I-tema. «Buxgalteriya esabi hám saliqqa tartiw» PÁniniń predmeti reje

Xojalıq esabınıń túrleri
Mámleketimizdegi ayrım xojalıq júritiwshi sub’ektlerniń kóp tárepli finanslıq-xojalıq xızmetin hár tárepleme sáwlelendiriw ushın hár qıylı esap túrlerinen paydalanıladı,(1.1-súwret).


1.1-súwret. Xojalıq esabınıń túrleri

Olardıń hár biri óz predmetine say bolǵan esap ob’ektlerine hám usı predmetti úyrenetuǵın óz metodına iye bolǵanlıqları sebepli ǵárezsiz esaplanıladı. Usı waqıtta olardan hár biriniń ǵárezsiligi óz-ara baylanıslı hám bir-birin taqozo qilishidan mustasno emes.

Esaptıń hár bir túri bir túrdegi xojalıq proсessleriniń túrli táreplerin úyrenip, informaсiyadan paydalanıwshılardı qızıqtıratuǵın maǵlıwmat aǵımlarınıń óz aldına basqıshlarda kesilisiwine tosqınlıq qılmaydı. Bul esaptıń barlıq túrlerine tiyisli bolǵan, olar ushın júdá zárúr birǵana ózgesheligi sebepli ǵana múmkin. Ol da bolsa, joqarıda kórip shıǵılǵan úsh: natural, miynet hám pul ólshemleriniń úsh esap túrinde de qollanılıwı bolıp tabıladı. Sol sebepten, esaptıń úsh túrin óz-aldına hám tolıq kórip shıǵamız.
Operativlik esap rejelerdiń orınlanıwın qadaǵalaw hám óndiriske shaqqan basshılıqtı ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan kúndelikli maǵlıwmatlardı alıw hám ulıwmalastırıwǵa xızmet qıladı. Ol isbilermenlikti rawajlandırıwda zárúr áhmiyetke iye boladı. Operativlik esap járdeminde kárxana resursları hám olar muǵdarınıń ózgeriwin aǵımdaǵı tártipte gúzetiw, buxgalteriyalıq hám statistikalıq esapta sáwlelendirilmeytuǵın qatar maǵlıwmatlardı kórsetiw múmkin. Máselen, óndiris normativleriniń orınlanıwı, shártnama minnetlemeleriniń orınlanıwı, mashina hám qurılmalardan paydalanıw dárejesi hám basqalar esapqa alınadı.
Statistikalıq esap muǵdar kórsetkishlerinde kórsetiletuǵın soсiallıq-ǵalaba hádiyselerdi sapa tárepten tavsiflab, gúzetiw hám sáwlelendiriw hámde jámiyet rawajlanıwı nızamshılıqların úyreniw sisteması bolıp esaplanadı.
Buxgalteriyalıq esap xojalıq júritiwshi sub’ekttiń qarjıları hám olardıń derekleriniń háreketin sáwlelendirip, xojalıq proсessinde payda bolatuǵın muomalalarni yoppasiga hám úzliksiz gúzetip barıw, gúzetiw nátiyjelerin ólshew hám hújjetlerde rásmiylestiriw, olardı birden-bir bir ólshemde, yaǵnıy pul kórinisinde ulıwmalastırıw hámde basqarıw qararların tiykarlaw hám qabıl qılıw ushın zárúr kórsetkishlerdi esaplaw hám bahalaw, olardı tiyisli informaсiyadan paydalanıwshılarǵa usınıw maqsetinde finanslıq-xojalıq xızmetin qadaǵalaw sisteması bolıp tabıladı.
Esaptıń joqarıda atap ótilgen 3 túri bir-biri menen óz-ara baylanısqan bolıp, birden-bir xojalıq esabı sistemasın payda etedi. Kórketkishler ekonomikalıq qubılıslardıń sapa mazmunın kórsetip, olardıń muǵdar sıpatında belgileydi. Bularsız kórsetkishler informaсiyalıq wazıypaların atqara almaydı.