I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L



Yüklə 1,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/36
tarix21.01.2017
ölçüsü1,57 Mb.
#6073
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36

Psixi  v
ə
ziyy
ə
tl
ə
r  v
ə
 
ya  hallar  şə
xsiyy
ə
tin  psixi  f
əallığının  bu  və
  ya 
dig
ə
r  s
ə
viyy
ə
sini  s
ə
ciyy
ə
l
ə
ndir
ən  bütöv  emosional  təzahürlərdir.  Onların 
yaranması  müxtə
lif  s
ə
b
ə
bl
ə
rl
ə
 
bağlıdır,  müvə
qq
əti  xarakter  daşıyır, 
şə
xsiyy
ə
tin  psixi  v
ə
  praktik  f
ə
aliyy
ə
tind
ə
 
fon rolunu oynayır. P
sixi  v
ə
ziyy
ə

v
ə
 
ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə
sin
ə
 
iman, şübhə
, h
ə
y
ə
can, 
stress, affekt, frustrasiya v
ə
 s. aid edilir. 
 
Psixi  xass
ə
  v
ə
 
ya  xüsusiyyə
tl
ə
r 
şə
xsiyy
ətin  davamlı  psixi 
xüsusiyyə
tl
ə
ri  olub,  h
ər  bir  insanın  rə
ftar  v
ə
 
davranışında  təzahür  edə
n  
tipik v
ə
 
özünə
m
əxsus xüsusiyyə
tl
ərdir. Bunlara şə
xsiyy
ə
tin istiqam
ə
ti v
ə
 ya  
motivl
ə
r sah
ə
si,  temperament, xarakter v
ə
 qabiliyy
ə
tl
ə
r aid edilir. Bunlarla 
yanaşı psixologiyanın öyrə
ndiyi hadis
ə
l
ər sırasında  fə
aliyy
ə
t, irad
ə
, sosial 
qruplar,  ü
nsiyy
ət,  kütlə
vi  psixi  hadis
ə
l
ər  (azarkeş  və
 
tamaşaçıların,  mitinq 
iştirakçilarının hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri v
ə
 s) d
ə
 
mühüm yer tutur.
 
 
Psixi  hadis
ə
l
ə
r  obyektiv  al
əmin    subyektiv  inikasıdır.  Ta  qə
dimd
ə

psixika haqqında bir
-biri il
ə
 ziddiyy
ə
t t
əşkil edə
n iki t
əlim mövcud olmuşdur. 
Onlardan  biri  idealist,  dig
ə
ri  is
ə
  materialist  t
əlimdir.  İdealistlər  psixikanı 
müstə
qil,  birinci  v
ə
   
materiyadan  asılı  olmayan    mütlə
q  ideya  kimi  q
ə
bul 
edirl
ə
r.  Onlar  obyektiv  idealistl
ə
r  v
ə
  subyektiv  idealistl
ə
r  olmaqla  iki 
ə
sas 
c
ə
bh
ə
y
ə
 
ayrılmışlar. 
 
Materialistl
ə
r is
ə
 
psixikanı, o cümlə
d
ən şüuru maddi bə
d
ən üzvü olan  
materiyanın    məhsulu    hesab  edir,    beyinsiz  psixikanın  mövcudluğunu 
mümükünsüz  hesab  edirlər.  İdealist  və
 
materialist  baxışlar  arasındakı 
mübarizə
nin 2500 il
ə
 
yaxın tarixi vardı
r v
ə
 
bu mübahisə
 
bu gün də
 davam 
etm
ə
kd
ə
dir.  

 
Materialist  n
ə
z
ə
riyy
ə
y
ə
 
görə
    psixika  obyektiv  al
ə
min    subyektiv 
inikasıdır,  yə
ni  obyektl
ə
r,  cism  v
ə
  hadis
ə
l
ə
r  subyekt  olan    insanlardan 
k
ənarda,    onlardan  asılı  olmayaraq  mövcuddur.  Obyektiv  aləmin,  reallığın
 
mövcudluğunu ə
ks etdir
ə
n  
ə
sas f
ə
ls
ə
fi kateqoriya is
ə
 
materiyadır.
 
 
İnikas materialist idrak nə
z
ə
riyy
ə
sinin 
əsas prinsipidir. İnikas dedikdə
 
iki  obyektin  qarşılıqlı  tə
siri  v
ə
  onun  n
ə
tic
ə
si  n
ə
z
ə
rd
ə
  tutulur.  Bu  zaman  
obyektl
ə
rd
ə
n  biri  dig
ə
rind
ə
 
müə
yy
ə
n  d
ə
y
işikliklər  yaradır  və
  onun  
strukturuna uyğun gə
lir.  
 
Psixika  haqqında  elmi  tə
s
əvvürlərin  formalaşmasında  tə
bi
ətşünaslıq 
elminin    müstə
sna  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
ə
h
ə
miyy
əti  olmuşdur.  İngilis  təkamülçüsü 
Ç.Darvinin    “Təbii  seçmə
  yolu  il
ə
 
növlə
rin 
ə
m
ə
l
ə
  g
ə
lm
ə
si  v
ə
 
yaşayış 
uğrunda  mübarizə
d
ə
 
faydalı  cinslərin  saxlanılması”  (1859),  Rus  fizioloqu 
İ.M.Seçenovun  “Baş  beyin  refleksləri”  (1863)  adlı  ə
s
ə
rinin,  el
ə
c
ə
  d
ə

İ.P.Pavlovun  “İki  siqnal  sistemi  haqqında”  tə
limi  psixologiya  elminin  t
ə
bii-
elmi 
əsaslarının möhkə
ml
ə
nm
ə
sind
ə
 m
ühüm rol oynamışdır.
 
 
Psixikanın ə
m
ə
l
ə
 g
ə
lm
əsi materiyanın hə
r
ə
k
ətinin bioloji formalarının 
t
əşəkkülü və
 t
əkamülü ilə
 
bağlıdır. 
 
Yer  üzə
rind
ə
 
canlı  həyatın    meydana  gə
lm
əsi    üzvi  materiyanın  
inkişafının  keyfiyyə
tc
ə
  yeni  m
ə
rh
ə
l
əsidir.  Canlı  materiyaya  keçid  zamanı  
onun  h
ə
r
ə
k
ət formaları da  keyfiyyə
tc
ə
  d
əyişir. Digə
r  materiyalardan  f
ə
rqli 
olaraq    yalnız  canlı  materiyaya    bioloji  inikas  formaları  mə
xsusdur.  Bioloji 
inikasın  ə
n  b
əsit  forması  isə
 
qıcıqlanmadır.  Canlı  orqanizmlə
rin,  y
ə
ni  bitki 
v
ə
 
heyvanların   
biotik  (bioloji  c
ə
h
ə
td
ə

ə
h
ə
miyy
ə
tli)  t
ə
sirl
ə
r
ə
  cavab  verm
ə
  
qabiliyy
ə
tin
ə
  
qıcıqlanma və
 ya tropizml
ə
r (taksisl
ər) deyilir. Qıcıqlanmanın 
elementar formalarına  sadə,  birhüceyrə
li orqanizml
ə
rd
ə
  rast g
ə
lm
ə
k olur.  
Xarici  al
ə
min  t
ə
sirl
əri  canlı  orqanizm  üçün  faydalıdırsa,  o,  hə
min  t
ə
sir
ə
 
yaxınlaşır,  onun  üçün  zə
r
ə
rlidirs
ə,  ondan  uzaqlaşır.    Günə
baxan  bitkisi 
günəşə
 
boylanır.    Dekorativ  otaq  bitkiləri    işığa  doğru  uzanır.  Hava  isti 
olanda    ördə
kl
ə
r  suya    cumur,  fil  xortumu  il
ə
 
üstünə
  su  s
ə
pir,  meymun 
özünə
 s
ərin yer axtarır və
 s.  

Xarici t
ə
sirl
ə
r
ə
 cavab orqanizmin daxili v
ə
ziyy
ə
tind
ə
n d
ə
 
asılıdır. Əgə

canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə
li h
ə

bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə
t b
ə
sl
ə
yir. T
əkamül 
prosesind
ə
 
heyvanlarda  qıcıqlanmanın  yeni  forması  həssaslıq  meydana 
çıxır.  Həyatın      biotik    tə
sirl
ə
ri  daha    adekvat  sur
ə
td
ə
  heyvan  t
ə
r
ə
find
ə
n  
(m
ə
s
ə
l
ə
n,  r
ə
ngin
ə,  dadına,  iyinə,  formasına  və
 
s.  görə
)  f
ə
rql
ə
ndirilm
ə
y
ə
 
başlanır.  Bu,    artıq  sadə
 
formada  duyğunun  ə
m
ə
l
ə
  g
ə
lm
ə
si  dem
ə
kdir. 
Bel
ə
likl
ə,    uzunmüddə
tli  t
əkamül  prosesində
  psixika  meydana  g
ə
lir  v
ə
  o, 
t
ə
dric
ən    müxtə
lif  formalarda    - 
duyğu,  qavrayış,  hafizə
,  t
ə
f
əkkür  və
  s. 
formalarda psixi prosesl
ər şə
klind
ə
 t
əzahür etmə
y
ə
 
başlayır.
 
Psixikanın    filogenezdə
  (yuna
nca  nöz,  mənşə
  dem
ə
kdir),  y
ə
ni 
t
əkamül  prosesində
 
ə
m
ə
l
ə
  g
ə
lm
ə
si  v
ə
 
inkişafı  mürə
kk
ə
b  v
ə
 
çoxcə
h
ə
tli 
prosesdir. O, müxtə
lif amill
ə
rl
ə, xüsusilə, mühitin tə
sirl
ə
ri v
ə
 sinir sisteminin 
t
əkamül və
 
inkişafı ilə
 
bağlıdır. Canlı  orqanizmlərin  mövcudluğu  mühitin

h
əyat şə
raitinin t
ə
sirl
ə
ri il
ə
  
şə
rtl
ə
nir, onunla t
ə
yin olunur. 
Sad
ə
   
bir  misal  göstə
r
ək:    mühitdə
 
temperatur  yüksə
ldikc
ə

orqanizmin kimy
əvi reaksiyalarının  sürəti artır, aşağı düşdükdə
  is
ə
 
azalır. 
Bu zaman  mühitə
 
uyğunlaşma qabiliyyə
tind
ə
n  m
ə
hrum ol
an  birhüceyrə
li 
orqanizml
ə
r m
ə
hv olur.  
Heyvanların  davranışının    psixoloji    baxımdan  tə
hlili 
əsaslı  surə
td
ə
 
göstərir ki, onların  mühitə
 
uyğunlaşması bilavasitə
  
onların sinir sisteminin 
xüsusiyyə
tl
ə
ri  il
ə
   
bağlıdır.  Həyat  şəraiti  mürə
kk
ə
bl
əşdirkcə
,  sinir  sistemi 
daha  yüksə
k  s
ə
viyy
ə
d
ə
   
inkişaf  edir.  Bunun  nə
tic
ə
sind
ə
  is
ə
   
heyvanların 
mühitlə
 
ə
alq
ə
l
əri  genişlənir,    mühitə
 
uyğunlaşma  qabiliyyəti  inkişaf  etmiş 
olur. 
Sinir  sistemi  d
ə
  t
əkamül  prosesinin    məhsuludur.  Onun  aşağıdakı 
əsas növləri vardır: 
 
1.  Torvari v
ə
 yaxud s
ə
pkin sinir sistemi
2. 
Düyünlü sinir sistemi;
 
3.  Borulu sinir sistemi. 

Torvari  sinir  sistemi 
ə
n  b
ə
sit    sinir  sistemidir.  Su  polipl
ə
rind
ə
,  
meduzalarda  buna  rast  g
ə
lm
ək  mümükündür.  Belə
 
canlılarda  sinir 
hüceyrə
l
ə
ri    b
ə
d
ə
n  s
ə
thin
ə
 
tor  şə
klind
ə
  s
ə
p
ə
l
ə
nm
işdir  və
  bir-biri  il
ə
  
çıxıntılar  vasitə
sil
ə
  birl
əşir.  Bir  sinir  hüceyrə
sind
ə
   
ə
m
ə
l
ə
  g
ə
l
ə
n  oyanma 
bütün  hüceyrə
l
ə
r
ə
   
yayılır  və
    t
ə
sir  ed
ən  qıcığa  qarşı  orqanizm  bütün 
b
ə
d
ənini yığmaqla cavab verir. 
 
Düyünlü sinir sistemində
 is
ə
 torvari sinir sistemind
ə
n f
ə
rqli olaraq sinir 
hüceyrə
l
əri    qruplaşır,  mə
rk
əzi  düyünlə

ə
m
ə
l
ə
  g
ətirir.  Sinir    hüceyrə
l
ə
ri  
daha çox canlının xarici mühitlə
 t
əmasda olan  baş hissə
sind
ə
  
toplanır və
  
aşağı ə
traf hiss
ə
l
ər  baş hissə
y
ə
 
toplanmış və
ziyy
ə
td
ə
 olur. Soxulcanlarda, 
h
əşə
ratlarda bel
ə
 
sinir sistemi  mövcuddur. 
 
Borulu  sinir  sitemi    ali  sinir  sistemi  tipidir.  O,    boruda  yerl
əşə
n  sinir 
hüceyrə
l
ə
rinin birl
əşmə
sind
ə
n ibar
ə
tdir (m
ə
s
ə
l
ən, xordalılarda)
 
T
əkamül  prosesində
   
onurğalılarda  onurğa  beyin  və
 
baş  beyin 
olmaqla    m
ə
rk
ə
zi  sinir  sistemi  meydana  g
əlmişdir.  Bununla  paralel  olaraq  
heyvanlarda    hiss  üzvlə
ri  d
ə
 
inkişaf  etmiş    və
  t
ə
kmill
əşmişdir.  Nə
tic
ə
d
ə
 
heyvanlarda  müxtəlif  psixi  funksiyalar  (duyğular,  qavrayış,  hafizə
  v
ə
  s.) 
inkişaf  etmə
y
ə
 
başlamışdır.  Sinir  sisteminin  mürə
kk
ə
b  qur
uluşa  malik 
olması  psixi funksiyaların da mürə
kk
ə
bl
əşmə
sin
ə
 s
ə
b
ə
b olur.  
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 

 
 
 
 

Baş  beyinin  inkişafı  onurğalı  canlıların    təkamülündə
 
xüsusi 
ə
h
ə
miyy
ə
t  k
əsb  edir.  Baş  beyində
 
müxtəlif  funksiyaları  yerinə
  yetir
ə
n  
lokallaşdırılmış  mə
rk
ə
zl
ə
r  var
dır.  Müasir  etmi  tə
s
əvvürlə
r
ə
 
görə
    insan  

beynind
ə
  bel
ə
  lokal  m
ə
rk
ə
zl
ərin  sayı  100
-
ə
 
yaxındır.  Ağrı,  hə
zz,  iztirab,  
m
ə
h
ə
bb
ə
t,    m
əişə
t  instinktl
əri,  yazı  və
  s.  bel
ə
  m
ə
rk
ə
zl
ə
rd
ə
ndir.    Bu 
m
ə
rk
ə
zl
ər  xüsusi  sinir  törə
m
ə
l
ə
ri 

 
assosiasiya    zonaları  vasitə
sil
ə
  
qarşılıqlı ə
laq
ə
y
ə
 
girir.  Yüksə
k  sur
ə
td
ə
    t
əşəkkül etmiş heyvanlarda  sinir 
f
ə
aliyy
ə
tinin 
əsas fondunu  şə
rti refleksl
ə
rin  m
ə
cmuyu t
əşkil edir. Belə
likl
ə

qeyd etm
ək olar ki,  psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə
raitind
ə
n v
ə
 sinir 
sisteminin  xüsusiyyə
tl
ə
rind
ən    asılı  olaraq    inkişaf    edir.  Bə
s,  bu 
xüsusiyyə
tl
ər  onların  davranışında    necə
 
ə
ks  olunur?    Torvari  sinir 
sistemin
ə
 
malik  olan  canlılar  ətraf  mühitin  tə
sirl
ə
rin
ə
 
ə
sas
ə
n  tropizml
ə

formasında,    düyünlü  sinir  siseminə
 
malik    canlılar  ə
sas
ə
n  instinktl
ə
rl
ə

borulu  sinir  sistemin
ə
 
malik  canlılar  isə
 
intellektual  davranışla    reaksiya 
göstə
rir.  Bitkil
ə
rd
ə
  tropizml
ər  (yunanca  dönmə
k,  istiqam
ə
t  dem
ə
kdir), 
heyvanlarda  is
ə
  taksisl
ər  üstünlük  təşkil  edir.  Taksis  yunanca  “qayda”, 
“uyğunlaşma” 
demə
kdir. 
Tropizml
ə
rin 
fototrepizm, 
termotropizm, 
xemotropizm  v
ə
 
tepotropizm  kimi  növlə
ri  f
ə
rql
ə
ndirilir.  Ali  heyvanlarda 
hafiz
ənin  inkişafı  zəmininda  mnemotaksis  müşahidə
  olunur.  Heyvan 
yaşadığı və
 ya g
əzdiyi müə
yy
ə

ə
razil
əri yadda saxlayır. 
 
İnstinktlə
r  genetik  c
ə
h
ə
td
ə

(latınca  oyanma  demə
kdir)  tropiziml
ə
rl
ə
 
bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə
 
yeni davranış forması kimi özünü göstə
rir. 
İnstinktlə

anadang
ə
lm
ə

irs
ən  möhkə
ml
əndirilmiş  hazır  davranış 
formalarıdır.  Arının  şan  toxuması  ipək  qurdunun  barama  toxumasını, 
hörümkəyin  tor  qurmasını  və
  s.  instinktl
ə
r
ə
 
nümunə
 
göstə
rm
ə
k  olar. 
İnstiktlər  düşünülməmiş  hə
r
ə
k
ə
tl
ərdir.  Şanın  arxası  kə
sildiyind
ə
n  bal  axsa 
da  arı  buna  ə
h
ə
miyy
ə
t  verm
ə
d
ən  şirə
 
daşıyır.  Ölmüş  qarışqanın  format 
turşusu ifraz etmə
si v
ə
 
s. Zooparkda Nero adlı şirə
 b
ə
db
əxtlik üz vermişdir: 
onun  tükləri  tökülmüşdür.  Digər  şirlə
r  ona  m
ə
h
ə
l  qoymurdular,  tez-tez 
hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə
sin
ə
 
mane  olmur.  Pariki  geyindikd
ə
n  sonra  dig
ər  şirlərin  Neroya  qarşı 
münasibə
ti d
əyişmişdi. ABŞ
-dan g
ətirilmiş Skuns adlı zə
rif heyvanlarda da 
instiktl
ərin  aşkar  təzahürlərini  görmək  mümkün  olmuşdur.  Q.Xarlon  2  ana 

meymun  modeli  düzəltmişdir.  Biri  mə
ftild
ə
n  dig
ə
ri  m
ə
xm
ə
rd
ə
n.  Bala 
meymunlar  südü  və
zil
ə
ri  olan  m
ə
ftil  anadan 
ə
mir,  qalan  vaxtlarda 
“parça 
ana”nın  yanında  olurdular.  Demə
li,  ana  il
ə
 
bala  arasında  rabitə
l
ə
rin 
yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir.
 
Avstriya  psixoloqu  K.Lorents  qazlar  v
ə
 
onların  balaca  ördə
kl
ə
ri 
balaları  üzə
rind
ə
 
apardıqları  tə
dqiqatlar  n
ə
tic
ə
sind
ə
  inpritinq  (h
ə
kkolma) 
fenomenini k
əşf etmişdir. O, müə
yy
ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları 
irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə
 
ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə
 
inkubatora qoymuşdur. 
Ana  qazda
n  çıxan  balalar  ananın  arxasınca,  inkubatordan  çıxanlar  isə
 
Lorentsin ardınca getmişlə
r. 
İkinci təcrübə
d
ə
 
o, qaz balalarını bir qutuya  yığıb üstünü örtmüşdür. 
Bir müddə
td
ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları yenə
 iki yer
ə
 
ayrılmışlar. 
 
Bir  çox  heyvanlarda  davranışın  yeni  forması  olan  fərdi  qazanılmış 
davranış  forması  özünü  göstə
rir.  Bel
ə
 
davranışın  əsasını  vərdişlə
r  t
əşkil 
edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə
r f
ərdi xarakter daşıyır. 
İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç 
d
ə
 
bütün itlə
r bel
ə
 h
ə
r
ə
k
ə
t ed
ə
 bilmirl
ə
r.  
Heyvanlarda  müşahidə
 
olunan  davranış  formalarından  biri  də
 
intellektual  davranışdır.  Belə
 
davranışa  ali  heyvanlarda  –
  meymunlarda, 
fill
ə
rd
ə
,  delfinl
ə
rd
ə
  v
ə
  s.  rast  g
ə
lm
ək  mümkündür.  İntellektual  davranışın  
əsasını cism və
 hadis
ə
l
ər arasındakı mürə
kk
əb münasibə
tl
ərin anlaşılması 
t
əşkil edir. 
 
Akademik  Y.P.Pavlovun  Paris  v
ə
 
Rafael  adlı  meymunlar  üzə
rind
ə
 
apardığı çox saylı təcrübə
l
əri buna misal göstə
rm
ək olar. Tavandan asılmış 
bananı  götürmə

üçün  yeşik  və
 
çubuqlardan  istifadə
.  Bu  zaman  meymun 
“sınaq  və
  s
ə
hvl
ər”  metoduna  istinad  edir  və
 
çıxış  yolu  tapır.  O, çubuqdan 
al
ə
t  kimi  istifad
ə
  etm
əyi  bacarır.  Onun  gözü  çubuğa  sataşan  kimi  hə

yolunu  tapır.  Alman  psixoloqları  K.Büler  və
 
V.Köler  bunu  “insayt”  anlayışı 
il
ə
 ifad
ə
 
etmişlər. İnsayt ingiliscə
 
“anlama”, “birdən başa düşmə” demə
kdir. 

İnsayt  ə
qli 
ə
m
ə
liyyat  m
ə
zmunu  k
ə
sb  edir.  Odur  ki,  sonralar  dic
ə
r  alman 
psixoloqları  M.  Vertheymer  və
  K.Dinker  bu  termind
ə
n  insan  t
ə
f
əkkürünün, 
intellektinin  xüsusiy
y
ə
tl
ərini  öyrə
n
ə
rk
ə
n  istifad
ə
 
etmişlə
r.  Bununla  bel
ə
 
heyvanların intellektual hə
r
ə
k
ə
tl
ərini insanın intellektual fə
aliyy
ə
ti il
ə
 
heç cür 
müqayisə
 etm
ə
k olmaz.  
Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın əsas anlayışlarından biridir. 
Bu  anlayış  psixologiya 
elmin
ə
  ilk  d
ə
f
ə
 
L.S.Vıqodski  tə
r
ə
find
ə
n  daxil 
edilmişdir.  Sonralar  digər  rus  psixoloqları  A.R.Luriya  və
  A.N.Leontyev 
t
ə
r
ə
find
ən  daha  da  inkişaf  etdirilmişdir.  L.S.Viqodski  psixi  hadisə
l
ə
rin  iki 
s
ə
viyy
ə
sini - natural v
ə
 m
ə
d
ə
ni psixi prosesl
ə
ri f
ə
rql
ə
ndirirdi. O, bel
ə
 hesab 
edirdi  ki,  birincil
ə
r,  y
ə
ni  natural  psixi  funksiyalar 
ə
sas
ə
n  genetik  (  bioloji, 
ikincil
ə
r is
ə
 sosial amill
ə
rin t
ə
siri il
ə
 
şə
rtl
ə
nir).  
Natural  psixi  prosesl
ərin filogenetik  kökləri  vardır.  Viqodski  “mə
d
əni” 
prosesl
ə
ri  ali  psixi  funksiyalar  kimi  xarakteriz
ə
  edirdi.  Ali  psixi  funksiyalar 
mürə
kk
ə
b  psixi  prosesl
ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində
 
formalaşır, 
özlə
rinin  psixoloji  xarakterin
ə
 
görə
  vasit
əli  xarakter  daşıyırlar:  müxtə
lif 
işarə
l
ər  sistemi,  ilk  növbə
d
ə
  nitq  vasit
ə
sil
ə
  t
əşəkkül  e
dir.  Ali  psixi 
funksiyalar 
ə
vv
ə
lc
ə
 
insanlar  arasında  qarşılıqlı  təsir  formasında  mövcud 
olur, sonra is
ə
 tamamil
ə
 daxili proses
ə
 
çevrilir. 
 
V
əhşi  heyvanlar  arasında  böyümüş  uşaqların  psixoloji  baxımdan 
öyrə
nilm
ə
si  d
ə
 
bu  fikri  sübut  edir.  Onların  hə
r  birind
ə
  natural  psixi 
porosesl
ər  inkişaf  etdiyi  halda,  ali  psixi  funksiyalar  formalaşmamış  olur. 
Elm
ə
  50-y
ə
  q
ə
d
ə
r  fakt  m
əlumdur  ki,  kiçik  yaşlarında  heyvanlar  arasında 
böyüyən  uşaqlar  sosial
-m
ə
d
ə
ni  v
ərdişlə
r
ə
  malik  olmurlar.  (Amal
ə
  v
ə
 
K
ə
mal
ə
). 
Müxtə
lif  psixoloqlar  (A.Gezell,  R.Zinq  v
ə
 
b.)  8  yaşlı  Kə
mal
ə
nin 
g
ə
l
ə
c
əyi haqqında belə
 
proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o, 
16  yaşında  ölmüşdür)  onun  əqli  inkişafı  10
-
12  yaşlı  normal  uşağın 
s
ə
viyy
ə
sin
ə
 
çata  bilərdi.  Müasir  psixoloji  tə
s
əvvürlə
r
ə
 
görə
  ali  psixi 
f
unksiyalar  sistemli  sürə
td
ə
  t
əşkil  olunmuşdur.  Bu,  o  deməkdir  ki,  onların 

h
ər  biri  müvafiq  sistem  çərçivə
sind
ə
 
ə
m
ə
l
ə
  g
ə
lir  v
ə
 
mövcud  olur.  Ali  psixi 
funksiyaların  hə
r  birinin  bu  sistemind
ə
 
özünə
  m
ə
xsus  yeri  v
ə
 
funksiyaları 
vardır. Onlar arasında qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə
laq
ə
l
ər vardır. Ali 
psixi funksiyaların əsas xüsusiyyə
tl
əri bunlardır:
 
1.  Ali  psixi  funksiyalar  d
ə
rkolunan  prosesl
ə
rdir  v
ə
 
şüurun  strukturuna 
daxildir.  
  2. Ali psixi funksiyalar hissi v
ə
 h
ə
tr
ə
ki prosesl
ə
r
ə
 istinad edir, m
ə
zmunca   
      t
ə
hlil-t
ə
rkib  xarakterin
ə
  malikdir.  Onlar  t
ə
dtic
ən  avtomatlaşmış 
prosesl
ə
r
ə
  
      v
ə
 
ə
qli 
ə
m
əliyyatlara çevrilir. 
 
  
3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə
kild
ə
 
inkişaf edir. 
 
Ali psixi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur
 
psixikanın insana 
m
ə
xsus  olan 
ən  ali  formasıdır  Psixika  gerçə
kliyin  beyind
ə
 
inikası  kimi 
müxtə
lif s
ə
viyy
ə
l
ə
rl
ə
 xarakteriz
ə
 
olunur. Burada şüur ən yüksə
k zirv
ə
dir. 
Şüur  psixikanın  ali  birləşdirici  formasıdır,  insanların  ə
m
ə

f
ə
aliyy
ə
tind
ə,  başqa  adamlarla  daimi  ünsiyyə
tind
ə
 
formalaşır  və
  ictimai-
tarixi  şə
raitin  m
ə
hsulu  v
ə
 
amilidir.  Şüurun  psixoloji  strukturu,  ən  mühüm 
xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də
 insan beyninin xass
ə
si 
olması ilə
 
bağlıdır. 
 
K.Marks “Kapital” ə
s
ə
rind
ə
 
şüurun ən mühüm xüsusiyyə
tl
ərini obrazlı 
şə
kild
ə
  bel
ə
  s
ə
ciy
ə
ll
əndirmişdir:  “hörümkəç  toxucunun  ə
m
əyini  xatırladan 
bir 
ə
m
əliyyat icra edir, bal arısı da ondan şan qayırması ilə
 b
əzi memarları 
utandırır.  Lakin  ə
n  pis  memar  da 
ən  yaxşı  bal  arısından  lap  ə
vv
ə
ld
ə

bununla f
ə
rql
ə
nir ki memar h
ə
l
ə
 
mumdan şan qayırmazdan ə
vv
əl bunu öz 
beynind
ə
 
qayırıb hazırlayır”. 
 
K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə
vv
ə
ld
ə
n ictimai m
ə
hsuldur v
ə
 n
ə
 q
ə
d
ə

ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalacaqdır.
 
F
ə
ls
ə
f
ə
 
ictimai  şüurun,  psixolojiya  fərdi  şüurun  xüsusiyyə
tl
ə
rini 
öyrə
nir. (sosial psixolojiya is
ə
 
ictimai şüurun bə
zi m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rini t
ə
dqiq edir). 

İctimai  şüur  dedikdə
 
bütövlükdə
 
müə
yy
ə
n  c
ə
miyy
ət  üçün  və
  ya 
müə
yy
ən sosial qrup üçün sə
ciyy
əvi olan baxışlar, ideyalar nə
z
ə
rd
ə
 tutulur. 
İctimai şüurun mü
xt
əlif formaları (ictimai
-
siyasi hüquqi baxışlar, din, fə
ls
ə
f
ə

ə
xlaq, inc
ə
s
ə
n
ət) bağlıdır. Cə
miyy
ə
ti t
əşkil edə
n insanlar olmadan c
ə
miyy
ə

mövcud  ola  bilmə
diyi  kimi  f
ə
rdl
ərin  şüuru  olmadanda ictimai  şüur  mövcud 
ola bilm
ə
z. 
F
ərdin  şüuru  makro  və
  mikro  sosi
al  mühitin,hə
mkinin  ail
ə
nin, 
dostların, şə
xsi h
əyat şə
raitinin, t
ə
rbiy
ə
nin v
ə
 s. t
əsiri altında formalaşır.
 
İnsanın  şüura  malik  olması  onun  psixikasını  bir  sıra  sə
ciyy
ə
vi 
xüsusiyyə
tl
ə
rl
ə
 
şə
rtl
ə
nm
ə
sin
ə
 z
əmin yaradır.
 
1. 
İnsan dərk olunmuş zə
rur
ə
t
ə
 
uyğun hə
r
ə
k
ə
t etm
ə
y
ə
 qadirdir; 
2. 
İnsan alət yaratmağa və
 
onu mühafizə
 etm
ə
y
ə
 qadirdir;  
3. 
İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi;
 
4. 
İnsanların hisslə
ri 
ə
sas
ə
n ali s
ə
ciyy
ə
 
daşıyır;
 
5. 
Heyvan  psixikası  bioloji  təkamül  qanunlarına,  insan  psixikası  isə
 
ictimai t
ə
ka
mül qanunlarına tabedir. 
 
Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə
sas c
ə
h
ə
ti ifad
ə
 
olunmuşdur:
 
1. 
Şüur biliklə
r m
ə
nb
ə
yidir; 
2. 
Şüur mə
qs
ədyönlü fə
aliyy
ə
tin t
əşkilatçısı və
 t
əminatçısıdır;
 
3. 
Şüur “mən”i, “qeyri
-m
ən”də
n f
ə
rql
ə
ndirm
ə
k vasit
ə
sidir; 
4. 
Şüur münasibə
ti ifad
ə
 etm
ə
k vasit
ə
sidir. 
Şüurun  strukturunda  mənlik  şüuru  mühüm  yer  tutur.  Mənlik  şüuru 
insanın özünün özü haqqında biliklə
rini 
ə
ks etdirir. 
Şüurun aşağı sə
viyy
əsi şüuraltı və
 ya t
ə
ht
əlşüur adlanır.
 
Şüursuzluq  dedikdə
  is
ə,  insanın  yuxuda  olduğu  zaman  baş  verə

psixi hadis
ə
l
ər (röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran 
v
ə
ziyy
ə
t  v
ə
 t
ə
hrikl
ər aiddir. Şüursuz hadisə
l
ə
r
ə
 x
ə
st
ə
 
adamın psixikasında 
n
ə
z
ə
r
ə
 
çarpan  bə
zi  hallar  - 
sayıqlama,  hallyusinasiya  (qarabasma)  və
  s. 
daxildir.  Şüursuzluqla  heyvan  psixikasını  heç  də
  eynil
əşdirmə
k  olmaz. 

Şüursuzluq  da  insana  mə
xsus  psixi  t
əzahürdür.  O,  tam  yox,  qismə
n, 
natamam, patoloji inikasıdır.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Yüklə 1,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin