
фяргляндирилир.
Йаш психолоэийасынын хцсуси сащяляриндян бири кими ушаг психолоэийасы
онтоэенездя ушаьын психи инкишафынын фактларыны, ганунауйьунлугларыны,
динамикасыны вя спесифик хцсусиййятлярини юйрянир. Ушаг психолоэийасынын
тядгигат обйектини ушаглар тяшкил едир.
Ушаьын шяхсиййятинин формалашмасында эцжлц, тясиредижи амиллярдян бири
сосиал мцщитдир. Инсанын доьулуб бойа-баша чатдыьы сосиал эерчяклийин фяал
тясиредижи ролу данылмаз бир факт кими узун йцзилликляр бойудур ки, дцнйанын
мцтярягги алим, философ вя маарифчиляринин диггят мяркязиндя олмушдур.
Сосиал мцщити саьламлашдырмадан саьлам шяхсиййят-вятяндаш тярбийя
етмяк гейри мцмкцндцр.
Фярд, игтидарсыз бир мяхлуг кими дцнйайа эялян ушаьын сосиал
кейфиййятляря, инсаны дяйярляря йийялянмясиндя йашлылар, онларын мцщити иля
йанашы, ушаьын шяхси фяаллыьынын да böyük rolu vardır. Онун доьулдуьу илк
эцнлярдян башланан ирялийя доьру даими щярякяти, садя реаксийалардан
мцряккяб вя мязмунлу ямялиййатлара кечиди, нитги мянимсямяси,
мцстягиллийинин илк тязащцрляринин мейдана чыхмасы психи инкишафы
сяжиййяляндирян башлыжа фактлардыр. Ушаг психолоэийасы бу фактлардан хаммал
кими истифадя едяряк, елми нятижяляр ялдя едир.
Психологлар шяхсиййятин инкишафы вя формалашмасында ики башлыжа
мярщялянин мяктябягядяр вя мяктяб йашы дюврляринин ролуну хцсуси
олараг фяргляндирирляр.
Щяр бир елмдя елми факт, ганун вя ганунауйьунлугларын ашкара
чыхарылмасында щямин елмин спесифик тядгигат методлары мцстясна ящямиййят
кясб едир. Метод сюзц йунанжа «метщодс» сюзцндян эютцрцлмцшдцр. Бу
сюз адятян щяр щансы идраки вя практик мясялянин щялли йолу мянасында
ишлянир. Метод тядгигат фактларынын ялдя едилмясинин цмуми стратеэийасыдыр.
Психолоэийа елминин методлары системи цмуми психолоэийада эениш шякилдя
верилмишдир. Щяр бир елмин цмуми методлары иля йанашы, онун айры-айры
сащяляринин мяхсуси, спесифик методлары да олур. Щям йаш психолоэийасынын,
щям дя онун конкрет бюлмяси олан ушаг психолоэийасынын спесифик методлары
вардыр. Ушаг психолоэийасы ушаьын психи инкишафынын фактларыны,
ганунауйьунлугларыны вя хцсусиййятлярини юйряняркян щям цмуми
психолоэийанын, щям йаш психолоэийасынын тядгигат методларына, щям дя
юзцнцн спесифик методларына истинад едир.
Yaş психолоэийасынын тядгигат обйектини ушаглар тяшкил етдийиня, ушаьын
психикасы диэяр йаш групларына аид едилян инсанларын психикасындан
фяргляндийиня эюря, онун тядгигат методлары да мязмунжа спесифик
жящятляря маликдир.
Yaş психолоэийасынын методлары ушаьын инкишафынын психи фактларыны ашкара
чыхармаг цсулларыдыр.
Yaş психолоэийасы ушаьын психи инкишафынын юйрянилмясиндя узун илляр бойу
сынагдан чыхмыш бир сыра етибарлы тядгигат методларындан истифадя едир.
Эюркямли рус психологу Б.Г.Ананйев психолоэийа елминин методларыны
дюрд ясас група айырмышдыр.
Dostları ilə paylaş: |