T
ə
x
əyyülün 2 əsas növü vardır:
1) Passiv (x
ə
yal v
ə
t
ə
x
əyyül)
2) Aktiv (b
ə
rpaedici v
ə
yaradıcı)
T
ə
x
əyyül bir psixi proses kimi şə
xsiyy
ə
tin f
əallığı ilə
şə
rtl
ə
nir. Bununla
bel
ə
, t
ə
x
əyyüldən şə
xsiyy
ə
tin
ətraf mühiti dəyişdirmə
k m
ə
qs
ə
dil
ə
h
əmişə
istifad
ə
olunmur. B
ə
zi hallarda t
ə
x
əyyül aktiv fə
aliyy
ə
td
ə
n uzaq onun
ə
v
əzedicisi kimi çıxış edir. Belə
hallarda insan müvə
ff
ə
qiyy
ə
ti olaraq
reallıqdan uzaq olan fantastik tə
s
əvvürlə
r sah
əsini qapılır. Burada
fantaziya h
ə
yatda
öz tə
c
əssümünü tapmayan surə
tl
ər yaradır. Çox vaxt
h
əyata keçirilməsi mümkün olmayan davranış proqramı yaratmış olur.
T
ə
x
əyyülün bu forması
passiv t
ə
x
əyyül
adlanır. İnsan passiv tə
x
əyyülü
niyy
ə
tli olaraq f
ə
aliyy
ə
t
ə
g
ə
tir
ə
bil
ə
r. X
ə
yal g
ə
l
ə
c
ə
kd
ə
real
laşması
mümkün olan arzu və
ist
ə
kl
ə
rd
ə
n ibar
ət olduğu halda, xülya reallaşması
mümkün olmayan, ağlabatmaz fantastik istə
kl
ə
rd
ə
n ibar
ə
tdir. Arzu edil
ə
n
g
ə
l
ə
c
ə
yin sur
ə
tl
ə
rini yaratmaqdan ibar
ə
t olan prosesdir. B
ə
z
ə
n x
əyal xırda,
eqoistik m
əişə
t s
ə
viyy
ə
sind
ə
olur. M
ə
s
ə
l
ə
n, q
əşə
ng geyinm
ək, şuba almaq
v
ə
s. müxtə
lif s
ə
viyy
ə
li x
əyalları müqayisə
ed
ə
r
ə
k deyirl
ər: “Əgə
r x
ə
yal
uçuşdursa, bir var qartal uçuşu, bir də
var toyuq uçuşu”. Xə
yal insana ilham
verir, çə
tinlikl
ə
r
ə
qarşı mübariz olmağa, gə
l
ə
c
əyi görmə
y
ə
imkan yaradır.
Bel
ə
hesab edirl
ə
r ki,
ə
g
ər insanın xəyalı, arzusu, tə
x
əyyülü olmasaydı,
güman ki, heç bir incə
s
ə
n
ə
t
ə
s
əri yaranmazdı, elmi
-texniki k
əşflər olmazdı.
N
ə
is
ə
sevincli, xoş və
c
əlbedici, şirin şeylə
r v
ə
hadis
ə
l
ə
r bar
ə
sind
ə
x
əyallara dalmaq bütün insanlara xasdır. Lakin xülya
insanın tə
x
əyyül
prosesind
ə
üstünlük təşkil edə
rs
ə, bu qüsurlu bir haldır və
passivlik
ə
lam
ətidir. Əgə
r insan passivdirs
ə, daha yaxşı gə
l
ə
c
ək uğurunda
mübarizə
aparmırsa, indiki həyatı çə
tin v
ə
qüssə
lidirs
ə
, o, tez-
tez özü üçün
aldadıcı, uydurulmuş həyat yaradır ki, bu da onun tə
l
əbatlarını ani olaraq
t
əmin etmiş olur. Passiv tə
x
əyyül niyyə
tsiz d
ə
yaradıla bilə
r. Bu,
ə
sas
ə
n
şüurun ikinci siqnal sisteminin fə
aliyy
ə
ti
z
ə
ifl
ə
dikd
ə, müvə
qq
ə
ti
f
ə
aliyy
ətsizlik yarandıqda, mürgülə
m
ə, affekt halında, yuxuda, şüurun
pataloji pozğunluğu zamanı baş verir.
Passiv t
ə
x
əyyüldə
n f
ə
rqli olaraq aktiv t
ə
x
əyyül
b
ərpaedici yaradıcı
olmaqla meydana çıxır, düşüncə
v
ə
iradi f
ə
aliyy
ə
tl
ə
bağlı olur.
T
ə
svir
ə
müvafiq sürə
tl
ərin yaradılmasını
t
əşkil edə
n t
ə
x
əyyül
b
ə
rpaedici t
ə
x
əyyül
adlanır. Tə
dris
ə
d
əbiyyatı və
b
ə
dii
ə
d
əbiyyatın
qiray
ə
ti
zamanı, coğrafi xə
rit
ə
l
ə
r v
ə
tarixi hadis
ə
l
əri öyrə
n
ə
rk
ə
n h
ə
min
m
ə
nb
ə
l
ə
rd
ə
ki cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin t
ə
x
əyyüldə
canlandırılması bə
rpa
edilm
ə
si daim z
ə
ruri olur. B
ə
rpaedici t
ə
x
əyyül tə
lim prosesind
ə
xüsusilə
ə
h
ə
miyy
ə
tli rola malikdir.
T
əlim materialını öyrə
n
ə
rk
ən şagird hadisə
l
ə
ri t
ə
x
əyyülündə
canlandırır. Yaradıcı tə
x
əyyül bə
dii
ə
s
ə
rl
ə
ri oxuyark
ən mühüm ə
h
ə
miyy
ə
t
k
əsb edir. şagird onun kömə
yi il
ə
ə
s
ə
rin q
ə
hr
ə
m
anlarını, hadisə
l
ə
ri, t
ə
svir
onunan yerl
əri “canlı şə
kild
ə
görür”.
B
ə
rpaedici t
ə
x
əyyüldə
n f
ərqli olaraq yaradıcı tə
x
əyyül yaradıcı
f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
müstəqil şə
kild
ə
yeni sur
ə
tl
ərin yaradılmasıdır.
Yaradıcı fə
aliyy
ə
t orjinal v
ə
d
ə
y
ə
rli m
əhsulların hazırlanması, ictimai
ə
h
ə
miyy
ə
tli f
ə
aliyy
ə
tdir.
Yaradıcı fə
aliyy
ə
tin m
ə
nb
ə
yi ictimai
ə
h
ə
miyy
ə
ti olan, bu v
ə
ya dig
ə
r
m
ə
hsula yaranan t
əlabatdır. Yaradıcı tə
x
əyyül ə
m
ə
k f
ə
aliyy
ə
ti prosesind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lir, elmi, texniki, b
ə
dii v
ə
s kimi yaradıcı fə
aliyy
ə
tin
ayrılmaz
c
ə
h
ə
tl
ə
rini t
əşkil edir. Orjinal də
y
ə
rli m
əhsullarında reallaşdırılan yeni
sürə
tl
ərin müstəqil yaradılmasını tə
min ed
ə
n t
ə
x
əyyül yaradıcı tə
x
əyyül
adlanır. Tə
x
əyyül prosesləri bir sıra psixi proseslə
r
–
qavrayış, hafizə
v
ə
t
ə
f
əkkür proseslə
ri kimi t
ə
hlil-t
ə
rkib m
ə
zmununa malikdir. M
ə
lumdur ki,
qavrayış və
hafiz
ə
prosesl
ə
rind
ə
aparılan təhlil obyektin bir çox mühüm,
ümumi ə
lam
ə
tl
ə
rini f
ə
rql
ə
ndirm
ə
k, hifz etm
ək, mühüm olmayanları atmaq
imkanı verir. Yaradıcı tə
x
əyyül psixi proses kimi bə
rpaedici t
ə
x
əyyüldə
n
daha mürə
kk
ə
bdir. H
ər hansı bir əşyanın, modelin, sxemin surə
tinin
yaradılması, onun özünün yaradılmasından daha mürə
kk
ə
bdir. Bununla
yanaşı, bə
rpaedici t
ə
x
əyyüllə
yaradıcı tə
x
əyyül arasında kə
skin s
ə
dd
qoymaq da mümükün deyil. Aktyor ro
lun mahiyy
ə
tin
ə
uyğun surət yaradır,
ifaçı
-
musiqiçi hazır ə
s
ə
ri ifa edir. Y
əni onlar başqası tə
r
ə
find
ən yaradılmış
ə
s
ə
r
ə
öz yaradıcılıqlarını ə
lav
ə
edirl
ə
r.
T
ə
x
əyyülün tə
hlil-t
ərkib meyli artıq bə
rq
ərar olunmuş, hifz olunmuş
t
ə
s
əvvürlə
ri d
əyişdirmə
kd
ə
n ibar
ə
tdir ki, bu da tamamil
ə
yeni,
ə
vv
ə
ll
ə
r
meydana g
ə
lm
əmiş situasiyanın, modellərin yaradılmasına gətirib çıxarır.
M
ə
s
ə
l
ən, Köhnə
tanışı illər keçsə
d
ə
, geyimi, sif
ə
t cizgil
ə
ri d
əyişsə
d
ə
biz
onu tanıya bilirik. Tə
x
əyyül və
fantaziya real gerçə
kli
yin yeni, gözlə
nilm
ə
z
ad
ə
t edilm
əmiş birləşmə
v
ə
rabit
ə
l
ə
rd
ə
inikasıdır.
T
ə
x
əyyül prosesində
t
ə
s
əvvürlə
rin birl
əşdirilmə
si (t
ərkib olunması)
müxtə
lif formalarda h
əyata keçirilir.
Sur
ə
tl
ə
rin t
ə
rkib edilm
ə
sinin
ən elementar forması
aqqlyutinasiya
adlanır.
Aqqlütinasiya real hə
yatda bir-birin
ə
birl
əşmə
y
ən müxtə
lif
keyfiyy
ə
tl
ə
rin, xass
ə
l
ə
rin, hiss
ə
l
ə
rin bir-birin
ə
“yanışdırılması”dır. Bir çox
nağıl surə
tl
ə
ri
–
su p
ə
risi, div, t
ə
p
əgöz, ə
jdaha bel
ə
yaradılır. Bundan
texniki v
ə
elmi yaradıcılıqda da istifadə
olunur.
T
ə
x
əyyül surə
tl
ə
rinin sintezind
ə
hiperbolizasiya
da mühüm yer
tutur. Bu cismin real ölçülə
rinin d
əyişdirilmə
si-
böyüdülmə
si v
ə
ya
kiçildilməsidir. (Dağ boyda yekə
adam v
ə
cırtdan).
Fantaziya sur
ə
tl
ərinin yaradılmasında mühüm olan yollardan biri
d
ə
h
ər hansı ə
lam
ə
tin k
əskin şə
kild
ə
qabardılaraq nə
z
ə
r
ə
çatdırılmasıdır.
(k
əskin karikaturalar, dostluq jarşları).
T
ə
x
əyyül surə
tl
ərinin yaradılmasında
sxematikl
əşdirmə
mühüm bir
elementdir. R
əssam naxış elementlə
rini bitkil
ə
r al
ə
mind
ən götürüb
ornamentl
ər yaradır. Bu amildən xalçaçılıqda da geniş istifadə
olunun.
Tipikl
əşdirmə
-
eyni növlü faktlarda müşahidə
olunan mühüm
c
ə
h
ə
tl
ərin ayırd edilmə
si v
ə
konkret sur
ə
td
ə
t
ə
c
əssüm etdirilməsidir. (Hacı
Qara v
ə
s.).
Yaradıcı prosesdə
çoxsaylı assosiasiyaların
olması zə
ruridir.
L.N.Tolstoyun yazıçının “Anna Karenina” romanı üzə
rind
ə
işlə
m
əsini öz
gündə
liyind
ə
əks etdirmişdir.
T
ə
x
əyyülün
fizioloji
əsasını
böyük yarımkürə
l
ərin aşağı şöbə
l
ə
ri
t
əşkil edir. Hipotalamus lambik sistem, beyin kötüyü. (Lambik sə
rh
ə
d
dem
ə
kdir).
İsteriya xə
st
ə
l
ə
ri
–İ.Xristosun çarmıxa çə
kilm
ə
si.
Flober-
xanım Bovari.
Didaktigen x
ə
st
ə
lik
–
müəllimin sarsıdıcı sözü.
VII Mövzu:
Emosiya, hissl
ə
r v
ə
irad
ə
PLAN:
1. Emosiya v
ə
hissl
ər haqqında anlayış.
2. Hissl_ə_r'>Hissl
ə
rin fizioloji
əsasları. Onların siqnal, kommunikativ və
t
ə
nzimetm
ə
funksiyaları.
3. Hissl
ərin keçirilmə
formaları. Emosiyalar. Əhvallar. Affektlə
r. Stres.
Frustrasiya halları.
Ali hissl
ə
r v
ə
onların mə
zmunu.
4.
İradə
nin psixoloji s
ə
ciyy
əsi. İradi insanın fəallığının xüsusi forması
kimi.
5.
İradi iş və
onun strukturu.Şə
xsiyy
ə
tin iradi keyfiyy
ə
tl
ə
ri.
ƏDƏBİYYAT:
1.
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B., “Çinar
-
çap”, 2002.
2.
Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə). B., “Maarif”,
1982.
3.
Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева,
А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981.
4.
Р.С.Немов. Психология. М., «Просвещение», 199
0.
5.
R.İ.Əliyev. Psixologiya. Bakı, “Nurlan”, 2008. sə
h 251-254.
6.
Ə.Ə.Əlizadə. İdrak proseslə
ri v
ə
hissl
ə
r. Psixopedaqoji m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
r.
Bakı, 2006
7. Ps
ixologiya. Prof.S.İ.Seyidov və
prof. M.Ə.Hə
mz
ə
yevin elmi
redaktorluğu ilə. Bakı,2007
İnsan ə
traf xarici al
ə
min cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rini qavrayark
ə
n onlara
qarşı passiv seyrçi münasibə
tind
ə
olmur, h
ə
m d
ə
müə
yy
ə
n t
ə
rzd
ə
onlara
öz baxışlarını, münasibə
tini bildirir. B
ə
zi hadis
ə
l
ə
r insanda sevinc, f
ə
r
ə
h,
dig
ə
rl
ə
ri nifr
ə
t v
ə
qorxu v
ə
ya etinasızlıq münasibəti yaradır. Biz
qarşılaşdığımız bəzi adamlara hörmə
t v
ə
ehtiram b
ə
sl
ə
yir, dig
ə
rl
ə
rin
ə
nifr
ə
t b
ə
sl
əyir, üçüncü qrup insanlara qarşı etinasız, soyuqqanlı və
laqeyid
münasibə
t b
ə
sl
əyirik. İnsan özünün bə
zi h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin
ə
görə
qürur və
ya
iftixar hissi keçirir, başqa hə
r
ə
k
ə
tl
ə
rin
ə
görə
utancaqlıq, vicdan əzabı və
ya
h
əya hissi keçirir.
Sevinc, k
ə
d
ə
r, qorxu, h
əya, günah, mə
h
ə
bb
ət, şübhə
v
ə
s. bütün
bunlar varlıq
v
ə
hadis
ə
l
ə
r
ə
insanın münasibə
tl
ə
rinin, onun daxili
yaşantılarının inikasıdır.
Psixologiyada hiss
ə
l
ə
r
ə
bel
ə
bir t
ə
rif verilir:
İnsanın ə
traf xarici al
ə
min cism v
ə
hadis
ə
l
ə
rin
ə, başqa adamlara
v
ə
özünə
münasibə
td
ə
ə
ks olunan emosional v
ə
ziyy
ə
t hissl
ə
r
adlanır.
Gündə
lik h
ə
yatda v
ə
b
ə
dii
ə
d
əbiyyatlarda biz hiss sözünə
tez-tez
rast g
ə
lirik. B
ə
z
ən insanın duyğularını, hə
v
ə
s v
ə
arzularını, bə
z
ə
n is
ə
d
ə
rketm
ə
f
ə
aliyy
ətini hiss adlandırırlar. Əslində
is
ə
,
“hiss”
sözü bir elmi
termin kimi canlı varlıqların
beynind
ə
t
əlabatların ödə
nilm
ə
sin
ə
münasibə
ti
ə
ks etdir
ə
n emosional v
ə
ziyy
ətin inikasıdır. Duyğular hissi idark forması
olduğu halda, hisslə
r emosional v
ə
ziyy
ətin, varlığın inikasıdır.
Emosiyalar nisb
ə
tin b
ə
sit hissl
ə
rdir, hissl
ərin keçirilmə
formasıdı
r.
Klakin emosiyaları heç də
insanın bəsit instinktiv davranış formaları, tə
bii
t
əlabatlarının (aclıq, susuzluq, cinsi hə
v
ə
s v
ə
s.) t
əzahürlə
ri il
ə
b
ə
sitl
əşdirmə
k olmaz, m
ə
s
ə
l
ə
n, v
ə
t
ə
np
ə
rv
ərlik, övlada, anaya mə
h
ə
bb
ə
t,
h
əya, şə
r
ə
f, namus, l
ə
yaq
ə
t, borc v
ə
s. kimi yüksə
k sosial m
ə
zmunlu
hissl
əri emosiyalarla bir sıraya qoymaq mümükün olmadığı kimi, ə
slind
ə
b
ə
d
ən insanın
ali hissl
ə
rinin
keçirilməsi zamanı emosiyaların baş
verdiyini d
ə
danmaq olmaz. M
ə
s
ə
l
ə
n, rus t
ə
bi
ətşünası Timiryazev
fotosintez hadis
ə
sini k
əşf etdikdə
n sonra, labaratoriyada sevincind
ən uşaq
kimi atılıb
-
düşmüş, rəqs etmişdir. A.S.Puşkin, “Boris Qodunov” poemasını
yazıb qurtardıqdan və
əlyazmanı oxuduqdan sonra gözlə
rin
ə
inanmamış,
“Ay səni Puşkin” deyə
qürrə
l
ənmişdi.
Emosiyalar
oprqanizmin energetik imkanlarının sə
f
ə
rb
ə
rliy
ə
alınmış
t
əzahürüdür. Onlar oyun, idrak, yaradıcı, tə
lim, idman, istehsalat-
ə
m
ə
k v
ə
s. kimi f
ə
aliyy
ə
t sah
ə
l
ə
rind
ə
özünü aydın əks etdirir. İdmançının qə
l
ə
b
ə
sevincini buna konkret nümunə
göstə
rm
ə
k olar.
Hissl
ə
r
ətraf mühitdə
baş verə
n hadis
ə
l
ə
rd
ən hansının insan
şə
xsiyy
ə
ti
ə
h
ə
miyy
ətin olduğunu bildirə
n siqnallar sistemidir.
Emosiyalar öz mə
nb
ə
yin
ə
görə
hissl
ə
rd
ə
n
ə
vv
əl yaranmışdır. Onların
əsasında insanın üzvi
-ibtidai t
ə
l
əbatları durur. Təmin edilmiş
t
ə
labatlar
insanda müsbə
t emosional v
ə
ziyy
ə
tl
ər (razılıq, mə
mnunluq, sevinc), t
ə
min
edilm
əmiş tə
labatlar is
ə
m
ənfi emosiyalar (narazılıq, kə
d
ər, qüssə
, nifr
ə
t,
inciklik v
ə
s.) yaradır.
Hissl
ə
r sosial m
ə
zmuna malikdir.
Onların əsasında
birg
əyaşayış zə
minind
ə
insanlar arasında meydana çıxan münasibə
tl
ə
r
ictimai-sosial t
ə
l
ə
batlar durur.
İnsanın həyatında emosiya və
hissl
ə
rin rolu v
ə
ə
h
ə
miyy
ə
ti olduqca
böyükdür. Onlar insan ömrünün rə
ngl
ə
ridir. Emosiya v
ə
hissl
ər insanı
f
ə
aliyy
ə
t
ə
t
ə
hrik edir, t
ə
limd
ə
,
ə
m
ə
kd
ə
v
ə
yaradıcı fə
aliyy
ə
td
ə
meydana
çıxan çə
tinlikl
ərin aradan qaldırılmasının təminatçısı rolunda çıxış edir.
Emosional c
ə
h
ə
td
ə
n h
ə
y
əcan doğuran hekayə
v
ə
roman, şer və
inc
ə
s
ə
n
ə
t
ə
s
ə
rl
əri, musiqi insanın ə
hvali-ruhiyy
əsini yüksəldir, qavrayış və
t
ə
f
əkkürün hüdudlarını genişləndirir. Darıxdırıcı və
ya yorucu, cansıxıcı
t
ə
sirl
ə
r insanda apatik v
ə
ziyy
ət yaradır, mə
nfi emosional hallar
doğurur. Hisslə
r h
əmişə
konkret bir adamın yaşantıları, daxili halə
tinin
t
əzahürlə
rind
ə
n ibar
ə
tdir. Onlar s
ə
b
ə
bsiz olmur v
ə
ciddi şə
kild
ə
Dostları ilə paylaş: |