ə
rifl
ə
nm
ə
si v
ə
m
ə
z
ə
mm
ət olunması, rəğbə
tl
ə
ndirilm
ə
si v
ə
c
əzalandırılmasından
ibar
ə
tdir.
T
ə
rifl
ə
nm
ə
, r
əğbə
tl
ə
ndirm
ə
davranışın düzgün motiv və
formalarını
möhkə
ml
ə
ndirm
ə
y
ə
xidm
ə
t edir. M
ə
z
ə
mm
ə
t v
ə
c
əzalandırma isə
, m
ə
nfi
t
ə
hrikl
ə
rin v
ə
düzgün olmayan davranış formalarının qarşısını alır, onları
l
ə
ngidir. Lakin t
ə
rbiy
ə
zamanı bunlardan düzgün istifadə
olunmalıdır.
T
ə
rifl
ə
nm
ə
r
əğbə
tl
ə
ndirilm
ə
n
ə
şişirdilmə
m
ə
li, n
ə
d
ə
lazım
olduğundan aşağı sə
viyy
ə
d
ə
olmamalıdır. Adə
t
ən, şagirdin bu və
ya dig
ə
r
davranış tə
rzi h
ə
ddind
ən artıq şişirdildikdə
onda yersiz b
ədgümanlıq,
lovğalıq keyfiyyə
ti yarana bil
ə
r. M
ə
z
ə
mm
ə
t v
ə
c
əzalandırma da şagirdin
günahının də
r
ə
c
ə
sin
ə
uyğun, ə
dal
ətli olmalıdır.
N
ə
hay
ə
t t
ə
rbiy
əvi işin mühüm formalarından biri də
özünütə
rbiy
ə
dir.
Sonrakı bölmə
d
ə
özünütə
rbiy
ə
d
ən geniş bə
hs etdiyimiz
ə
görə
bir daha
onun üzə
rind
ə
dayanmırıq.
Şagirdlə
rin t
ə
rbiy
ə
prosesini idar
ə
etm
ək üçün tə
rbiy
ə
nin t
əsiri altında
onların şə
xsiyy
ə
tind
ə
baş verə
n d
əyişikliklə
ri n
ə
z
ə
r
ə
almaq imkanını olması
lazım gəlir. Başqa sözlə, şagirdlə
rin t
ə
rbiy
ə
lilik s
ə
viyy
əsini aşkara çıxarmaq
imkanımız olmazsa, tə
rbiy
ə
prosesini idar
ə
etm
ə
yimiz d
ə
mümkün
olmazdı.Tə
rbiy
ə
psixologiyası
və
pedaqogikasınının
ən
başlıca
v
ə
zif
ə
l
ə
rind
ə
n biri
ə
xlaqi c
ə
h
ə
td
ə
n t
ə
rbiy
əliliyin kriteriyalarının mə
zmununu
aşkara çıxarmaq və
müə
lliml
əri uşaqda xasiyyətin formalaşmasının gedişi
haqqında tam də
qiq v
ə
etibarlı mə
lumat ver
ə
bil
ə
n metodlarla
silahlandırmaqdan ibarə
tdir.
Ə
xlaqi t
ə
rbiy
ə
liliyin
əsas kateqoriyasından biri ə
xlaqi t
əlabatların,
hiss v
ə
ad
ə
tl
ərin formalaşma sə
viyy
ə
sind
ə
n ibar
ə
tdir.
Şə
xsiyy
ətin formalaşmasının və
t
ə
rbiy
əliliyin mühüm kriteriyalarından
biri d
ə
davranışın ixtiyarili
k s
ə
viyy
ə
sind
ə
n ibar
ətdir. İnsanın ə
xlaqi
c
ə
h
ə
td
ən sabitliyi, çə
tinlikl
əri aradan qaldıra bilmək bacarığı, öz arzularını,
ist
ə
kl
ə
rini idar
ə
ed
ə
bilm
ə
k v
ə
öz niyyə
tini yerin
ə
yetir
ə
bilm
ək bacarığı, öz
davranışını idarə
ed
ə
bilm
ək bacarığı olmadan mümükün
deyildir. T
ə
rbiy
ə
kor-koran
ə
bir proses olmayıb, idarə
olunan prosesdir. T
ə
rbiy
ə
prosesi ona
görə
idar
ə
olunan prosesdir ki, onun m
ə
qs
ə
di, motivl
əri, funksiyaları və
gözlə
nil
ə
n n
ə
tic
ə
l
əri mövcuddur. Şübhəsiz, bunların hə
r birini n
ə
z
ə
r
ə
almaq
v
ə
t
ə
rbiy
ə
işini
onlara müvafiq şə
kild
ə
t
əşkil etmə
k el
ə
onun idar
ə
edilm
ə
si
dem
əkdir. Özünütə
rbiy
ə
insanın şüurlu olaraq qarşısına qoyduğu
m
ə
qs
ə
d
ə
, ideal v
ə
inamlarına müvafiq şə
kild
ə
öz şə
xsiyy
ə
tind
ə
d
əyişikliklə
r
etm
ə
y
ə
yönəlmiş
fə
aliyy
ə
tind
ə
n
ibar
ətdir.
Şə
xsiyy
ə
tin
özünütə
kmill
əşdirmə
si onun c
ə
miyy
ə
td
ə
ki h
ə
yati t
əlabatları və
f
ə
aliyy
ə
ti il
ə
,
inkişafı ilə
şə
rtl
ənir. İnsanın yaşadığı ictimai şərait, aldığı tə
lim v
ə
t
ə
rbiy
ə
onun özünütə
rbiy
ə
sind
ə
h
əlledici rol oynayır.
Özünütə
rbiy
ə
insanın kamilləşmə
si il
ə
özünü istə
r m
ə
n
ə
vi, ist
ə
rs
ə
d
ə
fiziki c
ə
h
ə
td
ə
n c
ə
miyy
ə
td
əki mövqeyi ilə
v
ə
yaxud x
ə
miyy
ə
td
ə
tutmaq
ist
ədiyi mövqeyə
uyğunlaşdırmaq meyli ilə
ə
laq
ədardır.
İnsanda özünütə
rbiy
ə
t
əlabatının yaranması göstə
rir ki, o, h
ə
yata
qarşısında duran və
zif
ə
y
ə
kor-koran
ə
deyil,
şüurlu şə
kild
ə
yanaşır, öz
f
ə
aliyy
ə
tind
ə
müvə
ff
ə
qiyy
ət qazanmaq üçün özündə
müə
yy
ə
n keyfiyy
ə
tl
ə
r
t
ə
rbiy
ə
etm
ə
k z
ə
rur
ə
tini d
ə
rk edir.
Psixoloji t
ədqiqatlar özünütə
rbiy
ənin bir sıra motivini aşkara
çıxarmışdır. Adə
t
ən, aşağıdakılar özünütə
rbiy
ə
nin motivi
kimi özünü
göstə
r
ə
bil
ə
r: 1) C
ə
miyy
ə
tin
ə
xlaqi t
ə
l
ə
bl
əri; 2) Kollektivin, yoldaşların
hörmətini qazanmaq iddiası; 3) Yarış; 4) Tə
nqid v
ə
özünütənqid; 5) İşdə
ki
çə
tinlikl
ər; 6) Ətrafdakıların nümunə
si; 7) Maddi h
ə
v
ə
sl
ə
ndirm
ə
v
ə
s.
Özünütə
rbiy
ə
nin
ə
n ali motivi
idealdır. İnsanın qə
bul etdiyi ideal
h
əmişə
onu müə
yy
ə
n sah
ə
d
ə
özünütə
rbiy
ə
y
ə, öz ideyalarında olan
keyfiyy
ə
tl
ə
r
ə
yiy
ə
l
ə
nm
ək üçün cəhd göstə
rm
ə
y
ə
yönə
ldir.
Özünütə
rbiy
ənin mötivlə
rini bilm
ə
k h
ə
m t
ə
rbiy
əçiyə
, h
ə
m d
ə
özünütə
rbiy
ə
il
ə
m
əşğul olan ye
niyetm
ə
v
ə
g
ə
ncl
ər üçün çox ə
h
ə
miyy
ə
tlidir.
Şə
xsiyy
ətin formalaşması və
inkişafı mürə
kk
ə
b v
ə
uzunmüddə
tli
prosesdir. Burada xarici t
ə
sirl
ə
r v
ə
daxili güc bir
-biri il
ə
qarşılıqlı tə
sird
ə
olmaqla, inkişaf mə
rh
ə
l
ə
sind
ən asılı olaraq öz rollarını dəyişirlə
r.
Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar göstərmişdir ki, özünütə
rbiy
ə
t
əlabatı aydın şə
kild
ə
özünü yeniyetməlik dövründə
göstə
rm
ə
y
ə
başlayır.
(xüsusilə
, VI-VIII sinifl
ə
rd
ə
).
Özünütə
rbiy
ə
o q
ə
d
ə
r d
ə
asan proses deyil. O özünüidarənin yüksə
k
formsı olduğuna görə
şagirdlərin bu işi asanlıqla yerinə
yetir
ə
c
ə
kl
ə
rini
güman etmək olmaz. Ona görə
d
ə
bu sah
ə
d
ə
onlara k
ə
nardan ,t
ə
rbiy
əçilə
r
t
ə
r
ə
find
ən köməklik göstə
rilm
ə
si,istiqam
ə
t verilm
ə
si z
ə
ruridir.
Müəllim şagirdlərin özünütə
rbiy
ə
sin
ə
ciddi r
ə
hb
ə
rlik etm
ə
lidir.Bu
zaman o dörd və
zif
ə
nin h
əyata keçirilmə
sin
ə
fikir verm
ə
lidir.
Birinci v
ə
zif
ə
,
şagirdlərin özlə
rind
ə
şə
xsiyy
ətin müsbə
t keyfiyy
ə
tl
ə
rini
inkişaf etdirmə
l
ə
ri v
ə
öz davranışındakı bu və
ya dig
ər nöqsanı aradan
qaldırmalarına cəhd göstə
rm
ə
yi oyatmaq(v
ə
ya d
ə
yi
şmək).Əgə
r bel
ə
c
ə
ht
yoxdursa bunu misallar
əsasında şagirdə
başa salmaq,onlarda inam
yaratmaq z
ə
ruridir.
İkinci və
zif
ə
,
şagirdin öz şə
xsiyy
ə
tin
ə
t
ənqidi yanaşmasına,öz
davranışının xüsusiyyə
tl
ə
rini t
ə
hlil ed
ə
bilm
ə
sin
ə
öz qüsurlarını göstə
rm
ə
si
v
ə
d
ə
rk etm
ə
sin
ə
köməklik göstə
rm
ə
k.
Üçüncü və
zif
ə
,
müə
llim ,t
ə
rbiy
əçi şagirdin özünütə
rbiy
ə
proqramını
t
ə
rtib etm
ə
sin
ə,hansı keyfiyyəti inkişaf etdirmək lazım gəldiyini,hansıları isə
aradan qaldırmağın zəruri olduğunu müə
yy
ə
nl
əşdirmə
sin
ə
kömə
klik
göstə
rm
ə
lidir.
Dördüncü və
zif
ə
,
müə
llim t
ə
rbiy
əçi şagirdləri özünütə
rbiy
ə
nin
ə
n
s
ə
m
ə
r
əli.düşünülmüş yolları.priyomları ilə
silahlandırmalıdır.
Psixoloji v
ə
pedaqoji
ə
d
ə
biyyatda tez-
tez “çətin uşaqlar”sözünə
rast
g
ə
lm
ək olur. Müə
llim v
ə
t
ə
rbiy
əçilər çox vaxt bəzi uşaqların “çə
tinliyind
ən”
şikayə
tl
ə
nirl
ər. Əksər halda “çətin”uşaqların sırasına sözə
baxmayan,
şıltaq, tərs, intizamsız, kobud, tə
nb
əl, yalançı və
s. uşaqları daxil edir və
bunları asosial uşaqlar kimi xarakterizə
edirl
ə
r.
Ad
ə
t
ən, “çətin” uşaqların xüsusiyyə
tl
ə
ri
ən ç
ox yeniyetm
əlik dövründə
özünü göstərir. Bu dövr uşaqlarda çətinliyin yaranmasına tə
kan verir.
Psixioloji t
ədqiqatlar “çətin” yeniyetmə
l
ərin 4 qrupunu müə
yy
ə
nl
əş
-
dirm
ək imkanı vermişdir:
1.
Davranışındakı qüsurları onun emosional
-
iradi inkişaf sə
viyy
ə
si il
ə
şə
rtl
ə
n
ə
n yeniyetm
ə
;
2. Pedaqoji c
ə
h
ə
td
ən baxımsız və
n
ə
tic
ə
d
ə
ə
xlaqi t
ə
s
əvvürlə
r
ə
yiy
ə
l
ə
nm
ə
y
ə
n yeniyetm
ə
;
3.
Əlverişli olmayan inkişad şə
raiti v
ə
ya t
ə
rbiy
əçinin düzgün iş apara
bilm
ə
m
ə
sinin t
ə
siri il
ə
çətin böyüyə
n yeniyetm
ə
;
4.
Uyğun gə
lm
ə
y
ən münasibə
tl
ə
rl
ə
şə
rtl
ə
n
ə
n v
ə
yaxud “xüsusi çə
tin
t
ə
rbiy
ə
olunanlar;
Çox vaxt “çətin” uşaqların meydana gə
lm
ə
si ail
ə
t
ə
rbiy
ə
sind
ə
yol
veril
ən nöqsanlarla bağlı olur. Ailə
d
ə
valideynl
ər arasında uşaqların
t
ə
rbiy
ə
sind
ə
vahid t
ə
l
əbin olmaması, uşağın tə
rbiy
ə
si v
ə
onun
şə
xsiyy
ətinin inkişafı üçün müvafiq şəraitin yaradılmaması, valideynlə
r
arasında ciddi konfliktin olması, valideynlərin davranışında uşağa mə
nfi
t
ə
sir ed
ə
c
ək qüsurların mövcudluğu, ailə
d
ə
əxlaq, ictimai münasibə
t
normalarına uyğun olmayan sə
rv
ə
t v
ə
normalar sis
teminin formalaşması
v
ə
s. “çətin”
uşaqların
yaranmasının başlıca səbəbləridir.
“Çətin” uşaqlarla iş aparmaq və onlarda özünü göstərən qüsurları
aradan qaldırmaq üçün bu cür uşaqların əmələ gəlməsinin səbəblərini
araşdırmaq, psixoprofilaktika və psixokorreksiya vasitələrindən sistemli
şəkildə istifadə etmək lazım gəlir.
“Çətin” tərbiyə olunan uşaqlarla, xüsusilə, yeniyetmələrlə psixoloqun
işi onun əsas vəzifələrindən birini təşkil edir. Ona görə də burada
psixoloqun və başqa müəllimlərin aparacaqları işlərin xarakteri qabaqcadan
müəyyənləşdirilməli və buna müvafiq iş aparılmalıdır.
XV
Mövzu: Pedaqoji fə
aliyy
ə
t v
ə
müə
llim
, şagird
şə
xsiyy
ə
tinin
psixologiyası
. M
ə
kt
ə
bd
ə
psixoloji xidm
ə
t m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
ri
Plan:
1. Pedaqoji f
ə
aliyy
ətin psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
ri.
2.
Müəllim şə
xsiyy
ə
tinin psixoloji v
ə
müəllimin pedaqoji ustalığının psixoloji
əsasları.
3.
Pedaqoji ünsiyyət. müəllimin şagirdlə
rl
ə
ünsiyyət üslubu.
4.
Müəllim şə
xsiyy
ə
tin
ə
veril
ə
n t
ə
l
ə
bl
ər. Müə
llimin pedaqo
ji bacarıq və
v
ərdişlə
ri.
5. Pedaqoji kollktiv
ə
r
ə
hb
ə
rliyin b
ə
zi psixoloji m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
ri.
6.Psixoloji xidm
ət anlayışı və
m
ə
kt
ə
bd
ə
psixoloji xidm
ə
tin z
ə
ruriliyi.
M
ə
kt
ə
b
ə
psixoloji xidm
ə
tin aktual v
ə
perspektiv istiqam
ə
tl
ə
ri.
7. M
ə
kt
ə
b
ə
psixoloji xidm
ə
tin m
ə
qs
ə
d v
ə
v
ə
zif
ə
l
ə
ri.
8. M
ə
kt
ə
b
ə
psixoloji xidm
ə
tin elmi, t
ə
tbiqi v
ə
praktik aspektl
ə
ri.
9. M
ə
kt
ə
b
ə
psixoloji
xidm
ə
tin
istiqam
ə
tl
ə
ri:
psixoproflaktika,
psixodiaqnostika, korreksiya, konsultasiya v
ə
yardımçı işlə
r.
10. M
ə
kt
ə
b psixoloqunun ail
ə
l
ə
rl
ə
apardığı iş. Psixodiaqnostik metodlar.
Ə
d
ə
biyyat:
1.
M.Ə.Hə
mz
əyev. Yaş və
pedaqoji psixologiyanın əsasları. B. 2000.
2. A.M
ə
mm
ə
dov. T
ə
limin psixoloji
əsasları. B. 1993.
3. M.H
ə
mz
əyev. Yaş psixologiyası. B. 1991.
4.
Ə.Ə.Əlizadə. Müasir Azə
rbaycan m
ə
kt
ə
binin psixoloji probleml
ə
ri. B. 2004.
5.
Ə
.S.Bayramov. G
ə
nclik v
ə
özünütə
rbiy
ə
haqqında söhbə
t. B. 1969.
6.
Ə
lizad
ə
Ə.Ə. Yeni pedaqoji tə
f
əkkür. Bakı, 2001.
7.
Л.Ф.Обухова. Возрастная психология. Педагогическое общество Росси. М.,
2003.
8.
Педагогическая психология. (Под. ред. Н.В.Клюевой) М., Владос
-
пресс,
2005.
9.
Р.С.Немов. Психология книга 2. М., Академия, 1999.
10.Əliyev R.İ. Tə
rbiy
ə
psixologiyası. Bakı, 2006.
11.H
ə
mz
əyev M.Ə. Pedaqoji psixologiya. Bakı, 1991.
12.
Psixologiya. Prof. S.İ.Seyidov və
prof. M.Ə.Hə
mz
ə
yevin elmi redaktorlu
ğu ilə
.
Bakı, 2007.
13.
Çə
l
ə
biyev N.Z. T
ə
hsil sistemind
ə
psixoloji xidm
ə
t. N
ə
z
ə
riyy
ə
v
ə
t
əcrübə
. 2
hiss
ə
d. D
ə
rs v
əsaiti. ADPU, Bakı, 2008, 2009
14.
Ильясов И.И. Структура процесса учения. М., 1986.
15
. Махмутов М.И. Современный урок. М., 1981.
16 .
Развитие личности ребенка. М., 1987.
17.
Столяренко Л.Д.Педагогическая психология. Ростов на Дону. 2000
Pedaqoji f
ə
aliyy
ət müə
llimin t
ə
lim, t
ə
rbiy
ə, inkişaf, şagirdlə
rin t
əşkili
zamanı cə
miyy
ə
t t
ə
r
ə
find
ə
n ir
əli sürülən sifarişə
müvafiq olaraq
m
ə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
şə
xsiyy
ə
tin keyfiyy
ətinin formalaşmasına yönəldilmiş peşə
f
əallığından ibarə
tdir.
Pedaqoji f
ə
aliyy
ət mürə
kk
ə
b f
ə
aliyy
ətdir. Onun müxtə
lif c
ə
h
ə
tl
ə
ri
diqq
ə
ti c
əlb edir. Ona görə
d
ə
pedaqoji f
ə
aliyy
ə
t pedaqoji elml
ərin müxtə
lif
sah
ə
l
ə
ri t
ə
r
ə
find
ən öyrə
nilir, t
ə
d
qiq olunur. Burada birinci növbə
d
ə
müə
llim
ə
m
əyinin psixoloji qanunauyğunluqları diqqə
ti c
əlb edir. Müə
llim
ə
m
ə
yi
çıxcə
h
ətli psixi reallıqdır. Burada bir
-biri il
ə
v
ə
hd
ə
td
ə
olan 3 c
ə
h
ə
t diqq
ə
ti
c
ə
lb edir. Bunlar pedaqoji f
ə
aliyy
ət, pedaqoji ünsiyyə
t v
ə
müə
llim
şə
xsiyy
ətinin xüsusiyyə
tl
ə
rind
ə
n ibar
ə
tdir. Bel
ə
ki, pedaqoji f
ə
aliyy
ə
t -
müəllimin şagirdlə
r
ə
t
ə
sirini
ə
hat
ə
edir. Pedaqoji ünsiyyə
t - birg
ə
f
ə
aliyy
ə
t
zamanı müə
llim v
ə
şagirdlə
rin
ə
m
əkdaşlığından ibarə
tdir. Pedaqoji
f
ə
aliyy
əti, pedaqoji ünsiyyə
t
i müəllim şə
xsiyy
ə
tind
ə
n k
ə
narda n
ə
z
ə
rd
ə
n
keçirmək mümükün deyildir.
Pedaqoji f
ə
aliyy
ə
tin
əsas subyekti müəllim olduğuna görə
burada
müə
llim
ə
m
əyinin mötivlə
ri, m
ə
qs
ə
dl
ə
ri v
ə
v
ə
zif
ə
l
ə
ri
ə
sas yer tutur.
Müə
llimin c
ə
miyy
ə
td
əki mövqeyi və
funksiyaları cə
miyy
ə
tin g
ə
nc n
ə
slin
t
ə
rbiy
əsi işinə
, t
ə
rbiy
ə
sisteminin v
ə
onun özüə
yini t
əşkil edən ümumtə
hsil
m
ə
kt
ə
bl
ərinin inkişafı və
t
ə
kmill
əşdirilmə
sin
ə
verdiyi böyük ə
h
ə
miyy
ə
tl
ə
müə
yy
ə
nl
əşir.
Müə
llimin pedaqoji f
ə
aliyy
əti çə
tin olmaqla h
ə
m d
ə
şə
r
ə
fli v
ə
xeyrxah
f
ə
aliyy
ə
tdir. Byu f
ə
aliyy
ətin özünə
m
ə
xsus v
ə
zif
ə
l
ə
ri vardir. H
ər şeydə
n
ə
vv
ə
l, bu f
ə
aliyy
ə
t prosesind
ə
şagirdlər müvafiq bilik, bacarıq, vərdişlə
r
ə
,
elml
ə
rin
əsaslarına yiyə
l
ə
nirl
ər. Müə
llimin pedaqoji f
ə
aliyy
ə
ti v
ə
bu zaman
qarşısına qoyduğu və
zif
ə
l
ə
ri yerin
ə
yetirm
ə
si
ə
sas
ə
n m
ə
kt
ə
bd
ə
h
ə
yata
keçir. Müə
llimin v
ə
zif
ə
l
ə
ri m
ə
kt
əbin qarşısında duran ümumi və
zif
ə
l
ə
rd
ə
n
doğur.
Psixoloji
ə
d
ə
biyyatda m
ə
kt
ə
bd
ə
h
ə
r bir f
ənn müə
lliminin f
ə
aliyy
ə
ti
üçün xarakterik olan aşağıdakı pedaqoji funksiyalar
qeyd olunur:
Dostları ilə paylaş: |