Eşitmə
analizatorları:
bu analizatorlar üçün
qıcıqlandırıcı rolunu sə
s
dalğaları təşkilm edir. İnsanın eşitmə
orqanı saniyə
d
ə
16.000-d
ə
n 20.000
hers
ə
d
ə
k
dalğa uzunluğu ilə
yayılan sə
sl
əri (dalğaları) qə
bul etm
ə
y
ə
uyğunlaşmışdır. Qulaq saniyə
d
ə
1000 san/ tezliy
ə
malik dalğalara daha
yaxşı uyğunlaşmışdır.
Eşitmə
duyğuları səsin hündürlüyünü, gurluğunu və
tembrini
ə
ks
etdirir. Bütün eşitmə
duyğuları nitqi
, musiqi s
ə
sl
ə
rinim v
ə
s
ə
s-
küylə
ri
ə
ks
etdirir. Onların da hüdudu var. Belə
ki, çox sə
s-
küy sinir sistemini pozur,
insanda
ə
s
əbilik yaradır.
Duyğular yalnız analizatorlara görə
deyil, h
ə
m d
ə
m
ə
zmunca da
f
ə
rql
ə
nir. (dadbilm
ə
, iybilm
ə, cinsi, aclıq, toxluq,
susuzluq, h
ə
r
ə
k
ət duyğusu,
iy v
ə
s.). M
ə
s
ə
l
ə
n, orqanizmd
ə
ağrı duyğuları olmasaydı, biz qıcıqları,
t
əhlükə
li v
ə
ya faydalı olmasını fə
rql
ə
ndir
ə
bilm
ə
zdik. Dem
əli, insanın
duyğu analizatorları sanki qıcığın müə
yy
ə
n k
ə
miyy
ə
tin
ə
(aşağı və
yuxarı
h
ə
ddin
ə
), uy
ğunlaşır. Mə
s
ə
l
ə
n, biz uzaq ulduzlardan g
ə
l
ən işığı, də
riy
ə
qonan tozları hiss etmirik. Çünki, hər cür qıcıq duyğu ə
m
ə
l
ə
g
ə
tirmir.
Duyğunun ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
əsi ünün qıcıq müə
yy
ə
n k
ə
miyy
ə
t
ə
malik olmalıdır.
Qıcığın ə
n z
əif duyğu ə
m
ə
l
ə
g
ə
tir
ə
bil
ə
n
ən kiçik kə
miyy
əti duyğunun
mütlə
q h
ə
ddi
adlanır. Bu kə
miyy
ə
td
ən aşağı olan qıcıqlar duyğu ə
m
ə
l
ə
g
ə
tir
ə
bilmir.
Ə
n z
əif qıcığı duyma qabiliyyə
ti m
ütlə
q h
ə
ssas
lıq
adlanır. Mütlə
q
h
əssaslıqla, duyğunun aşağı mütlə
q h
ə
ddi t
ərs mütə
nasibdir. E=
p
1
; Burada
“E” –
mütlə
q h
əssaslıq, “P”
- is
ə
mütlə
q h
ə
dd k
ə
miyy
ə
tini bildirir.
Duyğunun aşağı mütlə
q h
əddi olduğu kimi yuxari mütlə
q h
ə
ddi d
ə
vardır. Mə
s
ə
l
ən, insan qulağı 20000 hersə
d
ə
k s
ə
sl
ə
ri duya bilir. Ondan
yuxarını qə
bul etmir.
Eynicinsli qıcıqlar arasındakı ə
n az f
ə
rqi duyma qabiliyy
ə
tin
ə
f
ə
rql
ə
ndirm
ə
h
əssaslığı
deyilir. M
ə
s
ə
l
ən, xalça toxuyan qızlarda rə
ng
çalarlarına həssaslıq adi adamlarda olduğundan onlarca də
f
ə
artıq olur.
Dadbilm
ə
duyğuları:
Quru dil üzə
rin
ə
qoyulmuş quru qənd heç bir duyğu yaratmı
r. Dil 4
cür kə
miyy
əti müə
yy
ə
n etm
ə
y
ə
qadirdir. Şirin, turş, duzlu, acı.
İybilmə
duyğuları: Burun boşluğunda yerləşə
n iybilm
ə
hüceyrə
l
ə
ri
iybilm
ə
orqanıdır. İnsanda iybilmə
duyğuları o qə
d
ə
r d
ə
ə
h
ə
miyy
ə
tli deyil.
D
əri duyğyuları:
(taktil-toxuma v
ə
tempera
tur duyğuları). Toxuma
h
əssaslığı barmaqların və
dilin ucunda çoxdur. Bə
d
ə
nin paltarla
örtülmə
y
ən açıq hissə
l
əri temperatur duyğularına az həssasdır. Də
ri
duyğularının xüsusi növü kimi
ehtizaz
duyğuları fə
rql
ə
nir.
Kor-
karlar çox həssasdır. Bə
l
ə
dl
əşmə
üçü
n z
əruridir. Musiqi, divarın,
qapının döyülməsini, küçə
d
ə
yaxınlaşan nəqliyyatı hiss edirlə
r.
Insanda duyğuların (daxili) xüsusi qrupu kimi üzvü duyğuların
da
rolunu qeyd etm
ək olar. Aclıq, susuzluq və
s. Bu reseptorlar m
ə
d
ə
d
ə
divarlarda yerl
əşir.
Başın və
ziyy
əti haqqında insanda hissiyat yaradan duyğular
müvazinət duyğularıdır.
Bu duyğunun aparatı –
vestibulyar aparat daxili
qulaqda yerl
əşir. Tə
yyar
əçi və
kosmonavt üçün mühümdür.
Ağrı duyğuları
(ağrı nöqtə
l
ə
ri)
ə
z
ə
l
ə
l
ə
rd
ə
v
ə
daxili orqanlarda
yerl
əşir. X
arici mexanii t
ə
sirl
ə
r v
ə
daxili x
ə
st
ə
likl
ər bu duyğuların
m
ə
nb
əyidir. Güclü işıq, sə
s, soyuq, isti, iy v
ə
s. bu duyğuları yaradır.
Adaptasiya
–
Qıcıqlandırıcının tə
sirind
ən asılı olaraq hiss üzvlə
rinin
h
əssaslığının dəyişmə
sidir.
Adaptasiyanın 3 növü v
ar:
1.
Qıcığın fasilə
siz t
ə
sirind
ən duyğu sönür (neqativ);
2.
Duyğuların kütləşməsi (nüqativ);
3. Z
əif qıcığın tə
siri il
ə
h
əssaslığın artması (neqativ oyanma).
Duyğuların patalogiyası.
Göynə
m
ə,
dartılma,
tə
zyiq,
sancma,
soyuqluq.
Bunlara
senestopatiyalar deyilir.
Hipersteziya
–
qıcıqların güclü qavranılması. (adi lampa işığı,
projektor, s
ə
sl
ər gurultu kimi qavranılır).
Hiposteziya
–
qıcığın zəif qavranılması.
Şə
xsiyy
ə
tin f
ə
rdiyy
ə
tini
ə
ks etdir
ən mühüm xüsusiyyə
tl
ə
rd
ə
n biri
şə
xsiyy
ə
tin sensor t
əşkili
a
dlanır. Bu anlayış şə
xsiyy
ə
tin h
əssaslığının
ayrı
-
ayrı sistemlərinin inkişaf sə
viyy
ə
sini v
ə
onların bir kompleksdə
birl
əşməsi üsullarını nə
z
ə
rd
ə
tutur.
Canlılar arasında həssaslıq anadangə
lm
ə
bir modal
ə
lam
ə
td
ə
özünü
ə
ks etdirir. M
ə
s
ə
l
ə
n, qartallard
a görmə
, itl
ə
rd
ə
is
ə
iybilm
ə
h
əssaslığı daha
yüksək inkişaf etmişdir. İnsanda sensor xüsusiyyə
tl
ə
r h
əyatlın gedişində
t
ə
dric
ən formalaşır. Psixoloqların qeyd etdiyi kimi, sensor inkişaf
şə
xsiyy
ətin uzunmüddə
tli h
ə
yat yolunun n
ə
tic
ə
sidir. Dem
ə
li, buradan bel
ə
bir n
ə
tic
ə
çıxır ki, həssaslıq şə
xsiyy
ətin potensial xüsusiyyə
tidir. Onun
əsasında orqanizmin anatomik
-
fizioloji xüsusiyyə
tl
əri kimi özünü göstə
r
ə
n
t
ə
bii imkanlar durur.
M
ə
s
ə
l
ə
n, el
ə
m
əşhur adamlar vardir ki, onlar lap uşaqlıqdan musiqi
sah
ə
sind
ə
yüksək eşitmə
h
əssaslığı ilə
f
ə
rql
ənmişlə
r.
Qavrayış vasitə
sil
ə
xarici al
ə
min cism v
ə
hadis
ə
l
ərinin obrazları insan
beynind
ə
bütöv şə
kild
ə
əks olunur. Qavrayış prosesi psixi prosesdir, o hiss
idrakın ikinci mə
rh
ə
l
əsi olub, mürə
kk
ə
bliyi il
ə
seçilir. Buraya müxtə
lif
duyğuların kompleksi, keçmiş təcrübə
d
ə
n
ə
ld
ə
edilmiş tə
s
əvvürlə
daxildir.
Cism v
ə
hadis
ə
l
ərin hiss üzvlə
rin
ə
bilavasit
ə
t
ə
siri n
ə
tic
ə
sind
ə
onların
insan beynind
ə
tam, bütöv inikasına qavrayış deyilir. Qavrayış prosesində
ayrı
-
ayrı duyğuların, əşya və
hadis
ə
l
ə
rin beyind
ə
tam sur
əti şə
klind
ə
nizamlanması və
birl
əşdirilməsi baş verir.
Cism v
ə
hadis
ə
l
ərin ayrı
-
ayrı xassə
l
ərinin inikasından ibarə
t olan
duyğulardan fərqli olaraq, qavrayış cismləri bütövlükdə, onun bütün
xass
ə
l
ə
rinin m
ə
cm
uyu şə
klind
ə
əks etdirir. Lakin qavrayış heç də
ayrı
-
ayrı
duyğuların sadə
c
ə
m
ə
cmuyundan ibar
ət deyildir. O, özünü hissi idrakın
özünə
m
əxsus xüsusiyyə
tl
ə
ri il
ə
birlikd
ə
keyfiyy
ə
tc
ə
yeni bir pill
ə
si kimi
özünü göstə
rir.
Qavrayış insanın fə
aliyy
ə
ti il
ə
sıx bağlı olan fəal prosesdir. Çünki
insanın qavrayış fə
aliyy
əti heç də
passiv seyrd
ə
n ibar
ə
t deyil,
ə
ksin
ə
,
h
əmişə
h
ər hansı konkret idraki mə
s
ə
l
ə
rini h
ə
llin
ə
yönəldilmiş olur. Mə
hz
buna görə
d
ə, qavrayış fə
aliyy
ə
ti perseptiv f
ə
aliyy
ə
tdir.
İstə
nil
ə
n
obyektin qavranılması həmişə
onu
ə
hat
ə
ed
ən fonda baş
verir. M
ə
s
ə
l
ə
n, d
ərsin başlanğıcında müə
llim sinf
ə
bütövlükdə
baxır.
Daha sonra dünə
n d
ə
rsd
ə
iştirak etməmiş bir neçə
şagird onun qavrayış
obyektin
ə
çevrilir, qalan bütün şagirdlə
r bu halda fo
n rolunda çıxış edir.
(M
ə
s
ə
l
ə
n, vaza v
ə
üz
-
üzə
durmuş iki insan fiquru).Bə
z
ə
n biz eyni bir
obyekti iki obyekt şə
klind
ə
qavrayırıq.(Mə
s
ə
l
ən, ördə
k v
ə
dovşan balası,
qoca qadın və
g
ə
lin). Bel
ə
şə
kill
ə
ri ad
ə
t
ə
n ikili t
əsvir adlandırırlar.
Qavrayışın bir sıra xarakterik xüsusiyyə
tl
əri vardır. Bunlara qayrayışın
seçiciliyi, əşyaviliyi, tamlığı, strukturluluğu, mənalılığı və
sabitliyi
aiddir.
Eyni vaxtda insana t
əsir göstə
r
ən çoxsaylı qıcıqlandırıcılardan o,
yalnız birinə
diqq
ət yetirir ki, bu da qavrayışı
n
seçiciliyi adlanır.
Qavrayışın əşyaviliyi
obyektivl
əşmə
aktında, yə
ni xarici al
ə
md
ə
n
alınan məlumatların hə
min al
əmin özünə
aid edilm
ə
sind
ə
ifad
ə
olunur.
Bunsuz qavrayış özünün insanın praktik fə
aliyy
ə
tind
ə
ki b
ə
l
ə
dl
əşmə
v
ə
t
ə
nzimetm
ə
funksiyasını yeri
n
ə
yetir
ə
bilm
əz. Qavrayışın əşyaviliyi
anadang
ə
lm
ə
keyfiyy
ə
t deyildir; subyekt
ə
dünyanın əşyaviliyini aşkar etmə
k
imkanı verən müə
yy
ə
n
ə
m
ə
ll
ər sistemi mövcuddur. İ.M.Seçenov qeyd
etmişdir ki, predmetlilik cismin özü ilə
ə
laq
ə
ni t
ə
min ed
ə
n xarici h
ə
r
ə
ki
prosesl
ə
rin
əsasında yaranır. Hə
r
ə
k
ətin iştirakı olmadan bizim
qavrayışımız predmetlilik, daha doğrusu, xarici alə
min obyektl
ə
rin
ə
aid
edilm
ə
keyfiyy
ə
tin
ə
yiy
ə
l
ə
n
ə
bilm
ə
zdi.
Predmetlilik perseptiv prosesl
ə
rin, y
əni qavrayış proseslə
rinin
özlə
rinin s
onrakı inkişafında böyük rol oynayır. Xarici alə
ml
ə
onun
ə
ksi
arasında uyğunsuzluq yarandıqda, subyekt daha düzgün inikas tə
min
ed
ə
n y
əni qavrama üsulu aramağa mə
cbur olur.
Qavrayışın digər xüsusiyyə
ti onun
tamlığıdır. Hiss üzvlə
rin
ə
t
ə
sir
ed
ə
n cisml
ə
ri
n ayrı
-
ayrı xassə
l
ə
rini
ə
ks etdir
ən duyğulardan fə
rqli olaraq,
qavrayış cismin tam surətidir. Qavrayışın tamlığı onun strukturluğu ilə
ə
laq
ədardır. Qavrayış müə
yy
ə
n d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
bizim ani duyğularımıza cavab
vermir v
ə
onların sadə
c
ə
m
ə
cmuyu deyildir.
Qavrayışın tamlığının və
strukturluğunun mə
nb
ə
yi; bir t
ə
r
ə
fd
ə
n
ə
ks
etdiril
ə
n obyektl
ərin özlərinin xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
, dig
ə
r t
ə
r
ə
fd
ən, insanın
əşyavi fə
aliyy
ə
tind
ə
özünü göstərir. Ətraf obyektlə
rinin v
ə
ziyy
ə
tini qavrayan
subyekt
ə
nisb
ə
t
ə
n s
ə
rb
ə
stlik d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
v
ə
h
ə
min obyektl
ə
rin t
əzahür
etm
ə
şə
raitinin daimi r
ə
ngar
ə
ngliyin
ə
görə
onlar öz simalarını tez
-tez
d
əyişir, qavrayan adama müxtə
lif t
ə
r
ə
fd
ən görünürlər. Qavrayışın
sabitliyinin h
ə
qiqi m
ə
nb
ə
yi perspektiv sistemin f
ə
aliyy
ə
tind
ə
n ibar
ə
tdir.
Subyekt resepto
r cihazının rə
ngar
ə
ng v
ə
d
əyişə
n h
ə
r
ə
k
ət axınından və
cavab duyğularından qavranılan obyektin nisbə
t
ə
n sabit, invariant
strukturunu seçir. Eyni obyektlərin müxtəlif şə
raitd
ə
d
ə
f
ə
l
ə
rl
ə
qavranılması
h
ə
min d
əyişkən şə
rait
ə
v
ə
reseptor cihazının özünün hə
r
ə
k
ə
tin
ə
müvafiq
olaraq perseptiv sur
ətin, invariantlığını tə
min edir, dem
ə
li, h
ə
min sur
ə
tin
sabitliyini doğurur. Bu zaman müşahidəçinin qavrama şə
raiti v
ə
hiss
üzvlə
rinin f
ə
al h
ə
r
ə
k
ə
tinin d
əyişməsini yaratdığı variasiyalar öz
-
özlüyündə
q
ə
tiyy
ə
n duyulmur; n
ə
is
ə
yalnız invarianta dair bir şey, mə
s
ə
l
ə
n, h
ər hansı
bir cismin forması, ölçüsü və
s. qavranılır.
Qavrayışın
qıcıqlandırıcılarının
reseptorlara
bilavasitə
t
ə
siri
n
ə
tic
ə
sind
ə
yaranmasına baxmayaraq, reseptivlə
r, sur
ə
tl
ə
r h
əmişə
müə
yy
ə
n m
ə
na
ə
h
ə
miyy
ə
tin
ə
malik olur. İnsanın qavrayışı tə
f
əkkürlə
əşyanın mahiyyətini anlamaqla sıx şə
kild
ə
bağlı olur. Əşyanı şüurlu şə
kild
ə
qavramaq onu fikr
ən adlandırmaq, yəni qavranılan əşyanı müə
yy
ə
n cisml
ə
r
qrupuna, sinfin
ə
aid etm
ək, onu sözdə
ümumiləşdirmə
k dem
ə
kdir. H
ə
tta biz
nam
ə
lum
əşyanı gördükdə
bel
ə
anda biz
ə
m
ə
lum olan
əşyaların oxşar
c
ə
h
ə
tl
ərini axtarmağa, onu müə
yy
ə
n cisml
ər kateqoriyasına aid etmə
y
ə
c
əhd göstəririk. Qavrayış sadə
c
ə
olaraq hiss üzvlə
rin
ə
t
ə
sir ed
ə
n
qıcıqlandırıcılar yığımı ilə
t
ə
yin edilmir,
ən yaxşı şərhin dinamik axtarışı,
mövcud faktların izahıdır.
Qavrayış tə
kc
ə
qıcıqlandırıcılardan deyil, qavrayan subyektin
özündə
n d
ə
asılıdır. Əslində
n
ə
ayrıca götürülmüş göz, nə
qulaq öz
-
özlüyündə
qavranır, konkret canlı insan qavrayır. Qavrayan adamın
şə
xsiyy
ətinin xüsusiyyəti, onun qavranılan obyektə
münasibə
ti, t
əlabatları,
maraqları, yönəlişliyi, arzu və
hissl
ə
ri h
əmişə
bu v
ə
ya dig
ər şə
kild
ə
qavrayışda özünü biruzə
verir.
Qavrayışın insanın psixi həyatının məzmunundan, onun şə
xsiyy
ə
tinin
xüsusiyyə
tl
ə
rind
ən asılılığına
appersepsiya deyilir.
Bel
ə
likl
ə
, h
ər hansı bir əşyanın qavranılması zamanı keçmiş
qavrayışların işlə
ri d
ə
f
əallaşır. Qavrayışın məzmunu insanın qarşısında
duran m
ə
qs
ə
dl
ə
v
ə
onun f
ə
aliyy
ə
tinin motivi il
ə
d
ə
t
ə
yin olunur. M
ə
s
ə
l
ə
n,
orkestrin ifasında musiqi ə
s
ə
rini dinl
ə
rk
ən biz bütün musiqi ə
s
ə
rini tam
halda, bütövlükdə
qavrayır, ayrı
-
ayrı musiqi alə
tl
ə
rinin s
ə
sl
ə
nm
ə
sini
eşitmirik. Yalnız qarşımıza hər hansı bir musiqi alə
tinin s
əsini ayırmaq
m
ə
qs
ədini qoyduqda, buna müvə
ff
ə
q ola bilirik. Bu zaman h
ə
min musiqi
al
ə
tinin s
əsiön plana çıxır, qavrayışın obyektinə
çevrilir, yerdə
qalanlar is
ə
qavrayışın fonu olur.
Subyektin keçmiş təcrübə
sinin, onun f
ə
aliyy
ə
tinin motiv v
ə
m
ə
qs
ə
dl
ərinin, ustanovkanın, emosional və
ziyy
ə
tin (buraya
insanın
inamını, dünyagörüçşünü, maraqlarını və
s.
ə
lav
ə
etm
ək olar.) qavrayışa
t
əsiri haqqında dediklərimizin hamısı göstə
rir ki,
qavrayış edarə
edilm
ə
si
mümükün olan fə
al prosesdir.
Qavrayış da duyğular kimi reflektor, prosesdir. İ.P.Pavlov
göstərmişdir ki, qavrayışın əsasında ə
traf al
ə
md
ə
ki cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin
reseptorlara t
əsiri zamanı baş beyin yarımkürə
l
əri qabığında yaranan
müvə
qq
ə
ti sinir
ə
laq
ə
l
əri, şə
rti refleksl
ər dayanır. Bu zaman, cism və
hadis
ə
l
ər kompleks qıcıqlandırıcılar kimi çıxış edir. Analizatorların qabıq
şöbə
l
ərinin nüvə
l
ə
rind
ə
bu kompleks qıcıqlandırıcıların tə
hlil v
ə
t
ə
rkib
prosesi baş verir. Qavrayışın əsaında iki növ sinir ə
laq
əsi durur; yalnız bir
analizator hüququnda yaranan ə
laq
ə
l
ə
r v
ə
analizatorlararası ə
laq
ə
l
ə
r.
Anal
izatorlar arasında yaranan ə
laq
ə
l
ə
r say
ə
sind
ə
biz qavrayışda cism və
hadis
ə
l
ə
rin el
ə
xass
ə
l
ə
rini d
ə
ə
ks etdir
ə
bil
ərik ki, onlar üçün xüsusi olaraq
uyğunlaşdırılmış analizatorlar yoxdur. (məs, cismin böyüklüyü, xüsusi
çəkisi). Ona görə
d
ə
biz duyğulara ni
sb
ə
t
ən qavrayışda daha də
rind
ə
n d
ə
rk
edirik.
Qavrayışın tə
snifinin
əsasında da duyğular olduğu kimi, hə
min
prosesd
ə
iştirak edəın analizatorları fə
rql
ə
ndirm
ək durur. Qavrayışda
analizatorladan hansının üstün tol oynamasından asılı olaraq görmə
,
eşitmə
, lamis
ə
, genestezik, iybilm
ə
v
ə
dadbilm
ə
qavrayışlarını
f
ə
rql
ə
ndirirl
ə
r.
Dostları ilə paylaş: |