Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

II. Bob. Mezolit


Mezolit davri xronologiyasi masalalari. Mezolit davri (yun. mezos-o'rta, litos-tosh) - o'rta tosh davri bo'lib, ilk bor Allen Braun tomonidan (1883) paleolit va neolit davrlari oraligi tosh qurollari majmuasini belgilash maqsadida qollanilgan. Rossiya arxeologiyasida dastlab M.Ya.Roginskiy tomonidan (1928) ishlatilgan. Hozirgi paytda ushbu atamaning ekvivalenti epipaleolit va golosen davri paleoliti kabi atamalar ham ayrim horijiy mamlakatlar arxeologiyasida qollanilib kelinadi.
Еvrosiyo hududlarida arxeologik tadqiqot ishlari yutuqlari hozirgi paytda mezolitning davri va sanalini aniqlashga asos bo'lib xizmat qilgan. Shunga ko'ra mezolitning nisbiy (makonlar stratigrafiyasi-madaniy qatlam) va mutloq davrlashtirish asosida mil.avv. XII-VII/VI ming yilliklar doirasida belgilangan. Bu sana bevosita Old Osiyo, xususan, O'rta Osiyo hududilari uchun mos keladi. Еr yuzining boshqa hududlarida, xususan, Еvrosiyoning shimoliy ayrim janubiy (Osiyo) mintaqalarida mezolit davri an'analari mil.avv. V/IV ming yilliklarga qadar ham davom etganligi ma'lum.
Mezolit davri tabiat o'zgarishlari. So'nggi paleolit davrining oxirgi bosqichlarida er yuzi tabiiy sharoitida boshlangan muhim o'zgarishlar mezolit davriga kelib muzlik erib, issiq iqlim sharoitining qaror topishi bilan yakun topadi. Muste davrining oxirgi bosqichi va so'nggi paleolit davrlarida er sharining shimoliy qismini qoplagan so'nggi vyurm (valday) muzligi erib, er yuzida global isish boshlanadi va pleystosen golosen bilan almashadi. Zamonaviy qadimgi iqlimshunoslik fani ilmiy yutuqlariga asosan muzlik erishining boshlanishi mil.avv. 14 ming yillikdan boshlanib, mil.avv. 8300 yillarda batamom erib tugaydi.
Muzlik davri tugab ob-havo isishi bilan er yuzining flora va faunasida keskin o'zgarishlar sodir bo'ladi. Muzlikdan tozalangan hududlar landshaftlari manzarasi keskin o'zgarib, muzliklar o'rnida daryolar va ko'llar paydo bo'ladi.
Muzlik oldi hududlarida yashovchi sovuq iqlim sharoitiga moslashgan mamont, karkidon, qoybuqa kabi hayvonlar so'nggi paleolit davrining oxirlaridayoq yashash sharoitlari ogirlashib, muzlik ortidan chekka shimolga chekinishga majbur bo'lishgan va keyinchalik ularning kopchiligi tur sifatida qirilib ketgan. Hayvonot olamidagi o'zgarishlar, ya'ni yirik hayvonlarning o'rniga tez chopar, ziyrak va kichik tuyoqli hayvonlar turining ko'payishi paleolit davri ovchilik an'analarini qiyinlashtiradi. Natijada bu turdagi hayvonlarga ov qilish uchun yangi vositalarni ixtiro qilishga zarurat tuqiladi. Bu albatta mezolit davrining buyuk ixtirosi o'q-yoydan foydalanishning boshlanishi edi. Bu esa butun paleolit davrida yirik hayvonlarni butun jamoa a'zolari hamkorlikda qamal usulidagi ov qilishga barham berib, nisbatan kichik va tez harakatlanuvchi hayvonlarni yakka holda ovlash usuliga o'tishga olib keladi.
Bu darda muzlikdan bo'shagan hududlarda va janubiy mintaqalarning togli hududlarida ot, ho'kiz, sayga, yovvoyi eshak o'rmon hududlarida esa los, bugu, cho'chqa, bo'ri, tulki va boshqalar yashashgan. Muzlik va muzlik oldi shimoliy hududlarida sodir bo'lgan tabiiy o'zgarishlar er yuzining janubiy mintaqalarida unchalik sezilmaydi. Bu erning flora va faunada ham tub o'zgarishlar kuzatilmagan.
So'nggi paleolit davri takomillashgan tosh qurollari mezolit davri qurollarining paydo bo'lishiga zamin yaratadi. Еvrosiyoning janubiy mintaqalarida hajmi 1-2 santimetrdan iborat geometrik shaklli tosh qurollardan foydalanila boshlaydi. Sigment, trapesiya va uchburchak shaklli choqmoq tosh qurollari hajmi jihatdan ancha kichik bo'lib, ular arxeologiya fanida mikrolitlar (yun. mikros-kichik, litos-tosh), deb nomlanadi. Bunday tosh bo'lakchalaridan odatda qadama sifatida qollanilgan. Mikrolitlar odat biror vosita, yogoch yoki suyakga qotirilib, kamon o'qi uchi, boshoqli o'simliklarni o'rish uchun o'roq sifatida foydalanilgan. Shuningdek, teriga ishlov berish kabi nozik ishlarini bajarishda qurol sifatida ham ishlatish mumkin bo'lgan. Mikrolit texnikasiga asoslangan tosh qurollar dastlab janubiy o'lkalar aholisi orasida tarqala boshlagan bo'lsa, shimoliy mintaqalarda so'nggi paleolit davri an'anasiga ega bo'lgan plastikasimon (yapaloq shakldagi) tosh qurollardan foydalanish davom etgan. Bu hududlarda mikrolitlar nisbatan keyinroq vujudga keladi. Bu davrda mikrolitlar bilan birgalikda makrolit (yun. makros-katta, litos-tosh)) qurollari, xususan tosh boltalar ham paydo bo'ladi. Bunday qurollarning ahamiyati o'rmon mintaqalari va togli hududlarda yuqori bo'lgan. Tosh boltalar yirik toshlarni tekis yorish va sirtini silliqlash asosida amalga oshirilgan.
Mezolit davri tabiiy-geogafik o'zgarishlari ibtidoiy davr kishilarining turmush tarzini keskin o'zgarishiga olib keladi. Jamoa a'zolari mahalliy hududlarda tarqagan fauna va florasi xususiyatlaridan kelib chiqib o'zlashtiruvchi xojalik shakllarini tashkil etishib, bu sohada ma'lum ixtisoslashishni keltirib chihargan. Natijada ibtidoiy ajdodlarimiz ovchilik, baliqcilik va termachilik yoki ularning ikki turi bilan shugullanib kun kechirishgan.
Dukkakli o'simliklarni termachlashga asoslangan qabilalar boshoqli o'simliklarni madanishlashtirish, ovchi qabilalar esa yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirib, oxir oqibat ilk ishlab chiqarish-dehqonchilik va chorvachilik shakllarining vujudga kelishiga zamin yaratishgan. Bu jarayon nisbatan ilgariroq mezolit davrining o'rtalarida Yaqin, O'rta Sharq va Kichik Osiyo hududlarida sodir bo'lgan.
Old Osiyo pleystosen davri muzligidan ancha uzoq bo'lib, iqlim sharoiti nisbatan issiq va namgarchilik miqdori yuqori bo'lgan. Bunday sharoit esa hududda boy flora va faunasining qaror topishi uchun imkoniyat yaratgan. Bu o'z navbatida mezolit davri ilgor xojalik shakllari va madaniy an'analarining vujudga kelishini ta'minlashi tabiiy edi. Shuningdek, bunday qulay sharoit hududda mezolit an'analarining uzoq davom etmaganligiga sabab bo'lgan. Yaqin va O'rta Sharq hududlarida mezolit davri qisqa muddat davom etib, ishlab chiharuvchi xojalik shakllariga juda erta o'tishgan.