Psixi v
ə
ziyy
ə
tl
ə
r v
ə
ya hallar şə
xsiyy
ə
tin psixi f
əallığının bu və
ya
dig
ə
r s
ə
viyy
ə
sini s
ə
ciyy
ə
l
ə
ndir
ən bütöv emosional təzahürlərdir. Onların
yaranması müxtə
lif s
ə
b
ə
bl
ə
rl
ə
bağlıdır, müvə
qq
əti xarakter daşıyır,
şə
xsiyy
ə
tin psixi v
ə
praktik f
ə
aliyy
ə
tind
ə
fon rolunu oynayır. P
sixi v
ə
ziyy
ə
t
v
ə
ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə
sin
ə
iman, şübhə
, h
ə
y
ə
can,
stress, affekt, frustrasiya v
ə
s. aid edilir.
Psixi xass
ə
v
ə
ya xüsusiyyə
tl
ə
r
şə
xsiyy
ətin davamlı psixi
xüsusiyyə
tl
ə
ri olub, h
ər bir insanın rə
ftar v
ə
davranışında təzahür edə
n
tipik v
ə
özünə
m
əxsus xüsusiyyə
tl
ərdir. Bunlara şə
xsiyy
ə
tin istiqam
ə
ti v
ə
ya
motivl
ə
r sah
ə
si, temperament, xarakter v
ə
qabiliyy
ə
tl
ə
r aid edilir. Bunlarla
yanaşı psixologiyanın öyrə
ndiyi hadis
ə
l
ər sırasında fə
aliyy
ə
t, irad
ə
, sosial
qruplar, ü
nsiyy
ət, kütlə
vi psixi hadis
ə
l
ər (azarkeş və
tamaşaçıların, mitinq
iştirakçilarının hə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri v
ə
s) d
ə
mühüm yer tutur.
Psixi hadis
ə
l
ə
r obyektiv al
əmin subyektiv inikasıdır. Ta qə
dimd
ə
n
psixika haqqında bir
-biri il
ə
ziddiyy
ə
t t
əşkil edə
n iki t
əlim mövcud olmuşdur.
Onlardan biri idealist, dig
ə
ri is
ə
materialist t
əlimdir. İdealistlər psixikanı
müstə
qil, birinci v
ə
materiyadan asılı olmayan mütlə
q ideya kimi q
ə
bul
edirl
ə
r. Onlar obyektiv idealistl
ə
r v
ə
subyektiv idealistl
ə
r olmaqla iki
ə
sas
c
ə
bh
ə
y
ə
ayrılmışlar.
Materialistl
ə
r is
ə
psixikanı, o cümlə
d
ən şüuru maddi bə
d
ən üzvü olan
materiyanın məhsulu hesab edir, beyinsiz psixikanın mövcudluğunu
mümükünsüz hesab edirlər. İdealist və
materialist baxışlar arasındakı
mübarizə
nin 2500 il
ə
yaxın tarixi vardı
r v
ə
bu mübahisə
bu gün də
davam
etm
ə
kd
ə
dir.
Materialist n
ə
z
ə
riyy
ə
y
ə
görə
psixika obyektiv al
ə
min subyektiv
inikasıdır, yə
ni obyektl
ə
r, cism v
ə
hadis
ə
l
ə
r subyekt olan insanlardan
k
ənarda, onlardan asılı olmayaraq mövcuddur. Obyektiv aləmin, reallığın
mövcudluğunu ə
ks etdir
ə
n
ə
sas f
ə
ls
ə
fi kateqoriya is
ə
materiyadır.
İnikas materialist idrak nə
z
ə
riyy
ə
sinin
əsas prinsipidir. İnikas dedikdə
iki obyektin qarşılıqlı tə
siri v
ə
onun n
ə
tic
ə
si n
ə
z
ə
rd
ə
tutulur. Bu zaman
obyektl
ə
rd
ə
n biri dig
ə
rind
ə
müə
yy
ə
n d
ə
y
işikliklər yaradır və
onun
strukturuna uyğun gə
lir.
Psixika haqqında elmi tə
s
əvvürlərin formalaşmasında tə
bi
ətşünaslıq
elminin müstə
sna d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
ə
h
ə
miyy
əti olmuşdur. İngilis təkamülçüsü
Ç.Darvinin “Təbii seçmə
yolu il
ə
növlə
rin
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si v
ə
yaşayış
uğrunda mübarizə
d
ə
faydalı cinslərin saxlanılması” (1859), Rus fizioloqu
İ.M.Seçenovun “Baş beyin refleksləri” (1863) adlı ə
s
ə
rinin, el
ə
c
ə
d
ə
,
İ.P.Pavlovun “İki siqnal sistemi haqqında” tə
limi psixologiya elminin t
ə
bii-
elmi
əsaslarının möhkə
ml
ə
nm
ə
sind
ə
m
ühüm rol oynamışdır.
Psixikanın ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
əsi materiyanın hə
r
ə
k
ətinin bioloji formalarının
t
əşəkkülü və
t
əkamülü ilə
bağlıdır.
Yer üzə
rind
ə
canlı həyatın meydana gə
lm
əsi üzvi materiyanın
inkişafının keyfiyyə
tc
ə
yeni m
ə
rh
ə
l
əsidir. Canlı materiyaya keçid zamanı
onun h
ə
r
ə
k
ət formaları da keyfiyyə
tc
ə
d
əyişir. Digə
r materiyalardan f
ə
rqli
olaraq yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları mə
xsusdur. Bioloji
inikasın ə
n b
əsit forması isə
qıcıqlanmadır. Canlı orqanizmlə
rin, y
ə
ni bitki
v
ə
heyvanların
biotik (bioloji c
ə
h
ə
td
ə
n
ə
h
ə
miyy
ə
tli) t
ə
sirl
ə
r
ə
cavab verm
ə
qabiliyy
ə
tin
ə
qıcıqlanma və
ya tropizml
ə
r (taksisl
ər) deyilir. Qıcıqlanmanın
elementar formalarına sadə, birhüceyrə
li orqanizml
ə
rd
ə
rast g
ə
lm
ə
k olur.
Xarici al
ə
min t
ə
sirl
əri canlı orqanizm üçün faydalıdırsa, o, hə
min t
ə
sir
ə
yaxınlaşır, onun üçün zə
r
ə
rlidirs
ə, ondan uzaqlaşır. Günə
baxan bitkisi
günəşə
boylanır. Dekorativ otaq bitkiləri işığa doğru uzanır. Hava isti
olanda ördə
kl
ə
r suya cumur, fil xortumu il
ə
üstünə
su s
ə
pir, meymun
özünə
s
ərin yer axtarır və
s.
Xarici t
ə
sirl
ə
r
ə
cavab orqanizmin daxili v
ə
ziyy
ə
tind
ə
n d
ə
asılıdır. Əgə
r
canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə
li h
ə
r
bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə
t b
ə
sl
ə
yir. T
əkamül
prosesind
ə
heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni forması həssaslıq meydana
çıxır. Həyatın biotik tə
sirl
ə
ri daha adekvat sur
ə
td
ə
heyvan t
ə
r
ə
find
ə
n
(m
ə
s
ə
l
ə
n, r
ə
ngin
ə, dadına, iyinə, formasına və
s. görə
) f
ə
rql
ə
ndirilm
ə
y
ə
başlanır. Bu, artıq sadə
formada duyğunun ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si dem
ə
kdir.
Bel
ə
likl
ə, uzunmüddə
tli t
əkamül prosesində
psixika meydana g
ə
lir v
ə
o,
t
ə
dric
ən müxtə
lif formalarda -
duyğu, qavrayış, hafizə
, t
ə
f
əkkür və
s.
formalarda psixi prosesl
ər şə
klind
ə
t
əzahür etmə
y
ə
başlayır.
Psixikanın filogenezdə
(yuna
nca nöz, mənşə
dem
ə
kdir), y
ə
ni
t
əkamül prosesində
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
si v
ə
inkişafı mürə
kk
ə
b v
ə
çoxcə
h
ə
tli
prosesdir. O, müxtə
lif amill
ə
rl
ə, xüsusilə, mühitin tə
sirl
ə
ri v
ə
sinir sisteminin
t
əkamül və
inkişafı ilə
bağlıdır. Canlı orqanizmlərin mövcudluğu mühitin
,
h
əyat şə
raitinin t
ə
sirl
ə
ri il
ə
şə
rtl
ə
nir, onunla t
ə
yin olunur.
Sad
ə
bir misal göstə
r
ək: mühitdə
temperatur yüksə
ldikc
ə
,
orqanizmin kimy
əvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdə
is
ə
azalır.
Bu zaman mühitə
uyğunlaşma qabiliyyə
tind
ə
n m
ə
hrum ol
an birhüceyrə
li
orqanizml
ə
r m
ə
hv olur.
Heyvanların davranışının psixoloji baxımdan tə
hlili
əsaslı surə
td
ə
göstərir ki, onların mühitə
uyğunlaşması bilavasitə
onların sinir sisteminin
xüsusiyyə
tl
ə
ri il
ə
bağlıdır. Həyat şəraiti mürə
kk
ə
bl
əşdirkcə
, sinir sistemi
daha yüksə
k s
ə
viyy
ə
d
ə
inkişaf edir. Bunun nə
tic
ə
sind
ə
is
ə
heyvanların
mühitlə
ə
alq
ə
l
əri genişlənir, mühitə
uyğunlaşma qabiliyyəti inkişaf etmiş
olur.
Sinir sistemi d
ə
t
əkamül prosesinin məhsuludur. Onun aşağıdakı
əsas növləri vardır:
1. Torvari v
ə
yaxud s
ə
pkin sinir sistemi;
2.
Düyünlü sinir sistemi;
3. Borulu sinir sistemi.
Torvari sinir sistemi
ə
n b
ə
sit sinir sistemidir. Su polipl
ə
rind
ə
,
meduzalarda buna rast g
ə
lm
ək mümükündür. Belə
canlılarda sinir
hüceyrə
l
ə
ri b
ə
d
ə
n s
ə
thin
ə
tor şə
klind
ə
s
ə
p
ə
l
ə
nm
işdir və
bir-biri il
ə
çıxıntılar vasitə
sil
ə
birl
əşir. Bir sinir hüceyrə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ə
n oyanma
bütün hüceyrə
l
ə
r
ə
yayılır və
t
ə
sir ed
ən qıcığa qarşı orqanizm bütün
b
ə
d
ənini yığmaqla cavab verir.
Düyünlü sinir sistemində
is
ə
torvari sinir sistemind
ə
n f
ə
rqli olaraq sinir
hüceyrə
l
əri qruplaşır, mə
rk
əzi düyünlə
r
ə
m
ə
l
ə
g
ətirir. Sinir hüceyrə
l
ə
ri
daha çox canlının xarici mühitlə
t
əmasda olan baş hissə
sind
ə
toplanır və
aşağı ə
traf hiss
ə
l
ər baş hissə
y
ə
toplanmış və
ziyy
ə
td
ə
olur. Soxulcanlarda,
h
əşə
ratlarda bel
ə
sinir sistemi mövcuddur.
Borulu sinir sitemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda yerl
əşə
n sinir
hüceyrə
l
ə
rinin birl
əşmə
sind
ə
n ibar
ə
tdir (m
ə
s
ə
l
ən, xordalılarda)
T
əkamül prosesində
onurğalılarda onurğa beyin və
baş beyin
olmaqla m
ə
rk
ə
zi sinir sistemi meydana g
əlmişdir. Bununla paralel olaraq
heyvanlarda hiss üzvlə
ri d
ə
inkişaf etmiş və
t
ə
kmill
əşmişdir. Nə
tic
ə
d
ə
heyvanlarda müxtəlif psixi funksiyalar (duyğular, qavrayış, hafizə
v
ə
s.)
inkişaf etmə
y
ə
başlamışdır. Sinir sisteminin mürə
kk
ə
b qur
uluşa malik
olması psixi funksiyaların da mürə
kk
ə
bl
əşmə
sin
ə
s
ə
b
ə
b olur.
1
2
3
Baş beyinin inkişafı onurğalı canlıların təkamülündə
xüsusi
ə
h
ə
miyy
ə
t k
əsb edir. Baş beyində
müxtəlif funksiyaları yerinə
yetir
ə
n
lokallaşdırılmış mə
rk
ə
zl
ə
r var
dır. Müasir etmi tə
s
əvvürlə
r
ə
görə
insan
beynind
ə
bel
ə
lokal m
ə
rk
ə
zl
ərin sayı 100
-
ə
yaxındır. Ağrı, hə
zz, iztirab,
m
ə
h
ə
bb
ə
t, m
əişə
t instinktl
əri, yazı və
s. bel
ə
m
ə
rk
ə
zl
ə
rd
ə
ndir. Bu
m
ə
rk
ə
zl
ər xüsusi sinir törə
m
ə
l
ə
ri
–
assosiasiya zonaları vasitə
sil
ə
qarşılıqlı ə
laq
ə
y
ə
girir. Yüksə
k sur
ə
td
ə
t
əşəkkül etmiş heyvanlarda sinir
f
ə
aliyy
ə
tinin
əsas fondunu şə
rti refleksl
ə
rin m
ə
cmuyu t
əşkil edir. Belə
likl
ə
,
qeyd etm
ək olar ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə
raitind
ə
n v
ə
sinir
sisteminin xüsusiyyə
tl
ə
rind
ən asılı olaraq inkişaf edir. Bə
s, bu
xüsusiyyə
tl
ər onların davranışında necə
ə
ks olunur? Torvari sinir
sistemin
ə
malik olan canlılar ətraf mühitin tə
sirl
ə
rin
ə
ə
sas
ə
n tropizml
ə
r
formasında, düyünlü sinir siseminə
malik canlılar ə
sas
ə
n instinktl
ə
rl
ə
,
borulu sinir sistemin
ə
malik canlılar isə
intellektual davranışla reaksiya
göstə
rir. Bitkil
ə
rd
ə
tropizml
ər (yunanca dönmə
k, istiqam
ə
t dem
ə
kdir),
heyvanlarda is
ə
taksisl
ər üstünlük təşkil edir. Taksis yunanca “qayda”,
“uyğunlaşma”
demə
kdir.
Tropizml
ə
rin
fototrepizm,
termotropizm,
xemotropizm v
ə
tepotropizm kimi növlə
ri f
ə
rql
ə
ndirilir. Ali heyvanlarda
hafiz
ənin inkişafı zəmininda mnemotaksis müşahidə
olunur. Heyvan
yaşadığı və
ya g
əzdiyi müə
yy
ə
n
ə
razil
əri yadda saxlayır.
İnstinktlə
r genetik c
ə
h
ə
td
ə
n
(latınca oyanma demə
kdir) tropiziml
ə
rl
ə
bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə
yeni davranış forması kimi özünü göstə
rir.
İnstinktlə
r
anadang
ə
lm
ə
,
irs
ən möhkə
ml
əndirilmiş hazır davranış
formalarıdır. Arının şan toxuması ipək qurdunun barama toxumasını,
hörümkəyin tor qurmasını və
s. instinktl
ə
r
ə
nümunə
göstə
rm
ə
k olar.
İnstiktlər düşünülməmiş hə
r
ə
k
ə
tl
ərdir. Şanın arxası kə
sildiyind
ə
n bal axsa
da arı buna ə
h
ə
miyy
ə
t verm
ə
d
ən şirə
daşıyır. Ölmüş qarışqanın format
turşusu ifraz etmə
si v
ə
s. Zooparkda Nero adlı şirə
b
ə
db
əxtlik üz vermişdir:
onun tükləri tökülmüşdür. Digər şirlə
r ona m
ə
h
ə
l qoymurdular, tez-tez
hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə
sin
ə
mane olmur. Pariki geyindikd
ə
n sonra dig
ər şirlərin Neroya qarşı
münasibə
ti d
əyişmişdi. ABŞ
-dan g
ətirilmiş Skuns adlı zə
rif heyvanlarda da
instiktl
ərin aşkar təzahürlərini görmək mümkün olmuşdur. Q.Xarlon 2 ana
meymun modeli düzəltmişdir. Biri mə
ftild
ə
n dig
ə
ri m
ə
xm
ə
rd
ə
n. Bala
meymunlar südü və
zil
ə
ri olan m
ə
ftil anadan
ə
mir, qalan vaxtlarda
“parça
ana”nın yanında olurdular. Demə
li, ana il
ə
bala arasında rabitə
l
ə
rin
yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir.
Avstriya psixoloqu K.Lorents qazlar v
ə
onların balaca ördə
kl
ə
ri
balaları üzə
rind
ə
apardıqları tə
dqiqatlar n
ə
tic
ə
sind
ə
inpritinq (h
ə
kkolma)
fenomenini k
əşf etmişdir. O, müə
yy
ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları
irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə
ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə
inkubatora qoymuşdur.
Ana qazda
n çıxan balalar ananın arxasınca, inkubatordan çıxanlar isə
Lorentsin ardınca getmişlə
r.
İkinci təcrübə
d
ə
o, qaz balalarını bir qutuya yığıb üstünü örtmüşdür.
Bir müddə
td
ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları yenə
iki yer
ə
ayrılmışlar.
Bir çox heyvanlarda davranışın yeni forması olan fərdi qazanılmış
davranış forması özünü göstə
rir. Bel
ə
davranışın əsasını vərdişlə
r t
əşkil
edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə
r f
ərdi xarakter daşıyır.
İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç
d
ə
bütün itlə
r bel
ə
h
ə
r
ə
k
ə
t ed
ə
bilmirl
ə
r.
Heyvanlarda müşahidə
olunan davranış formalarından biri də
intellektual davranışdır. Belə
davranışa ali heyvanlarda –
meymunlarda,
fill
ə
rd
ə
, delfinl
ə
rd
ə
v
ə
s. rast g
ə
lm
ək mümkündür. İntellektual davranışın
əsasını cism və
hadis
ə
l
ər arasındakı mürə
kk
əb münasibə
tl
ərin anlaşılması
t
əşkil edir.
Akademik Y.P.Pavlovun Paris v
ə
Rafael adlı meymunlar üzə
rind
ə
apardığı çox saylı təcrübə
l
əri buna misal göstə
rm
ək olar. Tavandan asılmış
bananı götürmə
k
üçün yeşik və
çubuqlardan istifadə
. Bu zaman meymun
“sınaq və
s
ə
hvl
ər” metoduna istinad edir və
çıxış yolu tapır. O, çubuqdan
al
ə
t kimi istifad
ə
etm
əyi bacarır. Onun gözü çubuğa sataşan kimi hə
r
yolunu tapır. Alman psixoloqları K.Büler və
V.Köler bunu “insayt” anlayışı
il
ə
ifad
ə
etmişlər. İnsayt ingiliscə
“anlama”, “birdən başa düşmə” demə
kdir.
İnsayt ə
qli
ə
m
ə
liyyat m
ə
zmunu k
ə
sb edir. Odur ki, sonralar dic
ə
r alman
psixoloqları M. Vertheymer və
K.Dinker bu termind
ə
n insan t
ə
f
əkkürünün,
intellektinin xüsusiy
y
ə
tl
ərini öyrə
n
ə
rk
ə
n istifad
ə
etmişlə
r. Bununla bel
ə
heyvanların intellektual hə
r
ə
k
ə
tl
ərini insanın intellektual fə
aliyy
ə
ti il
ə
heç cür
müqayisə
etm
ə
k olmaz.
Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın əsas anlayışlarından biridir.
Bu anlayış psixologiya
elmin
ə
ilk d
ə
f
ə
L.S.Vıqodski tə
r
ə
find
ə
n daxil
edilmişdir. Sonralar digər rus psixoloqları A.R.Luriya və
A.N.Leontyev
t
ə
r
ə
find
ən daha da inkişaf etdirilmişdir. L.S.Viqodski psixi hadisə
l
ə
rin iki
s
ə
viyy
ə
sini - natural v
ə
m
ə
d
ə
ni psixi prosesl
ə
ri f
ə
rql
ə
ndirirdi. O, bel
ə
hesab
edirdi ki, birincil
ə
r, y
ə
ni natural psixi funksiyalar
ə
sas
ə
n genetik ( bioloji,
ikincil
ə
r is
ə
sosial amill
ə
rin t
ə
siri il
ə
şə
rtl
ə
nir).
Natural psixi prosesl
ərin filogenetik kökləri vardır. Viqodski “mə
d
əni”
prosesl
ə
ri ali psixi funksiyalar kimi xarakteriz
ə
edirdi. Ali psixi funksiyalar
mürə
kk
ə
b psixi prosesl
ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində
formalaşır,
özlə
rinin psixoloji xarakterin
ə
görə
vasit
əli xarakter daşıyırlar: müxtə
lif
işarə
l
ər sistemi, ilk növbə
d
ə
nitq vasit
ə
sil
ə
t
əşəkkül e
dir. Ali psixi
funksiyalar
ə
vv
ə
lc
ə
insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasında mövcud
olur, sonra is
ə
tamamil
ə
daxili proses
ə
çevrilir.
V
əhşi heyvanlar arasında böyümüş uşaqların psixoloji baxımdan
öyrə
nilm
ə
si d
ə
bu fikri sübut edir. Onların hə
r birind
ə
natural psixi
porosesl
ər inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar formalaşmamış olur.
Elm
ə
50-y
ə
q
ə
d
ə
r fakt m
əlumdur ki, kiçik yaşlarında heyvanlar arasında
böyüyən uşaqlar sosial
-m
ə
d
ə
ni v
ərdişlə
r
ə
malik olmurlar. (Amal
ə
v
ə
K
ə
mal
ə
).
Müxtə
lif psixoloqlar (A.Gezell, R.Zinq v
ə
b.) 8 yaşlı Kə
mal
ə
nin
g
ə
l
ə
c
əyi haqqında belə
proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o,
16 yaşında ölmüşdür) onun əqli inkişafı 10
-
12 yaşlı normal uşağın
s
ə
viyy
ə
sin
ə
çata bilərdi. Müasir psixoloji tə
s
əvvürlə
r
ə
görə
ali psixi
f
unksiyalar sistemli sürə
td
ə
t
əşkil olunmuşdur. Bu, o deməkdir ki, onların
h
ər biri müvafiq sistem çərçivə
sind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lir v
ə
mövcud olur. Ali psixi
funksiyaların hə
r birinin bu sistemind
ə
özünə
m
ə
xsus yeri v
ə
funksiyaları
vardır. Onlar arasında qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə
laq
ə
l
ər vardır. Ali
psixi funksiyaların əsas xüsusiyyə
tl
əri bunlardır:
1. Ali psixi funksiyalar d
ə
rkolunan prosesl
ə
rdir v
ə
şüurun strukturuna
daxildir.
2. Ali psixi funksiyalar hissi v
ə
h
ə
tr
ə
ki prosesl
ə
r
ə
istinad edir, m
ə
zmunca
t
ə
hlil-t
ə
rkib xarakterin
ə
malikdir. Onlar t
ə
dtic
ən avtomatlaşmış
prosesl
ə
r
ə
v
ə
ə
qli
ə
m
əliyyatlara çevrilir.
3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə
kild
ə
inkişaf edir.
Ali psixi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur
psixikanın insana
m
ə
xsus olan
ən ali formasıdır Psixika gerçə
kliyin beyind
ə
inikası kimi
müxtə
lif s
ə
viyy
ə
l
ə
rl
ə
xarakteriz
ə
olunur. Burada şüur ən yüksə
k zirv
ə
dir.
Şüur psixikanın ali birləşdirici formasıdır, insanların ə
m
ə
k
f
ə
aliyy
ə
tind
ə, başqa adamlarla daimi ünsiyyə
tind
ə
formalaşır və
ictimai-
tarixi şə
raitin m
ə
hsulu v
ə
amilidir. Şüurun psixoloji strukturu, ən mühüm
xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də
insan beyninin xass
ə
si
olması ilə
bağlıdır.
K.Marks “Kapital” ə
s
ə
rind
ə
şüurun ən mühüm xüsusiyyə
tl
ərini obrazlı
şə
kild
ə
bel
ə
s
ə
ciy
ə
ll
əndirmişdir: “hörümkəç toxucunun ə
m
əyini xatırladan
bir
ə
m
əliyyat icra edir, bal arısı da ondan şan qayırması ilə
b
əzi memarları
utandırır. Lakin ə
n pis memar da
ən yaxşı bal arısından lap ə
vv
ə
ld
ə
n
bununla f
ə
rql
ə
nir ki memar h
ə
l
ə
mumdan şan qayırmazdan ə
vv
əl bunu öz
beynind
ə
qayırıb hazırlayır”.
K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə
vv
ə
ld
ə
n ictimai m
ə
hsuldur v
ə
n
ə
q
ə
d
ə
r
ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalacaqdır.
F
ə
ls
ə
f
ə
ictimai şüurun, psixolojiya fərdi şüurun xüsusiyyə
tl
ə
rini
öyrə
nir. (sosial psixolojiya is
ə
ictimai şüurun bə
zi m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rini t
ə
dqiq edir).
İctimai şüur dedikdə
bütövlükdə
müə
yy
ə
n c
ə
miyy
ət üçün və
ya
müə
yy
ən sosial qrup üçün sə
ciyy
əvi olan baxışlar, ideyalar nə
z
ə
rd
ə
tutulur.
İctimai şüurun mü
xt
əlif formaları (ictimai
-
siyasi hüquqi baxışlar, din, fə
ls
ə
f
ə
,
ə
xlaq, inc
ə
s
ə
n
ət) bağlıdır. Cə
miyy
ə
ti t
əşkil edə
n insanlar olmadan c
ə
miyy
ə
t
mövcud ola bilmə
diyi kimi f
ə
rdl
ərin şüuru olmadanda ictimai şüur mövcud
ola bilm
ə
z.
F
ərdin şüuru makro və
mikro sosi
al mühitin,hə
mkinin ail
ə
nin,
dostların, şə
xsi h
əyat şə
raitinin, t
ə
rbiy
ə
nin v
ə
s. t
əsiri altında formalaşır.
İnsanın şüura malik olması onun psixikasını bir sıra sə
ciyy
ə
vi
xüsusiyyə
tl
ə
rl
ə
şə
rtl
ə
nm
ə
sin
ə
z
əmin yaradır.
1.
İnsan dərk olunmuş zə
rur
ə
t
ə
uyğun hə
r
ə
k
ə
t etm
ə
y
ə
qadirdir;
2.
İnsan alət yaratmağa və
onu mühafizə
etm
ə
y
ə
qadirdir;
3.
İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi;
4.
İnsanların hisslə
ri
ə
sas
ə
n ali s
ə
ciyy
ə
daşıyır;
5.
Heyvan psixikası bioloji təkamül qanunlarına, insan psixikası isə
ictimai t
ə
ka
mül qanunlarına tabedir.
Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə
sas c
ə
h
ə
ti ifad
ə
olunmuşdur:
1.
Şüur biliklə
r m
ə
nb
ə
yidir;
2.
Şüur mə
qs
ədyönlü fə
aliyy
ə
tin t
əşkilatçısı və
t
əminatçısıdır;
3.
Şüur “mən”i, “qeyri
-m
ən”də
n f
ə
rql
ə
ndirm
ə
k vasit
ə
sidir;
4.
Şüur münasibə
ti ifad
ə
etm
ə
k vasit
ə
sidir.
Şüurun strukturunda mənlik şüuru mühüm yer tutur. Mənlik şüuru
insanın özünün özü haqqında biliklə
rini
ə
ks etdirir.
Şüurun aşağı sə
viyy
əsi şüuraltı və
ya t
ə
ht
əlşüur adlanır.
Şüursuzluq dedikdə
is
ə, insanın yuxuda olduğu zaman baş verə
n
psixi hadis
ə
l
ər (röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran
v
ə
ziyy
ə
t v
ə
t
ə
hrikl
ər aiddir. Şüursuz hadisə
l
ə
r
ə
x
ə
st
ə
adamın psixikasında
n
ə
z
ə
r
ə
çarpan bə
zi hallar -
sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) və
s.
daxildir. Şüursuzluqla heyvan psixikasını heç də
eynil
əşdirmə
k olmaz.
Şüursuzluq da insana mə
xsus psixi t
əzahürdür. O, tam yox, qismə
n,
natamam, patoloji inikasıdır.
|