I-tema. «Buxgalteriya esabi hám saliqqa tartiw» PÁniniń predmeti reje

1.2. Esapta qollanılatuǵın ólshemler
Xojalıq júritiwshi sub’ekt xızmeti tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar, eger barlıq esapqa alınǵan resurslar hám xojalıq proсessleri esap ólshemlerinde kórsetilse, informaсiyadan paydalanıwshılar mútájligin qanaatlandıradı.
Esap ólshemleri - xojalıq resursları hám proсesslerin ólshew hám esaplaw tiykarında xojalıq júritiwshi sub’ekttiń hár qıylı mútájlikleri ushın kórsetkishlerdi qáliplestiretuǵın ólshem birlikleri.
Xojalıq qarjıların hám proсesslerin esapta muǵdarlıq sáwlelendiriw ushın natural, miynet hám pul ólshemlerinen paydalanıladı.
Natural ólshemler - esap obektlerin awırlıq (kg, s, t ), kólem (m.kub, litr), uzınlıq (mm, sm, m, km), maydan (kvadrat metr, ga) hám basqa ólshemlerde kórsetiw ushın qollanıladı.
Natural ólshemlerde júritiletuǵın esap muǵdarlıq yamasa natural esap dep te ataladı. Muǵdarlıq esap tiykarǵı qurallar, materiallıq emes aktivler, ornatılatuǵın ásbap-úskeneler, shiyki zat hám materiallar, tayar ónimler hám basqa esap ob’ektlerin natural (fizikalıq) kólemi tuwrısında maǵlıwmatlar menen támiyinlewden ibarat.
Bunday ólshemler xojalıq qarjılarınıń saqlanıwın hámde xojalıq xızmetine operativ basshılıq qılıwdı támiyinleydi. Natural ólshemler bir túrdegi xojalıq qarjıların esapqa alıwda qollanıladı. Hár túrli natural kórsetkishlerin jámlew múmkin emes. Sonıń ushın da hár qıylı xojalıq qarjıların kórsetiwshi ulıwmalasqan maǵlıwmatlardı alıwda bunday kórsetkishlerden paydalanıp bolmaydı.
Sarıplanǵan jumıs waqtın esapqa alıw ushın miynet ólsheminen paydalanıladı. Miynet ólshemleri - adam/kún, adam/saat, norma/saat hám basqalarda anıqlanadı. Miynet ólshemleri kóp jaǵdaylarda natural ólshemleri menen birge qollanıladı. Máselen, bir isshi bir saatta yamasa bir kúnde qansha muǵdarda ónim óndirgen hám t.b. Olar tiykarınan waqıtpay islewshilerge is haqı esaplawda, jumıspay islewshilerdiń normaların orınlawın qadaǵalawda, miynet ónimdarlıǵın úyreniwde hám basqalarda qollanıladı.
Sonday qılıp, miynet ólshemleri, natural ólshemleri sıyaqlı qatań belgilengen qollanılıw shegaralarına iye.
Túrli túrdegi xojalıq qarjıların, xojalıq mútájliklerin, esaplasıw hám kredit qatnasıqların esapta sáwlelendiriwde hámde xojalıq xızmetiniń juwmaǵın pul kórinisnde shıǵarıwda pul ólshemi qollanıladı. Ol tovar-pul qatnasıqları bar ekenligi, qarjılardan júdá tejep paydalanıw, básekege shıdamlılıqtı támiyinlew hám isbilermenlikti rawajlandırıw menen tikkeley hámde tıǵız baylanıslı.
Pul ólshemi kóbinshe natural hám miynet ólshemi menen birge qollanıladı. Máselen, óndirilgen ónim qunın anıqlaw ushın bul ónim muǵdarın hám bahasın, isshige is haqı esaplaw ushın bolsa, isshi tárepinen islengen kúnler hám waqıt birligi ushın tólenetuǵın haqı summasın biliw zárúr.