kommunikativ davranışın
inkişafına yol açır. Bu ə
vv
ə
lc
ə
nitq
ə
q
ə
d
ərki formalarda (qışqırıq, çığırtı, mimika, ə
l-qolh
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
ri), 7-8
aylıqdan başlayaraq ə
vv
ə
lc
ə
passiv, daha sonra aktiv nitq-
verbal ünsiyyə
t
vasit
ə
sil
ə
h
əyata keçirilir. Nitq davranışı uşağın məlumat mübadilə
sinin
ə
sas vasit
ə
l
ə
rin
ə
çevrilir.
Psixoloji t
ədqiqatlar göstərir ki, inkişafın hə
r bir m
ə
rh
ə
l
ə
sind
ə
bu v
ə
ya dic
ə
r f
ə
aliyy
ət növü üstün ə
h
ə
miyy
ə
t k
əsb edir. Konkret inkişaf
m
ə
rh
ə
l
ə
sind
ə
üstünlük təşkil edə
n f
ə
aliyy
ət növü aparıcı fə
aliyy
ə
t
adlanır.
Bu anlayışı psixologiya elminə
rus psixoloqu A.N.Leontyev 1994 cü
- ild
ə
g
ətirmişdir.
Körpəlik dövründə
vasit
əsiz emosional ünsiyyə
t, erk
ən uşaqlıq
dövründə
əşyavi oyunlar, mə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ər yaşda rollu
-
sujetli oyunlar, kiçik
m
ə
kt
əb yaşında tə
lim, yeniyetm
ə
yaşı dövründə
t
ə
lim v
ə
şə
xsi intim
ünsiyyə
ti erk
ə
n g
ənclik dövründə
t
ə
dris-
peşə
f
ə
aliyy
əti aparıcı fə
aliyy
ə
t
rolunda çıxış edir.
Şə
xsiyy
ətin formalaşmasında istər aparıcı, istə
rs
ə
d
ə
köməkçi
f
ə
aliyy
ət növlərinin özünə
m
əxsus üstünlüklə
ri v
ə
ə
h
ə
miyy
əti vardır.
Şə
xsiyy
ə
t f
ə
aliyy
ə
t v
ə
ünsiyyə
t prosesind
ə
formalaşır və
inkişaf edir.
Bu baxımdan ünsiyyə
t f
ə
aliyy
ə
tin t
ə
rkib hiss
ə
si kimi d
ə
n
ə
z
ə
rd
ə
keçirilə
bil
ər. Ünsiyyət insan psixikasının mühüm xarakteristikalarından biridir.
Ünsiyyə
t prosesind
ə
şə
xsiyy
ə
t emosional v
ə
intelektual baxımdan inkişaf
edir, hiss
ə
l
ə
r
ə
, m
ə
d
ə
ni v
ə
m
ə
n
ə
vi d
ə
y
ə
rl
ə
r
ə
sahib olur, ictimai-tarixi
t
əcrübə
ni m
ə
nims
ə
yir.
İnsanda fə
aliyy
ə
tin oyun, t
ə
lim, v
ə
ə
m
ə
k
olmaqla üç əsas növü
f
ə
rql
ə
ndirilir.
H
əyatın ilkin mə
rh
ə
l
ə
sind
ən başlayaraq uşaqda fə
aliyy
ə
tin sad
ə
forması olan oyun fə
aliyy
ə
ti t
əşəkkül tapmağa başlayır.
M
əlumdur ki, oyun xarakterli davranış forması heyvan balalarında da
müşahidə
olunur. H
ər cür vurnuxmaq, dalaşmağı yamsılamaq, atılıb
-
düşmək, oynaqlamaq körpə
heyvanlarda diqq
ə
ti c
ə
lb edir. M
ə
s
ə
l
ən pişik
balası yumaqla oynayır, kiçik əski parçasını döşə
m
ə
d
ə
sürüyür, onu
didişdirir.
Bütün bunlara onların orqanizminin fəallıq tə
l
əbatına ödə
nilm
ə
si,
toplanmış enerjinin sərf olunması kimi baxmaq olar.
Uşaqlarda oyun fə
aliyy
ə
ti f
əallığın tə
min edilm
əsi formasıdır. O,
funksional h
əzz olmanın ə
sas vasit
əsidir. Sonralar oyun uşaqların
f
ə
aliyy
ə
tind
ə
praktik
ə
m
əli davranış kimi özünü gös
t
ərir.Bu dövrdə
oyuncaqlar h
ə
qiqi
əşyaların obrazı kimi özünü göstərir. Uşaqlarda ə
vv
ə
lc
ə
əşyavi daha sonra rolla
-
sujetli oyunlar onların psixi inkişafının zə
ruri amili
rolunda çıxış edir. Böyük mə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ə
r v
ə
kiçik mə
kt
əbyaşı dövründə
qaydalı oyunlar ic
timai m
ə
zmun k
ə
sb etm
ə
y
ə
başlayır və
ə
m
ə
k elementl
ə
ri
il
ə
birl
əşmiş olur.
Uşağın davranış və
f
ə
aliyy
ə
tind
ə
öyrə
nm
ə
m
ə
zmunu k
ə
sb ed
ə
n
f
ə
aliyy
ət növü kimi təlimin xüsusi rolu və
ə
h
ə
miyy
əti vardır.
T
ə
lim sosial t
əcrübə
nin m
ə
nims
ə
nilm
ə
sinin
ən mühüm vasitə
l
ə
rind
ə
n
biridir. T
ə
lim vasit
ə
sil
ə
subyekt aşağıdakıları mə
nims
ə
yir.
1.
Ə
traf al
ə
min z
ə
ruri v
ə
mühüm xüsusiyyə
tl
ə
ri bar
ə
d
ə
m
əlumatların
(bilikl
ə
rin) m
ə
nims
ə
nilm
ə
si.
2.
Qarşıda duran mə
qs
ə
d
ə
düzgün nail olmaq üçün müvafiq yol və
vasit
ə
l
ərin seçilmə
si v
ə
onlardan istifad
ə
qaydalarının (bacarıqlar)
m
ə
nims
ə
nilm
ə
si.
3. f
ə
aliyy
ət (növlə
rini) t
əşkil edən yolların və
ə
m
əliyyatların
m
ə
nims
ə
nilm
ə
si.
T
ə
lim bir f
ə
aliyy
ət növü kimi müə
yy
ən bilik, bacarıq və
v
ərdişlə
r
ə
yiy
ə
l
ə
nm
ək üçün insanın fə
aliyy
ətinin şüurlu mə
qs
ə
dl
ə
rl
ə
idar
ə
olunduğu
yerd
ə
mümkündür.
T
ə
lim f
ə
aliyy
əti insanı yalnız müxtə
lif ictimai-
faydalı fəallıq növlə
ri il
ə
silahlandırmır, eyni zamanda özünün psixi proses idarə
etm
ə
k, h
ə
ll
edil
ə
c
ə
k m
ə
s
ə
l
ə
il
ə
ə
laq
ədar özünün işlə
rini v
ə
ə
m
əliyyatlarını, vərdişlə
rini
v
ə
t
əcrübəsini seçmə
k, t
əşkil etmə
k v
ə
istiqam
ə
tl
ə
ndirm
ək bacarığını
inkişaf etdirir. Bununla da təlim insanı ə
m
ə
y
ə
hazırlayır.
İnsana mə
xsus f
ə
aliyy
ət növləri içə
risind
ə
ə
m
ək xüsusi yer tutur. O,
müə
yy
ən ictimai faydalı, maddi və
ya ideal m
ə
hsullar istehsa
lına yönəlmiş
f
ə
aliyy
ə
tidir.
Ə
m
ə
k f
ə
aliyy
ə
tinin m
ə
qs
ə
di insanlar t
ə
r
ə
find
ə
n istehlak edil
ə
n
şeylə
rinin istehsal vasit
ə
l
ə
rinin m
ə
lumat m
ə
nb
ə
l
ərinin hazırlanmasından
ibar
ə
tdir.
İnsana mə
xsus f
ə
aliyy
ət növləri içə
risind
ə
pedaqoji f
ə
aliyy
ət xüssusi
yer tut
ur. Pedaqoji peşə
f
ə
aliyy
əti “insan
-
insan” münasibə
tl
ə
ri sistemind
ə
h
əyata keçirilən mürə
kk
ə
b f
ə
aliyy
ə
t sah
ə
sidir. Pedaqoji f
ə
aliyy
ə
t bir-biri il
ə
sıx qarşılıqlı ə
laq
ə
d
ə
olan bir sıra struktur komponentdə
n ibar
ə
tdir.
1. konstruktiv; kommunikativ; t
əşkilatçılı
q.
1. Konstruktiv komponent
müə
llimin
peşə
f
ə
aliyy
ə
tind
ə
d
ə
rsin t
əşkili,
d
ərs üçün materialların seçilmə
si, sinifd
ə
nxaric t
ə
dbirl
ə
rin t
əşkili,
metodik v
ə
saitl
ə
rl
ə
işi ə
hat
ə
edir. Konstruktiv f
ə
aliyy
ət öz ə
ksini
müəllimin geniş, dərs planında tapır. Buraya mə
zmun, m
ə
qs
ə
d, sistem,
ardıcıllıq nə
tic
ə
daxildir.
2.
Kommunikativ komponent müəllimin şagirdlə
r, valideynl
ə
r, m
ə
kt
ə
b
r
ə
hb
ə
ri v
ə
müə
lliml
ə
rl
ə
qarşılıqlı münasibə
tl
ə
ri
ə
hat
ə
edir.
3. T
əşkilatçılıq komponenti də
rsd
ə
, t
ə
lim v
ə
t
ə
rbiy
ə
prosesind
ə
t
əşkilatçılıq mə
s
ə
l
ə
l
ə
rini
əks etdirir. 1) Şə
rh v
ə
izahın təşkili, 2)
D
ə
rsd
ə
davranışın təşkili, 3) dərsdə şagirdlərin aktiv fəaliyyətinin
təşkili.
Pedaqoji f
ə
aliyy
ə
td
ə
müə
llimd
ən bir sıra bacarıq və
v
ərdişlə
r t
ə
l
ə
b
olunur:
1) T
əşkiledici;2) mə
lumatverici; 3) s
ə
f
ə
rb
ə
redici; 4) qiym
ə
tl
ə
ndirici.
Müəllim peşə
sin
ə
bir sıra psixoloji tə
l
ə
bl
ə
r verilir ki, bunlara da
pedaqoji qabiliyy
ə
tl
ə
r deyilir.
1. Nitq qabiliyy
ə
ti. 2. Avtoritar qabiliyy
ə
tl
ə
r. 3. Akademik qabiliyy
ə
tl
ə
r.
4. Kommunikativ qabiliyy
ə
tl
ə
r. 5. Subyektiv qabiliyy
ə
tl
ə
r. 6.Perseptiv
qabiliyy
ə
tl
ə
r. 7. Pedaqoji t
ə
x
əyyül.
III
MÖVZU:
Duyğular və
qavrayış
PLAN:
1.
Duyğular haqqında anlayış. Reseptorlar və
analizatorlar.
2.
Duyğuların təsnifatı.Diyğuların ümumi xassə
l
əri. Mütlə
q
v
ə
f
ə
rql
ə
ndirm
ə
h
əssaslığı. Adaptasiya.
3.
Duyğuların inkişafı və
sensor t
ə
rbiy
ə
nin aktual m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
ri.
4.
Qavrayışın psixoloji məzmunu. Qavrayışın növlə
rinin t
əsnifatı.
5.
Qavrayış surə
tl
ə
rinin
ə
sas xass
ə
l
əri. Müşahidə
v
ə
müşahidəçilik.
ƏDƏBİYYAT
1.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə
. Psi
xologiya. B., “Çinar
-
çap”, 2002.
s
ə
h 3-35.
2.
Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə
). B.,
“Maarif”, 1982. sə
h 3-27.
3.
Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А.
Г.Королева, А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.
4.
Р.С.Немов. Психология. М., «Просвещение», 1990.
5.
E.İ.Şəfiyeva., M.Ə.Hə
mz
əyev. Psixofiziologiya. B., “Səda”,
1998.
T
ə
s
əvvür edin ki, Siz turist gə
zintisind
ə
siniz. S
ə
h
ə
r tezd
ən göl
k
ənarındakı meşə
d
ə
qurduğunuz çadırda oyanmışsınız. Günəş şüaları
çadırın üstünə
düşür, quşalrın sə
si g
əlir, suyun şırıltısı eşidilir, müxtə
lif
güllə
rin v
ə
otların xoş ə
tri g
ə
lir. Bu t
ə
sirl
ə
r sizd
ə
müxtəlif duyğular –
görmə
,
eşitmə
, temperatur, qorxu v
ə
s. kimi duyğular yaradır.
Duyğular
canlı
materiyanın
ən
mühüm
ümumbioloji
xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
n biridir.
O, orqanizmin mühitlə
psixi
ə
laq
ə
l
ə
ri
əsasında
meydana g
əlir. Duyğularda psixikanın idraki emosional və
t
ə
nziml
ə
yici
funksiyaları üzvü və
hd
ət halında birləşmiş və
ya inteqrasiya olunmuşdur.
Insanın idrak fəıaliyyə
ti, y
ə
ni d
ə
rketm
ə
prosesi duyğyulardan
b
əşlanır. Duyğular hissi idrakın və
ya hissi d
ə
rketm
ə
nin
əsasını təşkil edə
n
ə
n sad
ə
psixi idrak prosesidir. Onunn vasit
ə
sil
ə
ə
ld
ə
edil
ən ilkin qavrayış
materialları rasional (məntiqi) idraka ötürülür və
obyektiv reallığın də
rk
edilm
əsinin mühüm vasitəsi rolunda çıxış edir. Hissi idrak formaları olan
duyğu, qavrayış və
t
ə
s
əvvürlə
r m
əntiqi idrak forması olan tə
f
əkkürə
material verir. Əslində
İdrakın bu iki forması (hissi və
rasional) bir-biri il
ə
o
q
ə
d
ə
r d
ə
rind
ən çulğalaşmışdır ki, onları bir
-birind
ə
n
şərti olaraq ayırmaq
mümkündür.
Hissi idrak formaları insana maddi
-real al
ə
min cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rini
sensor s
ə
viyy
ə
d
ə
d
əörk etmək imkanı verir.
Hissi idrak formaları hə
m heyvanlarda, h
ə
m d
ə
insanlarda vardır.
Ə
m
ə
k f
ə
aliyy
əti, şüurun yaranması ilə
idrakı
n yeni, m
ə
hz insana m
ə
xsus
oloan forması –
mücə
rr
ə
d n
ə
z
ə
ri t
ə
f
əkkür forması meydana gəlmişdir.
Duyğuların əsas funksiyası ə
traf al
ə
md
ə
, el
ə
c
ə
d
ə
b
ə
d
ə
nd
ə
baş
ver
ə
n hadis
ə
l
ə
r bar
ə
d
ə
subyekt
ə
m
ə
lumat verm
əkdir. Odur ki, duyğuları
m
ə
hz subyektiv inikas formas
ı adlandırırlar. Bütün idrak prosesinin əsasını
duyğular təşkil edir. O, orqanizmlə
mühit arasında ilkin ə
laq
ə
formasıdır,
varlığın ə
n sad
ə
,
ə
n b
ə
sit xass
ə
l
əri haqqında insana məlumat verirş. İşığın,
s
ə
sin, t
əzyiqin, istinin, soyuğun və
s.
ə
ks etdirilm
ə
si m
əhz duyğudur. Bu
m
ənada duyğular ə
traf xarici al
əm haqqında biliklə
rimizin
ə
n ilkin v
ə
ə
sas
m
ə
nb
ə
yidir.
Bel
ə
likl
ə, psixologiyada duyğulara verilə
n t
ə
rifl
ə
tanış olar:
-
İndiki anda hiss üzvlə
rin
ə
t
ə
sir ed
ə
n cism v
ə
hadis
ə
l
ərin ayrı
-
ayrı
xass
ə
v
ə
keyfiyy
ə
tl
ə
rin insan beynind
ə
subyektiv inikası duyğu adlanır.
Duyğular hə
m xarici al
ə
m hadis
ə
l
ə
ri, h
ə
m d
ə
orqanizmin daxilind
ə
baş verə
n prosesl
ə
r bar
ə
d
ə
subyekt
ə
m
ə
lumat verir. Bunun say
ə
sind
ə
orqanizmin
ə
traf xarici al
ə
m
ə
b
ə
l
ə
dl
əşməsi mümükün olur.
Duyğunu
n fizioloji
əsasını, mexanizmin, beyin, sinir sisteminin
mürə
kk
ə
b f
ə
aliyy
ə
ti t
əşkil edir. Bu fə
aliyy
ə
ti analizator
adlandıran
İ.P.Pavlov bu sinir sistemi haqqında mürə
kk
ə
b v
ə
bitkin bir t
ə
lim
yaratmışdır. Analizator deyə
rk
ən Pavlov mürə
kk
ə
b sinir aparat
ını nə
z
ə
rd
ə
tuturdum ki, o da 3 hiss
ə
d
ə
n ibar
ə
tdir:
1) Periferik (reseptor) hiss
ə
- q
ə
buledici hiss
ə
;
2) Ötürücü hissə
;
3) M
ə
rk
ə
zi hiss
ə
(baş beyinin qabıq mə
rk
ə
zi).
Analizatorların
periferik hiss
ə
sin
ə
bütün hiss orqanları (göz, qulaq,
burun, dil, d
ə
ri) v
ə
xüsusi reseptor analizatorları daxildir. Bu analizatorlar
b
ə
d
ə
n
ə
z
ə
l
ə
l
ə
rind
ə
v
ə
daxili orqanlarda yerl
əşir.
Analizatorların periferik şöbəsi müə
yy
ə
n fiziki enerji hasil edir v
ə
onu
sinir oyanması şə
klind
ə
yenid
ən hasil edir. Göz elektromaqnit dalğalarının,
qulaq hava dalğalarının tə
sirl
ə
rin
ə
uyğunlaşır. Reseptorlarda ixtisaslaşma
getdiyi üçün onlar yalnız uyğun qıcığı qə
bul edirl
ə
r. Daxili v
ə
xarici
mühitdə
n g
ə
l
ən qıcıqlar reseptorlar tə
r
ə
find
ə
n q
ə
bul edilir. Normal
şə
raitd
ə
qıcıqlar öz tə
bi
ə
tin
ə
gö
r
ə
mexaniki v
ə
kimy
ə
vi ola bil
ə
r. Bunlara
iy, isti, soyuq, s
əs, işıq və
s. aid edil
ə
bil
ə
r.
Ötürücü şöbə
sinir oyanmasını beynin uyğun mə
rk
ə
zin
ə
n
ə
ql edir.
M
ə
rk
əzi şöbə
analizatorun ali hiss
əsidir. Duyğu məhz burada oyanır, tə
hlil-
t
ə
rkib olunur.
Duyğuların növlə
ri:
Qıcığın xarakterindən asılı olaraq duyğuların
aşağıdakı növlə
rini f
ə
rql
ə
ndirirl
ə
r.
1. Ekstroseptiv v
ə
ya xarici duyğular. Onların reseptorları bə
d
ə
nin
s
ə
thind
ə
yerl
əşir, xarici alə
md
ə
olan cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin xass
ə
l
ə
rini
əks etdirir. Görmə
,
eşitmə
, iybilm
ə
, dadbild
ə
v
ə
d
əri duyğuları bu
qrupa daxildir.
2.
İnteroseptiv və
ya daxili duyğular.
Onların reseptorları bə
d
ə
nin
daxili orqanlarında, həmçinin bə
d
ənin toxumalarında yerləşir və
daxili üzvlə
rin v
ə
ziyy
ə
tini
əks etdiri. Aclıq, toxluq, susuzluq duyğuları
v
ə
s. m
əhz interoseptiv duyğulara aiddir.
3.
Propruopeseptiv duyğular.
Onların reseptorları oynaq və
ə
z
ə
l
ə
l
ə
rd
ə
yerl
əşir. Bə
d
ə
nimizin h
ə
r
ə
k
ə
ti v
ə
v
ə
ziyy
əti haqqında
m
ə
lumat verir. H
ə
r
ə
k
ə
t v
ə
müvazinət duyğularını p
ropruopeseptiv
duyğulara misal göstə
rm
ə
k olar.
Xarici duyğulara
aid edil
ə
n
görmə
duyğuları
xarici al
əm haqqında
çox zə
ngin informasiya g
ətirir. Müə
yy
ən edilmişdir ki, ə
traf al
ə
md
ə
n insan
beynin
ə
daxil olan informasiyaların 80
-90%-i m
əhz görmə
analizatoru
vasit
ə
sil
ə
verilir. İş ə
m
ə
li
yyatlarının 80%
-d
ən çoxu görmə
n
ə
zar
əti altında
h
əyata keçirilir.
Görmə
duyğusu sayə
sind
ə
biz cisml
ə
rin forma v
ə
r
əngini, ölçüsünü,
h
ə
cmini, m
ə
saf
ə
sini d
ərk edirik. Onlar insanın mə
kanda b
ə
l
ə
dl
əşmə
sini
t
ə
min edir, h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rini t
ə
nzim etm
ə
y
ə
imkan verir. Oxumaq vasit
ə
sil
ə
b
əşə
r t
əcrübə
sin
ə
yiy
ə
l
ə
nm
ə
k d
ə
görmə
say
ə
sind
ə
mümkündür.
İşıq gözün torlu qişasında kolbacıqlara və
çöpcüklə
r
ə
t
ə
sir edir.
Orada
ə
m
ə
l
ə
g
ə
l
ən qıcıqlanma ə
ns
ə
payındakı görmə
m
ə
rk
ə
zin
ə
n
ə
ql
edilir. Görmə
analizatorunun bu 3 hiss
ə
d
ə
n biri z
ə
d
ə
l
ə
n
ə
rs
ə, görmə
duyğusu ə
m
ə
l
ə
g
ə
lm
ə
z. M
ə
s
ə
l
ən, kolbacıqlar zə
d
ə
l
ə
n
ə
rs
ə
, xromatik
r
ə
ngl
ə
r f
ə
rql
ə
ndirilmir, h
ər şey ağ, qara və
boz r
ə
ngd
ə
görünür; Çöpcüklə
r
z
ə
d
ə
l
ə
n
ə
rs
ə, “qarov” xə
st
ə
liyi v
ə
ya “toyuq korluğu” yaranır, insan
qaranlıqda heç bir şey
görmür. Görmə
analizatorunun beyin (m
ə
rk
ə
zi)
nahiy
ə
si z
ə
d
ə
l
ə
ndikd
ə
is
ə
insanda ümumək korluq yaranır.
Dostları ilə paylaş: |