Ibob. O‘zbek va yapon tillarida hisob so‘zlar

 
2.2. Tilshunoslikda hisob so‘zlar haqida ilmiy yondashuvlar 
Numerativ so'zlar XV-XIX asr yozma manbalar tilida ham deyarli sanoq 
sonlar bilan qo‘ shilgan. Bu davr yozma manbalari tilida numerativ so'zlarni 
qo'llash qadimgi turkiy hamda XI-XIV asr yozma manbalari tiliga nisbatan 
kengaygan. Eski o'zbek tilida ham numerativ so'zlar xarakteriga ko'ra, turlicha 
ma'nolarni anglatgan. Numerativ so'zlar sanoq sonlar bilan aniqlanayotgan so'zlar 
orasida qo'llanib, aniqlanmish so'zga nisbatan qo'shimcha aniqlik darajasini 
oshirgan. Shuningdek, numerativ so'zlar ulush, miqdor, hajm, vosita birligi, masofa, 
to'da, o'lchov birligi, guruh, dona kabi qator ma'nolarni anglatgan. Numerativlar 
sonlar yoki ish-harakat oldidan kelgan hisob so'zlar, ma'lum bir harakatni ma’lum 
ma'noda miqdor ifodalagani uchun miqdor songa juda yaqin turadi va ularning 
farqlab turuvchi jihati shaklan mutanosib emasligi va o‘z lug'aviy ma'nosini 
yo'qotib qisman miqdor anglatishidadir. Shuning uchun men ushbu bitiruv 
malakaviy ishimda numerativlar haqida mulohaza yuritishni joiz deb topdim. 
Miqdor sonlar bilan qo'llanilib, noaniq miqdor tushunchasini ifodalaydigan so'zlar 
hisob so'zlari (numerativlar) deb ataladi: besh so'm, o'n gramm, yuz yil. Bunday 
so'zlar aslida ot so'z turkumiga mansub bo'lib, o'zining lug'aviy ma'nolarini qisman 
yo'qotgan holda noaniq miqdor ifodalaydigan bo'lib qolgan so'zlardir. 
Bu so‘zlar sanoq son bilan sanaladigan predmetni ifodalovchi so‘z orasida 
kelib, ularning og‘irligiga, uzunligiga, hajmiga, shakly belgilari va boshqa shunga 
o‘xshash hususiyatlariga ko‘ra o‘lchovini bildiradi. 
Hisob so‘zlar predmetning qanday yo‘l bilan sanalish hususiyatiga qarab 
qo‘llanadi. Hisob so‘zlarning qo‘llanishdagi turlari yaponlarda kundalik turmushda 
foydalanuvchi xalqning fikrlash tarziga asoslanadi. Barcha so‘zlar mazmuni va 
ularning fizik sifatlari, hususiyatlariga ko‘ra gap va so‘z birikmalari ishtirokida 
turli o‘ziga xos hisob so‘zlari bilan qo‘llaniladi. 

---

32 
Keyingi paytlarda iste’moldan chiqib borayotgan yoki juda kam 
ishlatilayotgan hisob so‘zlari o‘rniga yapon tiliga ingliz tilidan va ingliz tili orqali 
boshqa tillardan hisob so‘zlari kirib kelmoqda yoki yapon tilining o‘z 
imkoniyatlari asosida yangi hisob so‘zlari paydo bo‘lmoqda.
3
Odamlar dunyodagi barcha narsalarni har birining sanog‘iga qarab toifalarga 
bo‘ladi. Bu biror bir tilni oson, chiroyli va o‘ziga xos qilish maqsadida amalga 
oshiriladi. Toifalarga bo‘lish bilan yana aytilmoqchi bo‘lgan obyekt bilan mos 
bo‘lgan hisob so‘zlarning ishlatilishi aniqlashadi. 
Hisob so‘zlarni ishtirokisiz odam, hayvon, joy, narsa-buyum kabi har bir aniq 
otni to‘liq deb bo‘lmaydi. Bundan tashqari hisob so‘zlar narsalarni tashqi 
ko‘rinishiga qarab ham ishlatilishi mumkin. Bunda ot foydalanilib kelayotgan 
narsa bilan birga sanaladi. 
Albatta, tilshunoslikda hisob so‘zlari haqida shu kungacha ko‘plab ilmiy 
ishlar qilingan, izlanishlar olib borilgan. Ilmiy izlanishlar hisob so‘zlariga 
bag‘ishlanganligi sababli asosiy izlanish manbai so‘zdir. Tilshunoslikda eng ko‘p 
ixtiloflarga sabab bo‘lgani so‘z tushunchasi bo‘lsada, biroq harfiy tillar uchun so‘z 
tushunchasi umuman aniq ko‘rsatilgan, masalan A.Hojiyevning “Lingvistika 
atamalarning izohli lug‘atida” so‘zning ta’rifini topishimiz mumkin. 
Matn va nutq ichidan so‘zni ajratib olish va uni so‘z deb bilish nazariyasini 
A.I. Smirnitskiy “
К вопросу о слове” maqolalarida izohlab bergan. 
Bevosita hisob so‘zlar masalasiga kelsak, maxsus adabiyotlarda ularni 
“klassifikatori”, ya’ni saralovchilar deb nomlashadi. Bundan tashqari “numerativ” 
va “chislovoy determenativ” atamalari ham qo‘llaniladi. “Lingvisticheskiy 
ensiklopedicheskiy slovar”da klassifikatorlarni “so‘zlarning leksik-grammatik 
qatlami deb, ular qator tillarda (son+ot) hisob konstruksiyalari bilan qo‘llanish 
uchun xizmat qiladilar” degan izoh berilgan. 
Hisob so‘zi nafaqat yapon, balki boshqa janubiy-sharqiy tillarda hamda turkey 
tillarda mavjudligi ma’lum. Bu borada Kulverning “Xitoy, Vetnam va Tay tillarida 
3
M.Asqarova, A.Hojiyev, Sh.Shoabdurahmonov, H.Doniyorov “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” , T., I-qism, bet., 1980, 
bet. 265-266 

---

33 
saralovchili konstruksiyalar” maqolasi, P. Xamdamovning “Hozirgi o‘zbek tilida 
numerativlar” monografiyasi yozilgan.
4
Xitoyshunos f.f.n. A.Karimov o‘zining “Xitoy tilida hisob so‘zlar” 
monografiyasida xitoy tilidagi hisob so‘zlarni keng va atroflicha yoritib beradi. 
Ularni har tomonlama tahlil qilib, o‘ziga hos jihatlarini ochib beradi. 
Yaponshunoslikda hisob so‘zlariga bag‘ishlangan alohida izlanishlar 
bo‘lmasa-da, qator grammatikaga oid kitoblarda shu masala bo‘yicha ma’lumotlar 
va qarashlar mavjud. 
Yuqorida sanab o‘tilgan olimlarning hisob so‘zlarga bo‘lgan ilmiy 
yondashuvlarini alohida tahlil qilish zarurligi shundan bilinadiki, ularning 
ko‘pchiligi ushbu til hodisasini har xil atamalar bilan nomlashadi, biri mustaqil 
desa, boshqasi xizmat qiluvchi yoki yordamchi so‘zlarga kiritadi, alohida so‘z 
turkumi sifatida ajratishadi yoki ajratishmaydi. 
Biron bir masalani yoki muammoni yechishda albatta izchillik va tizimlilik 
kerak. Biz mavzuimizni yoritishda aynan shundan kelib chiqishga harakat qildik. 
Avvalambor, tadqiq qilinadigan narsa aniqlab olindi, ya’ni hisob so‘zlar yozuvda 
va nutqda nima, nima bilan ifodalanadi, ular qanday ajratib olinadi. Keyingi 
bosqichdagi ish, maxsus adabiyotda bu masala qanday yoritilganligi va ularning 
tahlili ko’rib chiqiladi. 
“Har bir til hodisasi ta’riflanishda ikki tomondan ko‘rilishi lozim: sifat va 
miqdor” deb yozadi V.I. Koduxov “Umumiy tilshunoslik” kitobida. Buni boshqa 
yirik tilshunoslar ham ta’kidlaganlar, shulardan V.G. Admoni “Kachestvenniy I 
kolichestvenniy analiz grammaticheskix yavleniy”, L.R. Zinder, T.V. Stroeva “K 
voprosu o primenenii statistikii yazikovedenii” maqolalari hammaga ma’lum.
5
Tuzilish jihatdan hisob so‘zlar bir necha turlarga bo‘linishi mumkin, 
shulardan biri bevosita hisob so‘zlarning ma’nosiga ta’sir o‘tkazadigan turlaridir. 
Yuqoridagi masalani yoritishda biz rus, yapon, o‘zbek olimlari kitoblaridan 
va internet sahifalaridan foydalandik. 
4
www.google.com 
5
A.Karimov “Xitoy tilida hisob so‘zlar”., T, 2003, bet. 8 

---

34