I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Qavrayış–qavranılan obyektin tə
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müşah id əçilik
- “Evrika”
- İki qıcıqlandırıcının torlu qişada cismin əksinin böyüklüyü və akkomodasiya v ə konvergensiya n ə tis
|
Qavrayış–qavranılan obyektin tə dqiqin ə yönəldilmiş, onun sur ə tini, onun b ə nz ə rini yaratmaqdan ibar ət olan özünə m ə xsus ə m əliyyatdır. Qavrayışın ə n ə sas t ə rkib hiss ə si h ə r ə ki prosesl ə rdir. Eksperimentl ər gösrtərmişdir ki, sabitl əşmə şə ratinid ə ə ks ə r hiss ə si gerçə kliy ə uyğun gə lm ə y ən bir sıra surə tl ər yaranır. Sınanılan adamlar sabitl əçşmə şə raitind ə hamar v ə qabarıq obyektlə ri f ə rql ə ndir ə bilmirl ə r. H ə qiqi k ə sik pramida v ə v ə onun t əsviri eyni cür gah hamar, gah da qabarıq şə kild ə qavranılır. Qavrayış – ona yiyil ə nm ək üçün xüsusi tə lim v ə t əcrübə t ə l ə b ed ə n perseptiv ə m əliyyatlar sistemidir. Əldə edilmiş nə tic ə l ər göstərmişdir ki, nümayişetdirilmə dayandırıldıqdan sonra yoxlanan adamın hafizə sind əı t əqdim olunmuş işarə l ərin (sinvolların) orta hesabla 76% -y əni, 9,12 işarə hifz olunur. Bel ə likl ə, xatırlanan materialın həcmi qavrayışın hə cmind ə n deyil, hafiz ənin imkanlarından asılıdır. İxtiyari qavrayışın mühüm forması olan müşahidə ə traf al ə md ə ki cisml ə rin v ə hadisılə rin niyy ətli planauyğun qavranılmasıdır. Müşahidə zamanı qavrayış müstə qil f ə aliyy ət kimi çıxış edir. Obyektin planlı və m ə qs ədyönlü şə kild ə qavranılması prosesi müşahidə adlanır. Müşahidə nin güzə ran, m əişə t, a di xarakterli növlə ri tarix ən mövcuddur. Belə müşahidə l ə rm bu v ə ya dig ə r m ə qs ə dl ə rl ə bağlı olur. Oğlan qızı, qız oğlanı müşahidə edir. Ana oğlu üçün qız seçir. Lakin belə müşahidənin xüsusi planı olmur. Bununla bel ə müşahidə nin elmi m əzmun daşıyan planlı formaları da mövcuddur. Müəlim şagirdi, məşqçi öz tə l ə b əsini müşahidə ed ə rk ə n müə yy ə n m ə qs əd güdür. Müşahidə diqq ətin xüsusi təşkilini tə l əb edir. Müşahidə zamanı müşahidəçi obyektə t ədqiqatçı mövqeyindən yanaşır. Ona görə d ə müşahidə h əmişə t ə f əkkür l ə, müşahidə faktlarının mə qs ədyönlü şə kild ə seçilmə si il ə bağlıdır. Müşahidə n ə tic ə l ərinin uğurlu olması üçün mühüm şə rtl ə rd ə n biri obyekt haqqında irə lic ə d ən müə yy ə n bilikl ə r ə sahib olmaqdan ibar ə tdir. Yaxşı müşahidəçı yaxşı mütə x ə ssis dem ə kdir. M ə s ə l ə n, aqranom yeni s əpilmiş toxumların cücəörməsini, bağban calaqların tutmasını, ixtiraçı yeni d ə zgah v ə ya qurğunun necə işlə m əsini müşahidə etm ə kl ə , onun müsbə t v ə ya qüsurlu cə h ə tl ərini buraxdığı sə hvl əri müə yy ə n ed ə r ək onları aradan qaldırır. Müşah id əçilik insanın hər hansı cism və ya hadis əni, situasiyanı qavramaq prosesind ə az nz ə r ə çarpan cə h ə tl əri görə bilm ə k, duymaq qabiliyy ətidir. Müşahidəçilik qabiliyyəti olan şə xsl ə r daim h əssas olur, “fakt ovuna” çıxırlar. Belə adamlar “Evrika” tipli k əşflə r etm ə y ə qadir olur, yenilik axtarışına çıxmaqla qeyri - adi, gözlə nilm ə z hadis ə l ə ri duya bilirl ə r. Müşahidəçilik şair, alim,yazıçı, hə kim,b ə st əkar, müə llim v ə s. peşə sahibi olan insanlar üçün çox zəruri olan şə xsiyy ə t keyfiyy ətidir. Böyük ru s fizioloqu İ.P.Pavlov öz laboratoriyasının yerləşdiyi divara yazmışdır: “müşahidəçilik və müşahidəçilik”. Şagirdlə rd ə f ə al, m ə qs ədyönlü müşahidəçilik qabiliyyə tinin formalaşdırılması onların gə l ə c ə kd ə uğurlu peşə kar f ə aliyy ətinin etibarlı şə rtl ə rind ə n biridir. İnsan nə q ə d ə r z ə ngin t əcrübə y ə malikdirs ə , onun biliyi n ə q ə d ə r çoxdursa qavrayışı da bir o qə d ə r z əngin olur. Müəllim şagirdlə rin f ə aliyy ə tini t əşkil edə rk ən müşahidə nin h əmin qanunauyğunluğunu nə z ə r ə almalıdır. Təlim prosesi şagirdlə r in yalnız dərs zamanı müə llimin verdiyi m əlumatları qə bul etm əsi prinsipi üzrə qurulmalıdır; təlim prisesi şagirdlə rin f ə al fikri f ə aliyy ə tl ə ri kimi t əşkil olunmalıdır. İnsanın ətraf mühitlə qarşılıqlı fə aliyy ə tind ə m əkan qvrayışı böyük rol oynayır. O, insanın ə traf mühitə b ə l ə dl əşmə sinin z əruri şə rtidir. M əkan qavrayışı obyektiv şə kild ə mövcud olan məkanın inikası olub, obyektlərin formasını, həcmini, onların arasındakı mə saf əni, onların relyefini olduqları yerin uzaqlığını və istiqam ə tl ə rini q avramağı ə hat ə edir. Cisml ərin formasının qavranılması, ad ə t ən dörmə , taktil v ə ginüstüzik analizatorların kömə yi il ə h əyata keçirilir. Cismin forması ilə tanışlıq zamanı daha çox ayrılmalı olan informativ ə lam ə t onun konturudur. Cisml ərin böyüklüyünü n (h ə cminin) qavranılması onların gözün torlu qişasından alınan əksin böyüklüyündə n v ə müşahidəçinin gözündə n n ə d ə r ə c ə d ə uzaq olmasından asılıdır. Gözün müxtəlif uzaqlıqda olan cismlə ri d əqiq şə kild ə görmə y ə alışması iki cür mexanizmin; akkomodasiya v ə konvergensiya vasit ə sil ə h ətyata keçirilir. Akkomadasiya göz billurunun ə yriliyinin d əyişmə sind ən asılı olaraq onun işığı sındırma qabiliyyə tinin d əyşmə sind ə n ibar ə tdir. M ə s ə l ə n yaxında olan cismlə r ə baxdıqda ə z ə l ə yığılması baş verir ki, bunun n ə tic ə sind ə göz billurunun gə rilm ə d ə r ə c əsi azalır və onun forması daha qabarıq olur. İki qıcıqlandırıcının torlu qişada cismin əksinin böyüklüyü və akkomodasiya v ə konvergensiya n ə tis ə cind ə göz ə z ə l ə l ə rinin g ə rilm ə sinin birl əşmə si (konbinasiya) qavra nılan cismin ölçüsü bar ə d ə şərti reflektor siqnalıdır. Cisml ə rin d ə rinliyi v ə uzaqlığının qavranılması başlıca olaraq, binekulyar görmə say ə sind ə h əyata keçirilir. Uzaq obyektlə rin, m ə s ə l ə n göydəki ulduzların binokulyar təsbiti zamanı hər iki gözün görmə x ə ttl ə ri paralel olur. Bu zaman uzaqdakı cismlə rin t əsvirinin ayrılığında sağ və ya sol gözün və ya h ər iki gözün torlu qişasında əks olunmasından asılı olmayaraq bu t ə svir biz ə f əzanın, eyni bir yerində görünür. Demə li, h ə r iki gözün torlu qişasında y erl əşə n h əmin simmetrik nöqtə l ə r uzlaşan nöqtə l ə r adlanır. H əmin nöqtə l ət torlu qişanın elə nöqtə l əridir ki, bir torlu qişa o birinin üzə rin ə qoyularsa onların şaquli və üfiqi oxları üst - üstə düşə r v ə bu nöqtə l ər uzlaşar. Qavrayış həmişə biz ə obyektiv al ə min cisml ə rinin adekvat t ə svirini verirmi? Qavrayışda özünü göstə r ə n s ə hvl ə r ə , ə l əlxüsus, görmə illuziyalarına v ə onların baş vermə sin ə s ə b əb olan şə rait ə aid çoxlu faktlar t əsvir edilmişdir. 1. Ox illuziyası; 2. D ə miryol x ə ttl əri illuziyası; 3. Şaquli xə ttl ərin şişirdilmiş qiymə tl ə ndirilm ə si; 4. Yelpik illuziyası; 5. K əsişmə illuziyası; Lakin görmə illuziyalarının bütün növləri üçün hə l ə tutarlı izahat tapılmamamışdır. Zaman da məkan kimi materiyanın mövcudluq formalarından biridir. Zaman qavrayışı gerçə kliyi hadis ə l ə rinin obyektiv müddətinin, cürə tinin v ə ardıcıllığının inikasından ibarə tdir. Zaman qavrayışında müxtəlif analizatorlar iştirak edir, lakin zaman fasilə l ə rinin daha d ə qiq f ə rql ə ndirilm ə sin ə genestezik (h ə r ə ki) v ə eşitmə duyğuları imkan verir. H ə r ə k ət qavrayışı– obyekl ə rin m əkanda tutduğu və ziyy ə tin d əyişməsinin inikasından ibarə tdir. Laboratoriya şə raitind ə zahiri h ə r ə k ə tl ər ardıcıl olaraq bir -birinin ardınca qoşulan iki işıq mə nb əyinin kömə yi il ə t ədqiq olunur. İşıq m ə nb ə l əri arasında müə yy ə n m ə saf ə ni v ə onların qoşulması arasında müə yy ən vaxt intervalını gözlə dikd ə, birinci işıq mə nb ə yind ə n ikinciy ə doğru işıq lə k ə si h ə r əktini görmək mümükündür. Bu hadisə “fi - fenanen”, y əni fonemenal, yalnız hə r ə k ət qavrayışında mövcud olan hadisə adla ndırmışdır. H ə r ə k ət qavrayışı eşitmə analizatorlarının kömə yi il ə d ə mümükündür. Bu halda sə s m ə nb ə yi biz ə yaxınlaşdıqda, onun eşidilə n ucalığı güclənir, uzaqlaşdıqca isə z ə ifl ə yir. IV MÖVZU: Diqq ə t v ə hafiz ə Plan: 1. Diqq ə tin psixoloji s ə ciyy ə si v ə onun mahiyy ə ti 2. Diqq ətin funksiyaları və fizioloji mexanizml ə ri.Diqq ətin növlə ri. 3. Diqq ətin xüsusiyyə tl ə ri. 4. Hafiz ə nin psixoloji mahiyy ə ti v ə insan h əyatında rolu. 5. Hafiz ə prosesl ə ri v ə növlə ri. 6. Hafiz ə nin fizioloji əsasları haqqında nə z ə riyy ə l ə r. Ə d ə biyyat: 1. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə . Psixologiya. B., 1989. 2. Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”, 1982. 3. В.А. Крутецкий. Психология. М., 1974. 4. A.M ə mm ə dov. Hafiz ə psixologiyası. B., 1970. 5. R.İ.Əliyev. Psixologiya, B.,”Nərgiz”, 200 8 İnsana müntə z əm olaraq müxtəlif qıcıqlandırıcılar təsir edir. İnsan şüuru eyni vaxtda hə min t ə siredici obyektl əri bütövlükdə q ə bul etm ə k iqtidarında deyildir. İnsan ona tə sir ed ən çoxsaylı obyektlə rd ən onun üçün maraqlı olanlarını, onun hə yat planlar ına və t ə l əbatlarına uyğun olanlarını seçir. Bu proses diqqət adlanır. Belə likl ə , Diqq ə t psixika nın şə xsiyy ət üçün davamlı və situativ ə h ə miyy ə t ə malik olan müə yy ən obyekt üzə rind ə c ə ml ə nm ə sidir. İnsana tə sir ed ən çoxsaylı obyektlər içə risind ə n f ə rql ə ndirilm ə si, diqq ətin seçiciliyi adlanır. M ə s ə l ən: Müəllim şagirdləri meşə y ə d ə rman bitkil əri yığmağa aparır. Şagirdlə r bir-birl ə ri il ə söhbət edir, uçuşan qumlara və k ə p ə n ə kl ə ri müşahidə edir, uca ağaclara, yorğan və m ə n ə cikl ə r ə baxır, hə r ə k ə t ed ə n v ə forma sını dəyişə n buludlardan t əəssürat alırlar. Bu vaxt müə llim şagirdlə r ə ekskursiyanın konkret mə qs ədi haqqında mə lumat verir. Uşaqların maraq dairəsi kiçilir. Onlar artıq digə r obyektl ə rl ə maraqlanmır, onlara, bitkil ə r ə baxır, onların arasından də rslikd ə t ə sviri olan d ə rman bitkil ərini axtarırlar. Bu vaxt “Tapdım“ -dey ə bir oğlan qışqırır. Hamı qaçaraq ona yaxınlarşır, diqqətli tanınmış də rman bitkisin ə, onun kökünə , gövdə sin ə , yarpaq v ə çiçə kl ə rin ə baxmırlar. Bu anda şagirdlə rin maraq dair ə si (diqq ə ti) daha da konkretl əşir. M ə s ə l ə n: dil- ə d əbiyyat müə llimi V sinifd ə şagirdlə rl ə işi sə hvl ə r üzə rind ə işlə başladı. Sonra lövhə d ə c ə dv əl açdı. Şagirdlə r diqq ə ti d ə ft ə rl ə rd ən lövhə y ə keçdi. “Bu nədir?” refleksi. Bu nümunə d ə şagirdlə rin psixi f ə aliyy ə tinin t əşki li nec ə d əyişir? Ə vv ə lc ə psixi f ə aliyy ət bütövlükdə ətraf mühiti, sonra bitki alə mini, daha sonra is ə konkret olaraq d ə rman bitkil ə rini ə hat ə edir. Diqq ətin ilkin formasını “bə l ə dl əşmə refleksi” İ.P.Pavlovun “bu n ədir?” refleksi təşkil edir ki, b unun da əsasını yeni gözlə nilm ə z, nam ə lum olan obyektl ə r t əşkil edir. D ə rsd ə hamı diqqə tl ə müə llimi dinl əyir. Bu onda qapı açılır, hamı qeyri- iradiolaraq qapıya tə r əf çevrilir: “Bu nədir?” Əmə k t ə limi d ə rsind ə kabinet üçün yeni quraşdırılmış cihazın başına yığışan şagirdlə r maraqlanırlar: “Bu nə maşındır?” Diqq ət öz –özlüyündə psixi proses m ə s ə l ən, qavrayış, hafizə , t ə f əkkür və ya t ə x əyyül deyildir. Biz qavrayış, yaddasaxlama, tə f əkkürlə “məşğul” ola bilə rik, lakin diqq ə tl ə “məşğul olmaq” mümkün deyildir. Diqq ə t bütün fə aliyy ə tl ər üçün zə ruri olan psixi f ə aliyy ə tdir, lakin psixi proses deyildir. Oynayan uşaq üçün, oxuyan mə kt əbli üçün, düşünə n h ə r k ə s üçün, işlə y ə n f ə hl ə üçün, yaradıcı bə st əkar üçün, rəssam, yazıçı üçün hə r şeydə n ə vv əl uğurlu fə aliyy ə tin əsasıdır, yaxşı inkişaf etmiş diqqə t deyilir. H ər bir müəllim yaxşı bilir ki, də rsd ə şagirdlə rin diqq ətini xüsusi təşkil etm ə d ə n, t əlim materiallarını yüksə k s ə viyy ə d ə m ə nims ə m ək mümkün deyildir. Ən istedadlı şagird belə , ə g ə r diqq ə tsiz v ə dalğındırsa, d iqq ə ti yaxşı təşkil edilməmişsə , t ə limd ə büdrə m ə l ə rl ə rastlaşacaqdır. Obyektin xarakterind ən asılı olaraq insan diqqə tinin iki-xarixi v ə daxili forması fə rql ə ndirilir. Xarici diqq ə t bizi ə hat ə ed ə n xarici obyektl ərin üzə rin ə yönə l ə n, daxili diqq ə t is ə , in sanın öz fikir və düşüncə l ə rin ə , hissl ə rin ə yönə l ə n diqq ə tdir. Bu bölgü ə lb ə tt ə, şə rtidir v ə insanda bunlar t əcrid olunmuş formada deyildir. Diqq ət obyekti daha yaxşı qavramaq üçün xarici təzahürə , uyğunlaşmış hə r ə k ə tl ə r ə malikdir. Diqq ət zamanı insan spesifik poza alır, artıq hə r ə k ə tl ər tormozlanır, tə n əffüs yavaşıyır. “Cə bh ə x ə b ə rl əri”. T ə limin I ilind ə müəllim şagirdlə rin diqq ətini özünə , t əlim materialına c ə lb etm ək üçün onları məşq etdirir - “Hamınız mə n ə baxın”, “Diqqə tl ə qulaq asın” - və s. kimi sözlərdən istifadə edir. Dolğun və diqqətsiz uşaqlar üçün təcrübəli müəllimlər belə formalardan istifadə edirlər: ”Mənim dediyim cümləni təkrar et!”. Bir çox hallarda şagirdlərdə dalğınlıq halları müşahidə olunur. Şagird sakit oturur, müəlimə baxır, lakin diqqəti “uzaqlarda” olur. Diqqətin fizioloji mexanizmi. Diqqətin fizioloji mexanizmin, fizioloji əsasını baş beyin yarımkürələri qabağında yaranan sinir prosesləri -oyanma və ləngimə prosesləri təşkil edir. Başqa sözıə, baş beyin qabağında bir sinir mərkəzi oyandıqda digəri tormozlanır. Bu qarşılıqlı təsir İ.P.Pavlov tərəfindən kəşf edilmiş, qarşılıqlı induksiya qanununa əsaslanır, yəni bir mərkəzdə yaranan oyanma digər mərkəzlərdə tarazlanmanın yaranmasına səbəb olur. Pavlova görə, əgər beynin daxili proseslərini müşahidə etmək mümkün olsa idi, onda görərdik ki, daim beyində “işıqlı bir ləkə” hərəkət edir- bu oyanma ocaqlarıdır ki, bunlar da diqqətin fizioloji mexanizmini təşkil edir. Bu zaman yaranan “kölgə” isə ləngimə mərkəzlərini göztərir. Pavlov “işıqlı ləkə”ni “optimal oyanma ocağı” adlandırmışdır. Bu nə deməkdir? Hər an beyin qabağında bir neçə oyanma mərkəzi mövcud olur. Onlardan biri ən güclü, əhəmiyyətli, daha yaxşı (optimal) idrak əhəmiyyətinə, psixi prosesin təşkili roluna malik olur. Bu zaman müvəqqəti sinir rabitələrinin –həm də yeni rabitələrin yaranması üçün zəmin yaranır, qavrayışın məhsuldarlığı, (artır), düşünmə qabiliyyəti artır, yaddasaxlamanın məhsuldarlığı yüksəlir. Beləliklə, diqqətin fizioloji mexanizmini baş beyin yarımkürələri qabağında optimal oyanma və ləngimənin yaranması təşkil edir. Hərdən insanın dərin həyati maraqlarına uyğun olaraq güclü optimal oyanma mərkəzi - dominiant oyanma mərkəzi yaranır. A.Uxtemski (dominatlıq) məlumdur ki, bəstəkar bethoven, ixtiraçı Edisson, yazıçı Balzak sutkalarla ac və yuxusuz qalaraq yaradıcı fəaliyyətlə məşğul ola bilirlərmiş. Yeniyetmələr və böyük məktəb yaşlı uşaqlar texniki quraşdırma və ya şahmatla məşğul olduqda kənar qıcıqlandırıcıların təsirinə əhəmiyyət vermirlər. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|