I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans

mənada qəbul edərək, atalar sözü və məsələləri də frazeologiyaya aid edirlər. Dilçilərin böyük 

əksəriyyətinin fikrincə bu sabit və qapalı cümlə qurluşuna malik frazeoloji cümlələr bir məna ifadə 

etmək baxımından frazeologiya bəhsinin obyektinə çevrilə bilər. 

Xüsusən qeyd edə bilərik ki, frazeologiya  təkcə idiomlarla məhdudlaşmayıb, həm də atalar 

sözü  və zərb məsələləri də öz sistemində  birləşdirə bilər və eyni zamanda atalar sözü- zərb –

məsəllər frazeologiyanın sistemində xüsusi  bir lay təkil edərək cümlə şəkilli ifadələrə çevrilir.  

Türk dillərinin, eləcə də Azərbaycan dilinin zəngin folklor qaynaqları sırasında atalar sözü 

və məsələlər xüsusən zəngindir.Təbiət etibarı ilə müdrik söz deməyə və müdrik ifadə yaratmağa 

meyllişərq xalqları, xüsusən də Azərbaycan  türk xalqı atalar sözü və məsəllər yaratmaq sahəsində 

seçilmişdir. 

Azərbaycan xalqının dahi söz ustadları özülü xalq tərəfindən qoyulan və  daim xalq dilində 

mövcud olan çeşid-çeşid müdrik qapalı cümlə tiplərindən öz əsərlərində istifadə etmişlər.  

Azərbaycan dilçiliyi tarixində emosional cümlələr poetik qəliblər,atalar sözləri,  alqışlar, 

qarğışlar, daşlaşmış ifadələr dilin frazeoloji sistemine daxil olub, müxtəlif münasibətlər dilçilərin 

böyük əksəriyyəti dilin frazeoloji bəhsini geniş mənada qəbul edərək, məsələlər və atalar sözlərini 

frazeologiya aid edirlər. 

Dilçilərin əksəriyyətinin fikrincə  bu sabit eyni zamanda qapalı cümlə quruluşuna malik olan 

frazeoloji cümlələr bir məna ifadə etmək baxımından  frazeoloji bəhsi obyektinə çevrilə bilər. [2-

55] 

  Türk dillərinin, eləcə də Azərbaycan dillərinin zəngin folklor qaynaqları sırasında atalar 

sözü və məsələlər xüsusən zəngindir. Təbiət etibarı ilə müdrik söz deməyə və müdrik ifadə 

yaratmağa meylli şərq xalqları, eləcə də Azərbaycan türk xalqı atalar sözü və məsəllər yaratmaq 

sahəsində də seçilmişdir. 

Böyük ziyalı F. Köçərli xalq dili inciləri haqqında yazırdı ki, keçmiş dövrlərdə şan-şöhrət 

sahibi olan türk milləti öz məişətinə, ayin adətinə dair külli miqdarda nağıl və hekaələr, bayatılar, 

hikmətamiz məsəllər, atalar sözləri, tapmacalar, yanıltmacalar, sayacı sözləri yaratmışlar ki, bunlar 

hamısı təcrübə nəticəsində deyilmişdir; Millət hər bir ittifaqa münasib az sözlü, amma dərin mənalı 

kəlamlar yaratmışdır.Azərbaycan xalqının  dahi söz ustadları daim xalq dilində mövcud olan çeşid - 

çeşid müdrik qapalı cümlə tiplərindən öz əsərlərindən istifadə etmişlər. Bu cəhəd Azərbaycan 

klassiklərinin bədii yaracılığından bəhs edən alimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Azərbaycan 

dilçiliyində atalar sözü və məsəllərin linqivistik təhlilinə S.Cəfərov ilk dəfə özünün 1958-ci ildə 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

333

nəşr etdirdiyi “Müasir Azərbaycan dilinin leksikiası” adlı əsəri ilə başlamışdır. Bu əsər tədris vəsaiti 

kimi nəzərdə tutulmuşdur. Ə. Dəmirçizadə 1962-ci ildə yazdığı “Azərbaycan dilinin üslubiyyatı” 

əsərində frazeoloji vahidləri “ideomalar” adlandıraraq, məcazi mənada işlənmiş bir sözdən ibarət 

olan sözləri də (tülkü-bic adam, eşşək - qanaçaqsız, mərifətsiz adam) frazeloji vahid hesab edir və 

onları üç qrupa ayırır: ideomatik sözlər, ideomatik ifadələr, ideomatik cümlələr 1970-ci ildə 

“Müasir Azərbaycan dili leksika” adı ilə çap olunan həmin əsərdə müəllif atalar sözü və zərb - 

məsəllərin əmələ gəlməsi, atalar sözü və zərb - məsəllərin ümumən frazeologiyaya münasibəti, 

atalar sözü və zərb-məsələlərin sintaktik xüsusiyyətləri, bədii ifadə imkanları haqqında ətraflı 

məlumat verilmişdir.[1-53] 

Azərbaycan dilçiliyində atalar sözü və məsəllərin geniş mənada hərtərəfli elmi araşdırılması 

Z.Əlizadənin 1985-ci ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan atalar sözlərinin həyatı” adlı monoqrafik 

tədqiqatında öz əksini tapdı. 

Böyük söz ustadları xalq dilindən aldığı atalar sözü və məsəllərdən eniş istifadə etmək və 

onlardan maksimum bəhrələnmək dövrümüzə gəldikcə daha genişlənmiş, XX əsrin əvvəllərində 

M.Ə. Sabirin yaradıcıığında yüksək səviyyəyə atdırılmışdır. [4-115 ] 

Azərbaycan atalar sözləri və məsəlləri İranda doktor  Səlamullah Cavidin “Nümunəhayi 

folklori - Azərbaycan” əsərində toplanmış və bəsit şəkildə olsada tədqiqata cəlb edilmişdir. Qeyd 

etmək lazımdır ki, XI əsrdə böyük leksikoqraf Mahmud Kaşkarinin “Divani - lülğət - it - türk” 

əsərində işlənmiş atalar sözü və məsəllərin böyük əksəriyyəti Azərbaycan dili atalar sözü və 

məsəllərin ilə, kiçik fonetik fərqlərlə, səsləşir. Belə olduğu üçün Azərbaycan atalar sözü və 

məsəllərinin yazılı ədəbıyyatda qeydə alınması tarixini XI əsrdən başlamaq olar: Tağ tağka 

kavuşmaz, kişi kişiğa kavuşur - Dağ dağa qovuşmaz, insan (adam) insana (adama) qovuşar.  Kişi 

kanatın, er atın - Quş qanadıyla, ər (kişi-qoçaq adam) atıyla öyünər; Kozdan yipaca, konuldan 

yama – Gözdən uzaq könüldəniraq;Yilan yap buzdin koçar, konça barsa yarbuz otru gəlur - 

ilanınyarpızdan zəhləsi gedər, oda gəlib onun qarşına çıxar;  Kanıq kanbila yumas - Qanı qanla 

yumazlar;Etli tırnaklı azırmas - Ətidırnaqdan ayırmazlar;  Təvəy silkinsə eşşəkka yuk çıkar – 

Dəvəsilkinsə eşşəyə yük olar;  Kişi sozlaşu yilki yizlaşu-İnsan sözləşə-sözləşə, heyvan iyləşə-iyləşə 

və s 

Göründüyü kimi, M.Kaşkari dövründən 10 əsr keçməsinə baxmayaraq, nümunə gətirdiyimiz 

atalar sözləri ilə onların müasir variantları arasında əsaslı fərq yoxdur. Buna görə də Azərbaycan 

atalar sözü və məsəllərinin təşəkkül tarixinin XI əsrdən əvvəlki mərhələlərlə bağlamaq olar. 

Azərbaycan klassik ədəbiyyatının şah damarını təşkil edən xəlqilik və onun əsas 

istiqamətləri Azərbaycan xalqının çox əsirlik bədii təxəyyülünün nadir inciləri-frazeoloji söz, ifadə, 

eləcə də qədim tarixin dərinliklərindən gələn tam, kamil qapalı cümlə tipləri atalar sözü və 

məsəllərlə bilavasitə  bağlıdır. Məlumdur ki, dildə xəlqilik xalq dilinin ən böyük naliyyətlərinin 

bədii əsərdə əksini tapması ilə həyata keçirilir. 

XIV əsr Azərbaycan ədəbi dilinin görkəmli nümayəndələrinin atalar sözü və məsəllərdən 

sıx-sıx istifadə etməklə bu sahədə də özündən sonra yazıb-yaradan söz sahibləri üçün bir örnək ola 

bilər. 

Azərbaycan xalqının müdrik söz ustadları, dahi şairlərin öz bədii yaradıcılıqlarında xalqın 

çoxəsrlik mənəvi sərvətlərindən, insana bədii qida verən qapalı cümlə tiplərindən, frazeoloji 

cümlədən yaradıcı şəkildə istifadə etmişlər. Onlar xalqın dilində əsrlərlə işlənib - cilalanmış atalar 

sözü və məsəllərin zəngin mənalarından istifadə edərək yeni-yeni atalar sözü məzmunu daşıyan 

müdrik cümlələr fəlsəfi ümumiləşmələr yaratmaqla ana dilinin semantik zənginliklərini artırmış, 

xalq dilində mövcud formadan, varandan fərqli-daha obrazlı, daha emosional nümunələr yaratmış-

lar. Beləliklə, xalqdan gələn müdrik mənalar şairin qələmində daha obrazlı variantda işlədilərək, 

yenidən xalqın özünə qaytarılmışdır. 

Azərbaycan klassikləri xalqın şifahi ədəbiyyatında mövcud olan atalar sözü və məsəllərə 

böyük sənətkarlıqla müdaxilə edərək, həmin məzmun əsasında rəngarəng semantik müdrik atalar 

sözü səviyyəli qapalı cümlələr yaratmışlar. Bu mənada Nəsiminin poetik dili müstəsnalıq təşkil 

etmir. Şair xalq ədəbiyyatından aldığı bu və ya digər bir atalar sözü məsəllərə əsaslanaraq mənanı 

saxlamaqla yüzlərlə müdrik  cümlələr yaratmışdır.  

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

334

Böyük söz ustadı xalq dilindən aldığı atalar sözü və məsəllərin satira məqsədinə yönəldərək, 

öz əsərlərinin ideya-məzmun çəkisini daha da zənginləşdirmişdir. Nəsimi də əsərlərində  xalq 

dilində işlənən atalar sözü və məsəllərin əksəriyyətini lirika, fərdi poetik üslubuna yönəldərək 

əsərlərinin poetik vüsətini daha da artırmışdır. 

İ.Nəsimi öz əsərlərində xalq ifadələrini sənət süzgəcindən keçirərək onların təravətini 

saxlamış, milli koloritini mühafizə edərək daha da canlandırmış, xəlqlik prinsiine sadiq olaraq 

onların bədii vsətini yüksəklərə qaldırmışdır. Xalq yaradıcılığı incilərini ədəbi-bədii dil normaları 

çərivəsində iləd 

Şairin dilində işlənmiş atalar sözü və məsəllərin əksəriyyəti şairin özünün bədii müdaxiləsi 

ilə, bədii əlavələri ilə işlətdiyi, bu gün atalar sözü səviyyəli cümlələrdir. Belə müdrik qapalı 

cümlələr, görünür, elə Nəsiminin yazıb – yaratdığı dövrdə də xalq dilində atalar sözü və məsəl 

səviyyəsində olmuşdur, şair onları xalq dilindən alaraq daha obrazlı, daha poetik varinantlı 

vahidlərə çevirmiş, beləliklə də Azərbaycan ədəbi dilinin bədii imkanlarıını daha da 

zənginləşdirmişdir.      

Şairin müdaxilə etdiyi, poetik əlavələrlə işlətdiyi atalar sözü və məsəl xarakterli cümlələr.  

Şairin işlətdiyi heç bir gün olmaz gecəsiz, heç fərəh qəmsizolmaz, soylə yanar cigərimdən ey 

sənəm,  eşqin odi, kim yanadurşöləsindən həm quru, həm yaşlar,  Anamuz sudü halal oldu bizə, 

Doğru söz doğrulara arı degül,  hər qanda şam olursa, ardıncasübhmdəndür,beş gün imiş bu 

dünyanın səltənətü imarəti, Xanda ki bir gül bitər, bülbül qırağından gəlür, cansız bədən dirilməz, 

gör kim, bu nə məsəldür, Sınığalazım degüldür bunca tamaq daşlar, ey Nəsimi, sən fələgin 

gərdişindənv qəm yemə, Şadiliq ənduh ilənvar, həm qızıl gül xar ilən, və s, və i. a. misralarda əksini 

tapmış müdrik ifadələr bu gün Azərbaycan xalq dilində, ədəbi dilin bədii üslubunda xeyirlə şər 

qardaşdır, qurunun oduna yaş da yanır, ananın südü sənə halal olsun, doğruya yoxdur zaval, hər 

gecəninbir gündüzü var, beş günlük dünya, bülbül gül yanınada olar, ölü dirilməz, sınığa daş 

atmazlar (yıxılanı baltalamazlar), qızıl gültikanlıdır, tikanlı olar şəkilində işlıənməkdədir.   

“Yalançının yaddaşı olmaz” və ya “Qozbeli qəbir də düzəltməz” atalar sözləri Nəsimini 

dilində daha lakonik formadadır: Dil bozarçısı yalandır, varmazam bazarına, Gerçək olmaz əgridil - 

inanmazam iqrarinə.“Asanlıqla heç nə əldə edilməz” hikiməti ritorik şəkildə belə ifadə edilir: 

Hüsnündə, ey mələk, şəmsü qəmər afaqa düşdü, fitnələr, Kimdür yetən əndişəsiz zülfürüxün 

əsrarinə?!  “Gözəlliyi hər göz görə bilməz” məsəli şairin dilində daha poetikdir: Hüsni – 

cəmaləbaxmağa ari şəfa nəzər gərək, Düşməsün arisiz nəzər ayinənin səfasinə. “Çətinliyə 

düşməyincə insan azadlığın qiymətləndirə bilməz”  ifadəsinin məzmunu şairin qələmində daha 

poetikdir:  Fəraqi çəkməyən aşiq vüsalin qədrini bilməz, Cəmilə olmayan vasil cəmalin qədrini 

bilməz! “Həqiqətin bir üzü var” hikiməti şairin dilində belə səslənir: İnkar əhlin söylədirsən, birə 

yüz deir, yüzə min, Əhli – iqrarin qatında vari birdir, var bir. Yəni həqiqətcil adamın düşüncəsində 

həqiqət birdir, onun ikinci variantı yoxdur. 

“Bu günün işini sabaha qoyma” atalar sözü öz məzmununu Nəsimi şeirində belə tapır:  

Yürəgimi yarəli eylədi şövqün, iriş, Yarəsinə bax bu gün, qoyma anai yarinə.Yəni şair lirik 

qəhrəmanına müraciətlə demək istəyir ki,  sənin şövqün mənim yürəyimi yarə edib, tez özünü mənə 

çatdır, şünki atalar demiş  bu günün işini sabaha qoymazlar: 

“Zər qədrini zərgər bilər” atalar sözü Nəsiminin dilində daha bədii, daha orijinaldır: 

Tutidürür bu şəkərin dadini, ləzzətin bilən, Qarğa nedər bu gülşəni, zağə şəkər nə faidə? 

Xalq dilində “Artiq tamah baş yarar” kimi sabitləşmiş həmin atalar sözünün semantik çaları 

Nəsimini  dilində belə səslənir: Nəfsi - xəsisə uymaq nadanların işidir, İşin nədir gör axır, fikr eylə, 

olma nadan.  

Xalq dilind bu gün də işlənməkdə olan “sağlığı necədi,  sayrılığı da elədir” xalq deyimini 

Nəsimidə daha yığcam işlənmişdir: sayruluğu  - sağlığı yoxdur: Heyyi-baqidir bunların varlığı, Yox 

buların sayruluğu – sağlığı. və. s 

Nəsimi dilində bu kimi atalar sözü və məsəllər daha çoxdur.  

Bu cümlələr qrammatik cəhətdən əsasən yarımçıq cümlə quruluşunda xalq danışıq dilinin 

özünə məxsus koloritini mühafizə edərək bu gün də özünü göstərməsi və Nəsiminin dilində əsasən 

məna və məzmun dəyişikliyinə uğramadan işlənməsi həmin ifadələrin uzun ömürlüyünü göstərən 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

335

tutarlı nümunələrdir.  

Alqışlarda dəyişməyən əlamət ondan ibarətdir ki, bunlar əsrlərin dərinliklərindən gəərək, 

qrammatik struktur dəyişilməzliyini  bu günə qədər mühafizə edə bilmişdir. Yüzilliklər arasından 

gələn bu ifadələrin  qrammatik quruluşu, yəni onların əsasən feilin arzu əmr formasında, nida 

cümlələr şəklində  sabitləşməsi sübüt edir ki,  bunlar əsrlərlə alqın dilində bu formada işlənmiş, bu 

gün artıq şablonlaşmışa, standart qəliblərə çevrilmişdir[ 3-122 ]  

Xalq dilində müxtəlif arzuolunmaz hallara qarşı ehtiraz əlaməti olaraq işlənən sözlərərin, 

cümlələrin poetik qəlblərin bir qismini də qarğışlar, andlar  emosional-ekspressiv  deyimlər təşkil edir.  

Afərin olsun niarın zulfilə qaşına! Gər macal bulsam  həbibin çevriləydim başına! Hüsnü 

cəmalə bamağa ari, səfa nəzər gərək! Düşməsin arisiz nəzər ayinənin səfasına !Buduna ıxsın ufalar 

ggözünə həm qarə su, Tutulsun dilü, qulağı, bir neçə daş dişinə! Yığğılsın qarğa və quzu leşinə, hey 

leşinə! Şol Məhəmməd Mustafanın yüz suyuçün , ya Allah! Həm bu on iki imam hörməti həqqiçin!  

Şablonlaşmış  ifadələr olaraq bir bəri əl, bir pula sat.,  barmaq ilə göstərmək, bir yerdə öl 

gil,bu nədir? Nə bilsün, Allah –Allah və s bu kimi ifadələr xalq danışıq dilinin özünə məsus  

koloritini mühafizə edərək bu gün də  əsasən də məna və məzmun cəhətdə dəyişikliyə uğramadan 

özünü göstərməsi həmin ifaədələrin uzunömürlüyünü göstərən əsas faktlardan biridir.  

ƏDƏBİYYAT 

1.Dəmirçizadə. Ə Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı: 1962, 268 

2. Əlizadə.Z.  Azərbaycan atalar sözü və zərbi məsələlərinin leksik –semantik xüsusiyətləri. 

Bakı: 1980. 108s  

3. Mehdiyeva S Füzulinin dilində frazeoloji ifadələr. Fzulinin dili Məqalələr. Bakı; Elm, 

1997]   

4. Məhərrəmova. R Sabirin satirik şeirlərinin leksikası. Bakı: Elm, 196, 142 

 

 Turkan Askerova 

XIII-XIV century poetic language molds phraseology emotional sentences, cheer, 

curses, petrified expressions and stylistic development of the semantic analysis of the circle 

Summary 

Linguistics Azerbaijan language, phraseology and issues on the proverbial lack of olup 

Include a variety of system regarded, even by accepting dililərin majority language, phraseology 

sense gene mention proverbial issues phraseology and language. In particular, we can note that the 

phraseology only idiomlarla limited, as well as the system can combine with the issue of proverbs 

and percussion, as well as a layer in the system to their individual phraseology sozu məsəllər drums 

shaped by the following sentence turns. 

Turkish languages, as well as the rich folklore of the Azerbaijani language in particular, is 

rich inresources and issues among the proverb.Nature is wise to speak with confidence and wisdom 

of the east are prone to, especially the Turkish people elected to make proverbs and sayings.F. 

Kocharli national language expresses their opinion about pearls, which have been in the past, 

chances of glory in the life of the Turkish nation, rituals, tales and stories of a large amount of 

custom, bayaties, wise sayings, proverbs and riddles, yanıltmacalar, created timer words that all of 

them are called as a result of the experience;Nationally appropriate in each case less outspoken, but 

I have developed a profound sayings. 

The foundation of the great masters of the Azerbaijani people, by the people and the ever 

popular in the closed sentence types that are available in the variety of his works have been used 

wisely. 

Key word: Azerbaijan language, phraseology,Turkish languages, proverbs: 

 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

336

Aysel Əhmədova, kiçik elmi işçi 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu,  

Qədim dillər və mədəniyyətlər şöbəs 

 

ALTAY DİLLƏRİNDƏ AİDLİK ŞƏKİLÇİSİ -Kİ VƏ ONUN 

ORXON ABİDƏLƏRİNDƏKİ FUNKSİYALARI 

Türk dillərində geniş yayılmış -ki şəkilçisi monqol və tunqus-mancur dilləri üçün də 

səciyyəvidir. V.Kotviç onu “ümumaltay mənsubiyyət şəkilçisi” adlandırmışdır (19, 117). 

-ki şəkilçisinin funksiyalarının ən geniş olduğu dövr türk dillərinin qədim dövrü olmuş, 

Orxon-Yenisey və uyğur abidələrində bu şəkilçi bir çox hal formaları ilə işlənmiş, eləcə də söz 

birləşmələrinə artırılmışdır. 

Orxon abidələrində -ki/-gi/-ğı/-ğu şəkilçisi aşağıdakı hallarda olan sözlərə əlavə olunmuşdur: 

1. Adlıq hal: tabğaçğı “Çindəki”, çölgi “çöllü, çöldəki”, ilki “ilk”. Məsələn, 

Türk bəgləri türk atın ıtı Tabğaçğı bəglər Tabğaç atın tutıpan Tabğaç kağanka körmis “Türk 

bəyləri türk adını qoyub, Çindəki bəylər Çin adını tutub Çin xaqanına tabe olmuşlar” (KT ş 7-8); 

Çölgi az ərig bultım “Çöldəki az kişisini tapdım” (T 23). 

Maraqlıdır ki, Orxon abidələrinin dilində -ki şəkilçisi yer bildirən sözlərin də adlıq hal 

forması ilə işlənmişdir. Halbuki müasir türk dillərində bu şəkilçi yalnız zaman bildirən sözlərin 

adlıq halına artırıla bilir. 

İlki “ilk” sözü mübahisəli sözlərdəndir: 

Ən ilki Toğu balıkda süŋüşdim “Ən əvvəl Toğu şəhərində döyüşdüm” (BK ş 30); ...Tabğaç 

atlığ süsi bir tümən artukı yeti bin süg ilki kün ölürtim “...Çin atlı qoşunundan on yeddi min qoşunu 

ilk gün öldürdüm” (BK c-ş); İlki sü taşıkmış erti, ekin sü ebdə erti “Birinci ordu sərhəddən çıxmışdı, 

ikinci ordu evdə idi” (BK ş 32). 

E.V.Sevortyan bu sözün ileri sözü ilə eyniköklü olması və hər ikisinin il kökündən 

düzəlməsini mümkün hesab etmiş, ancaq ilki sözünün birbaşa il kökündən deyil, ilik sözü və -ki 

şəkilçisinin birləşməsindən əmələ gəldiyi fikrində olmuşdur (28, 349). Burada bir neçə şübhəli 

məqam var: 

1.  İlki variantı qədim türk dilində qeydə alınmışdır, ilik isə yazılı abidələrin dili üçün 

səciyyəvi deyil. 

2. Əgər ilik sözü il kökündən düzəlmişsə, onda bu söz -ik şəkilçisi ilə feildən düzəlmiş ad 

olmalıdır. Halbuki müəllifin özünün də qeyd etdiyi kimi ilgərü istiqamət halının leksikləşmiş 

(deqrammatikləşmiş) formasıdır (28, 347). Yəni burada il ad köküdür. Elə bu uyğunsuzluğu görən 

müəllif *il- feil kökünün də mövcudluğu ehtimalını göstərmişdir (28, 348), ancaq bu kök başqa heç 

bir sözdə saxlanmamışdır. 

M.Erdal da bu sözün ilgərü “irəli, şərqə doğru” sözü ilə eyni kökdən olduğunu göstərmişdir 

(2, 190). H.Vamberi bu sözləri il “əvvəl, irəli” kökü ilə bağlamışdır (28, 348). 

Heç də bütün türkoloqlar ilki sözünün -ki şəkilçisi ilə düzəldiyini qəbul etmir. Məsələn, 

C.Klosona görə, ilk sözü əvvəllər təkhecalı söz olmuş, sonralar tələffüzü yaxşılaşdırmaq məqsədilə 

ilki formasını almışdır. Bu sözün -ki şəkilçisi ilə düzəldiyini sübut etməyin mümkün olmadığını 

güman edən müəllif ilki sözü ilə eyniköklü olan ilgərü sözünün də ilkin variantının *ilkgerǖ olduğu 

ehtimalını irəli sürmüşdür (1, 140). V.V.Radlov ilgərü sözünü ilk+-əri kimi izah etmişdir (28, 348). 

Ancaq bu zaman ilgərü sözü ilə paralel işlənən kurığaru sözü və onun -ğaru şəkilçisi ilə düzəlmiş 

olması nəzərdən qaçırılır. Bu sözə əsasən ilgərü sözünün də analoji şəkilçi qəbul etdiyini söyləmək 

olar: *il + -gərü. 

Yuxarıda verilmiş üçüncü cümlədəki ilki sü birləşməsi “Qədim türk lüğəti”ndə “ön dəstə” 

kimi tərcümə olunmuşdur (16, 208) ki, bu da ilki sözünü mənaca ilgərü “irəli” sözü ilə yaxınlaşdırır. 

İlki sözünün maraqlı xüsusiyyətlərindən biri sözün təkrarı vasitəsilə çoxaltma dərəcəsi əmələ 

gətirməsidir: ilki ilki “ən birinci” (16, 208). Bu xüsusiyyət onun sifət olduğunu təsdiqləyir. Bu söz 

də digər -ki şəkilçili sözlər kimi asanlıqla isimləşə bilir, hətta isimdən sifət düzəldən -siz şəkilçisini 

qəbul edir: ilkisiz “əzəli, çox qədim” (16, 208). 

I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans: 

 

TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (I hissə) 

 

 

 

 

 

 

337

Müasir türk dillərində bu sözün ilk forması geniş yayılsa da, ilki formasına da təsadüf 

olunur. Bununla yanaşı tatar və başqırd dillərində ĭlĭk fonetik şəkli işlənir. Bəzi dillərdə bu sözün 

“əvvəl, əvvəlki” mənalarında işlənməsi onu ilgərü sözü ilə yaxınlaşdırır (28, 348). 

Salar dilində -ki şəkilçisi ilə düzəlmiş sözlərə ilegi “ilk” sözü də daxil edilir və onun ile 

“erkən” sözü əsasında yarandığı göstərilir (10, 337). Bu fakt bir daha təsdiq edir ki, ilki sözü -ki 

şəkilçisi ilə *il “erkən, əvvəl” kökündən düzəlmişdir. Bu kök həm məkan (ilgərü sözündə olduğu 

kimi), həm də zaman mənası bildirmişdir. 

-ki şəkilçisi ilə düzəldiyi göstərilən ən maraqlı sözlərdən biri edgü “yaxşı” sözüdür: 

Yalabaçı,  edgü sabı, ötügi kəlməz tiyin yayın sülədim “Elçisi, yaxşı sözü, xəbəri gəlməz 

deyə yayda qoşun çəkdim” (BK ş 39); Edgü özlək atın, kara kisin, kök tiyinin sansız kəlürip kop 

kotı “Yaxşı cins atını, qara samurunu, göy dələsini saysız gətirib, hamısını qoydu” (BK c 12). 

Bu söz etimoloji cəhətdən müxtəlif şəkildə izah edilmişdir. Bu izahlardan biri 

A.N.Kononova məxsusdur. Görkəmli türkoloq edgü sözünü -ki şəkilçili sözlərə daxil etmiş və onun 

kökünü  ed ~ e  “əşya”, “varlıq”, “var-dövlət” kimi göstərmişdir (18, 108). Ed ~ e  sözündən 

düzəlmiş  edəd- “artırmaq, gözəlləşdirmək”, edik- “gözəlləşmək, yaxşılaşmaq”, ediz “yüksək, 

əzəmətli, yüksəklik, yüksək yer”, edizlik “yüksəklik”, e gər- “düzəltmək, yaxşılaşdırmaq”, e ik- 

“gözəlləşmək, yaxşılaşmaq” və s. sözlərin də qədim türk dilində işlənməsi və edgü sözü ilə mənaca 

bağlı olması, edgü sözünün də   samitli variantının işlənməsi (e gü) (16, 162-165) bu sözlərin 

eyni kökdən olması fikrini gücləndirir. Ancaq bu sözdə şəkilçinin funksiyası digər -ki şəkilçili 

sözlərdən fərqli olaraq -lı şəkilçisinə yaxınlaşır, yəni burada -ki şəkilçisinə xas olan aidlik yox, 

sahiblik mənası ifadə olunur. 

2. Yönlük hal: bəriyəki “cənubdakı”, kurıyaku “qərbdəki”, yırayaku “şimaldakı”. Məsələn,