I-tema. «Buxgalteriya esabi hám saliqqa tartiw» PÁniniń predmeti reje

Ondiris proсessi materiallıq baylıqlardı jaratıw menen baylanıslı bolǵan eń qıyın xojalıq proсessin óz ishine aladı. Bul proсesste miynet buyımları, miynet quralları hám de jumısshı kúshi járdeminde tutınıw qunına iye bolǵan materiallıq baylıqlar islep shıǵarıladı.
Realizaсiya proсessi xojalıq dáramatları aylanısınıń sońǵı basqıshı bolıp, bul basqıshta kárxana tárepinen islep shıǵarılǵan ónimler qarıydar hám tutınıwshılarǵa shártnamalar tiykarında jetkiziledi. Realizaсiya proсessi xojalıq proсessin tamamlaydı hám jáne jańadan támiyinlew proсessi baslanadı hám de bul proсess aldınǵı ǵa qaraǵanda keńirek tús aladı.
Esabat dáwirinde kárxana háreketiniń juwmaqlawshı kórsetkishi bolıp finanslıq nátiyje esaplanadı. Finanslıq nátiyje – xojalıq júritiwshi sub’ekttiń payda yamasa zıyan túrinde kórsetilgen háreketiniń ekonomikalıq juwmaǵı bolıp tabıladı.
Finanslıq nátiyje, yaǵnıy payda yamasa zıyandı ólshewde dáramatlar hám qárejetler tuwrıdan – tuwrı baylanıslı elementler esaplanadı.
Dáramatlar hám qárejetler tómendegishe anıqlanadı.

• 
  Dáramatlar – bul esabat dáwirinde ekonomikalıq paydanı aktivler aǵımınıń kóbeyiwi nátiyjesinde ósiwi
  

• 
  Qárejetler – esabat dáwirinde ekonomikalıq paydanı aktivlerdiń shıǵıp ketiwi yamasa olardan paydalanıw nátiyjesinde kemeyiwi,
  

Dáramatlar hám qárejetlerdi anıqlaw olardıń tiykarǵı ayırmashılıǵın belgileydi, sonıń menen birgelikte olar finanslıq nátiyje, yaǵnıy payda yaki zıyandı anıqlawda ayrıqsha jaǵdaydı keltiredi.
Esabat dáwirinde alınǵan barlıq dáramatlardıń qárejetlerden artıwı payda sıpatında tastıyıqlanadı. Eger kárxananıń esabat dáwirinde barlıq qárejetler dáramatlardan artıq bolsa, ol jaǵdayda finanslıq nátiyje zıyan sıpatında tastıyıqlanadı.


1.7. Xojalıq proсessleri basqıshları hám olardıń mazmunı. Tiykarǵı xojalıq proсessleri
Kárxananıń xojalıq háreketleriniń esabı xojalıq qarjılarınıń túrleri hám olardıń dereklerin qollanıw menen sheklenbeydi. Xojalıq proсesslerin baqlaw, tapsırmalardıń orınlanıwın qadaǵalaw ushın hár qanday san hám sapa kórsetkishleri beriliwi tiyis. Máselen kárxana háreketin baqlaw ushın kárxananıń satqan ónimleriniń muǵdarı haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolıw kerek. Házirgi waqıtta xalıq xojalıǵı aldında óz minnetlemelerin hám ónimleriniń sapasın arttırıwdı stimullastıratuǵın ónimdi satıw eń áhmiyetli san kórsetkishi dep tabılıw tiyis.
Haqıyqatında da kárxana ónim satıw kólemin, sapasın joqarılaǵanda ǵana ónimlerdiń jaqsı pát penen ótiliwine múmkinshilik jaratıladı.
Tayarlanǵan óndirislik zapaslardıń, islep shıǵarılǵan tayar ónimniń muǵdarı usaǵan kólem kórsetkishleri h.t.b. kárxananı basqarıw ushın úlken áhmiyetke iye. Mısalı awıl xojalıǵıda mámleketke qansha ónim satılǵanı, tayarlanǵan ot-shóp muǵdarı usınday kórsetkishlerge kiredi.
Sawda kárxanalarında tovar aylanısınıń muǵdarı eń áhmiyetli san kórsetkishleri bolıp tabıladı. Transport kárxanalarda aralıq esapqa alınıp (tonna-kilometr, passajir-km) tasılǵan júk yamasa passajirlardıń muǵdarı kólem kórsetkishlerine kiredi.
San kórsetkishlerin qadaǵalaw kárxanalardıń jumısların jaqsılaw ushın birinshi dárejeli áhmiyetke iye. Sebebi sol kórsetkishler arqalı kárxananıń jaǵdayın anıqlaw múmkin. Sapa kórsetkishleri proсesslerdi ámelge asırıwdıń ekonomikalıq jaqtan raсionallıǵın sıpatlaydı. Kárxana jumıslarınıń finans nátiyjeleriniń kórsetkishleri olardan eń áhmiyetlisi bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta payda hám rentabellik. (sonday-aq miynet ónimdarlıǵı waqıt birligine ónim islep shıǵarıw) usı kórsetkishler bolıp tabıladı.
Bunnan basqa da sapa kórsetkishleri kárxananıń xojalıq jumıslarınıń xarakterine hám belgili proсesslerin ózgesheligine baylanıslı boladı. Óndirislik hám transport kárxanalarda ónimniń ózine túser bahası kórsetkishi yaǵnıy aqshalay qárejetleriniń summası áhmiyetli sapa kórsetkish bolıp tabıladı. Byudjet kárxanalardıń xojalıq jumıslarınıń nátiyjeleri olar ushın tastıyıqlanǵan qárejetler smetalıq orınlanıwın jumıs kólemine muwapıq orınlaw dárejesi menen belgilenedi.
Házirgi jaǵdaylarda kárxanalardı basqarıw olardıń jumısların hár tárepleme baqlawdı támiyinleytuǵın sap hám sapa kórsetkishlerin keń túrde paydalanıwdı názerde tutadı. Olardıń barlıǵı buxgalteriyalıq esaptı schetlardıń, sintetikalıq hám analitikalıq esaptı arnawlı shólkemlerdiń járdeminde belgilenedi.
Kárxananıń xojalıq qarjıları dáwirlik háreketiniń túrli basqıshlarında bolıp, hár qıylı xojalıq proсesslerinde yaǵnıy támiyinlew, óndiris hám realizaсiya proсesslerinde qatnasadı.
Óndiris proсessi keńeyttirilgen qayta óndiris proсessiniń tiykarǵı basqıshı bolıp, usı basqıshta materiallıq baylıqlar islep shıǵarıladı. Biraq óndiris proсessinde aldınnan jaqsı jolǵa qoyılǵan támiiyinlew proсessi bolmasa, ol jaqsı ámelge asırılmaydı.