I-tema. «Buxgalteriya esabi hám saliqqa tartiw» PÁniniń predmeti reje

I-TEMA. «BUXGALTERIYA ESABI HÁM SALIQQA TARTIW» PÁNINIŃ PREDMETI
REJE:
1.Xojalıq esabı tuwrısında ulıwma túsinik hám onıń túrleri.
2.Esapta qollanılatuǵın ólshemler.
3.Buxgalteriya esabınıń maqseti, wazıypaları hám funksiyaları.
4.Buxgalteriya esabı sub’ektleri hám ob’ektleri.
5. Buxgalteriya esabınıń prinsipleri.
6.«Buxgalteriya esabı hám salıqqa tartıw» pániniń predmeti, aktivler, menshik kapital, minnetlemeler, finanslıq nátiyjeler tuwrısında túsinik.
7.Xojalıq prosessleri basqıshları hám olardıń mazmunı.
8.Tiykarǵı xojalıq prosessleri.


1.1. Xojalıq esabı haqqında ulıwma túsinik hám onıń túrleri
Bazar ekonomikasına ótiw buxgalteriya kásibiniń juwapkerli hám qıyın ekenligin jáne bir mártebe kórsetti. Buxgalter kásibiniń juwapkerli hám qıyın kásip ekenligi tariyxqa bir názer salıw menen seziw múmkin.
Xojalıq esabı shama menen eramızdıń 4 mıń jıl aldın xojalıq jumısları talapları tiykarında júzege kelgen.
Finanslıq mashqalalardı kórsetiwshi jazıwlar bunnan aldın 4000 jıl dawamında islengenligin anıqlaǵan. Mısrlıq jer iyeleri dalalardı suwǵarıwda Nil dáryası suwınan paydalanǵanları ushın dán hám alǵan ónimlerinen salıqlardı tólew boyınsha esap júrgizgen. Salıqshılar jer iyeleriniń úy diywalında tólengen salıq hám de tilxattı bildiriwshi belgiler járdeminde jazıwlar qaldırǵan. Arxeologlardıń pikirinshe, Mesopotamiyadan tabılǵan ılaydan jasalǵan jazıwlı tabliсalar hám esap talapları payda bolǵanınan anıqlıq beredi. Esap sisteması eramızdan aldınǵı 2000-jılda rawajlanǵan, eki jaqlama buxgalteriyanıń elementleri bolsa xristianlıq dáwirdegi Rimde payda bolǵan. Sol dáwirde rimliklerge «amortizaсiya» túsinigi de tanıs edi.
Eki jaqlama jazıw dizimi 13-14 ásirlerde Arqa Italiyanıń ayırım sawda oraylarında qollanıla baslaǵan. Eki jaqlama buxgalteriya tolıq diziminiń dáslepki hújjetinde 1340-jıl sánesi kórsetilgen hám Genuya muniсipial jazıwlarında bolǵanlıǵı anıqlanǵan. Birinshi buxgalteriya esap dizimi Luka Pacholi tárepinen júritilgen. Ol jazǵan kitaptıń atı «Arifmetika hám geometriya summası, proporsiya hám qatnaslar haqqındaǵı bilimler» edi. Tiykarınan matematikaǵa baǵıshlanǵan bul kitap 1494-jılda jazılǵan. Usı miynettiń bir bólimi bolǵan «Schetlar hám jazıwlar haqqında monografiya» buxgalteriya esabınıń payda bolıwın bildiredi. Onda birinshi bolıp schetlardı júritiw, buxgalter hám qarıydarlarǵa qoyılatuǵın talaplar, eki jaqlama buxgalteriyanıń tiykarǵı pikirleri, inventarlardıń ózgertiliwi sıyaqlı túsinikler, buxgalteriya balansı túsinigi hám buxgalteriya esabınıń tiykarǵı proсessi bayan etilgen. Luka Pacholi kitabı birinshi mártebe buxgalteriya esabına sistemalı jantasıwı kórsetilgenligi menen itibarǵa ılayıq.
«Buxgalteriya» (nemisshe buch- kitap, halter- tutıw, saqlaw) sózi birinshi márte Germaniyada 1498-jıl 13-fevralda Luka Pacholidiń kitabı basılıp shıqqannan keyin 4 jıldan keyin payda boldı. Imperator Maksimilian I diń pármanında usı sóz qollanılǵan edi.
Xojalıq proсesslerin hám olardıń nátiyjelerin qadaǵalaw gúzetiw, ólshew hám dizimge alıw arqalı ámelge asırıladı. Gúzetiw arqalı kárxana hám shólkemlerdiń finans-xojalıq xızmetin qurawshı kóp sanlı hám hár qıylı faktlerge iye boladı. Bul faktlerdi bolsa málim ólshem birliklerinde kórsetiw, hámde tiyisli ráwishte toparlarǵa ajıratıp dizimge alıp barıw zárúr. Sol sebepli xojalıq xızmetine baha beriw ushın zárúr maǵlıwmatlarǵa iye boladı.
Sonday qılıp, esap júritiw xojalıq xızmetin basqarıw, keń mániste bolsa pútkil soсiallıq óndiristi, yaǵnıy jámiyetti basqarıw ushın zárúr eken. Basqasha qılıp aytqanda, esabat júritiw dep soсiallıq qayta óndiris proсesslerin qadaǵalaw hám olardı basqarıwdı támiyinlew maqsetinde, bul proсesslerdi muǵdar tárepten sáwlelendirip, sapa tárepten xarakterlewge aytıladı. Demek, esap júritiw basqarıwdıń ajıralmas bólegi eken.
Adamzat jámiyetiniń dáslepki basqıshlarında esap pútkil jámáátke óndiris hám tutınıw ushın qanday miynet quralları hám miynet buyımları zárúrligin biliw maqsetinde kerek bolǵan bolsa, jamiyat klasslarǵa bólingennen keyingi soсiallıq-ekonomikalıq basqıshlarda bolsa húkimran klassınıń mápin qorǵap kelgen. Basqasha qılıp aytqanda, klasslar bar jámiyette esap júritiw ózgerip, jetilisip hám onıń roli asıp barǵan. Bazar qatnasıqların rawajlandırıw boyınsha húkimet qabıl qılǵan qararlardı turmısqa engiziwde, kárxanalardı menshiklestiriw hám isbilermenlikti rawajlandırıw sharayatında esap hám statistikanıń roli jáne da asıp barmaqta. Bunday úlken wazıypalardı ámelge asırıw ushın esap maǵlıwmatlarına islew beriwdi kompyuterlestiriw, esaptıń aldınǵı forma hám metodların qollaw, esap islerine sarıplanatuǵın qarjılar hám miynet sarıpların kemeyittiriwge erisiw zárúr.
Hár bir xojalıq fakti esapta kárxana xızmetiniń hám muǵdar, hám sapa táreplerin xarakterleytuǵın kórsetkishlerge aylanadı. Bular ayrım ónim túrleriniń haqıqıy ózine túser bahası, kárxana xızmetiniń finanslıq nátiyjeleri hám basqalar.
Xojalıq esabı xojalıq júritiwshi subektti basqarıwda paydalılanatuǵın informaсiya sistemasınan ibarat bolıp, onda kárxana xızmetinde júz beretuǵın barlıq proсessler hám esap obektleriniń jaǵdayı tuwrısındaǵı muǵdar hám sapa kórsetkishleri haqqındaǵı informaсiyalar málim qaǵıydalar hám standartlar boyınsha olardı basqarıw ushın ilimiy tiykarlanǵan qaǵıydalarǵa muwapıq esapqa alınadı, ólshenedi, islew beriledi, toplanadı hám toparlanadı. Xojalıq esabı keń qamırawlı hám tolıq bolıwı hámde kárxana ekonomikasın basqarıw wazıypaları tolıq hám óz waqtında ámelge asırıwǵa baǵdarlanǵan, yaǵnıy basqarıw sisteması ushın paydalı bolıwı lazım.