Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm
b) Qavrayışın psixodiaqnostikası
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Sujetli şə kill ərin izahı”
- “On sözün sə sl ə ndirilm əsi”
- Birinci t ə limat
- İkinci tə limat
- “Vasitəli yaddasaxlama”
- Yaddasaxlama üçün sözlə r
- “Piktoqram” metodikası
|
b) Qavrayışın psixodiaqnostikası Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rd ə qavrayışın inkişaf sə viyy ə sinin t ə dqiq edilm ə sind ə geniş istifadə olunan diaqnostik metodikalardan biri “Sujetli şə kill ərin izahı”dır. Bu metodikadan uşaqlarda intellektual və emosional sferanın tə dqiqi m ə qs ə dil ə istifad ə olunur. T əcrübəni aparmaq üçün müxtəlif süjetli şə kill ə r d əsti lazımdır. Yaxşı olar ki, onların sırasında şə n v ə k ə d ə rli, sad ə v ə mürə kk əb süjetli şə kill ə r olsun. Bu m ə qs ə dl ə şəkil reproduksiyalarından istifadə oluna bil ə r. T ə klif olunan metodika çox sadədir: uşağa hər hansı bir şəkil göstə rilir v ə orada n ə t əsvir olunduğunu söylə m ə k, nadir hallarda fikrini əsaslandırmaq tə l ə b olunur. Bu zaman diqq ə t yetirm ək lazımdır ki, uşaq şə kill ə r ə n ə d ə r ə c ə d ə f ə al v ə h ə v ə sl ə baxır. Bə z ən uşağın arzusu ilə şə kil ə baxma müddətini artırmaq olar. Şə kill ər üzrə iş zamanı onların fə aliyy ə ti qeyd olunur. Bu metodika əsasında uşaqlarda nitqin hə dsiz lakonik(qısa) və ya mükə mm əl olması, onun qrammatik c ə h ə td ən düzgünlüyü, lüğə t fondunun z ə ngin v ə ya kasıb olmasını müə yy ə n etm ək, şə kild əki adamların mimik və ziyy ə tinin t ə hlili əsasında uşaqların emosional mühakimə qabiliyy ətini öyrə nm ək mümkündür. “Ədə dl ərin axtarışı” metodikası Bu metodika uşaqlarda bə l ə dl əşmə - axtarış hə r ə k ətinin sürə tini v ə görmə qıcıqlandırıcılarının tə siri il ə diqq ə tin h əcminin aşkara çıxarılmasına imkan verir. Bu metodika əsasında 7 - 10 yaşlı uşaqlarla iş aparmaq m ə qs ə d əuyğundur.Çünki burada uşaqların ə d ə dl əri tanıması vacib şə rt hesab olunur. T əcrübəni aparmaq üçün 5 ə d ə d 60x90sm olmaqla 25 damaya bölün - 66 müş lövhə lazımdır. Bu lövhə d ə ki damalarda 1-d ə n 25-d ə k ə d ə dl ə r p ə rak ə nd ə, dağınıq şə kild ə yazılır. Ədə dl ə rin p ə rak ə nd ə yazılışı h ər lövhə d ə bir cür omalıdır. Təcrübə üçün saniyəölçə n v ə 30 sm uzunluğunda çubuq - göstərici lazımdır. Uşağa cə dv ə ll ə r bir-bir s əthi şə kild ə göstə rilir v ə deyilir: ―Bax, bu c ə dv ə ld ə 1-d ə n 25-d ə k ə d ə dl ər qaydasız, dağınıq yazılıb‖. Sonra cə dv ə l çevrilə r ə k stolun üstünə qoyulur v ə t əlimat bu cür davam etdirilir: ―Sə n bu çubuqla 1 -d ə n 25-d ə k ə d ə dl ə ri h ə min c ə dv ə ld ə ardıcıl olaraq göstə rm ə li v ə ucadan dem ə lis ən: Çalış ki, mümkün qə d ə r tez v ə düzgün deyə s ə n. Aydındırmı?―. Ə g ər uşaq tapşırığı başa düşməmişdirsə , onu t ə krar etm ə k lazımdır. Sonra cə dv əl uşaqdan 70 -75 sm aralı şaquli və ziyy ə td ə qoyulur v ə ―Başla!― komandası verilir. Eyni vaxtda saniyəölçən işə salınır. Eksperimentator uşağın fə aliyy ə tini izl əyir, onun doğruluğuna diqqə t yetirir. Uşaq ―25― - ə çatdıqd a saniy əölçən dayndırılır. Bu qayda ilə heç bir ə lav ə izahat verilm ə d ə n 2, 3, 4 v ə 5-ci c ə dv ə ll ər üzrə iş davam etdirilir. İş başa çatdıqdan sonra uşağın ayrı - ayrı cə dv ə ll ə r v ə bütövlükdə 5 c ə dv əl üzə rind ə işə s ərf etdiyi vaxt hesablanır. Müə yy ən edilmiş normal diaqnostik göstə rici bel ə dir: normal v ə praktik olaraq sağlam uşaqlar bir c ə dv əl üzə rind ə işə 30-50 saniy ə vaxt s ə rf edirl ə r. 4-5-ci c ə dv ə ll ə rl ə iş vaxtının uzanması uşaqlarda diqqətin dalğınlığını, sürə tl ə nm ə si is ə onların işə alışdığını ə ks etdirir. Qeyd etm ək lazımdır ki, hə r bir c ə dv əl üzə rind ə işə s ə rf olunan vaxt norması eynidir. (C ə dv əl nümunə l əri sonrakı fə sild ə göstərilmişdir). c) Hafiz ənin psixodiaqnostikası Hafiz ə nin v ə ziyy əti, yorğunluq və diqq ə tin f əallığının öyrə nim əsi üçün istifad ə olunan v ə geniş yayılmış metodikalardan biri rus psixoloqu A.R.Luriya t ə r ə find ə n t əklif olunmuş “On sözün sə sl ə ndirilm əsi” adlanan metodikadır. 67 Bu t əcrübənin keçirilməsi üçün heç bir xüsusi avadanlıq tə l ə b olunmur. T əcrübənin keçirilməsi üçün tam sakitlik olan otaq lazımdır. Hər hansı danışıq ged ə n otaqda t əcrübəni keçirmə k m ə qs ə d əuyğun deyil. T əcrübənin başlanğıcında eksperimentator bir sə tird ə sıra ilə bir v ə ya iki hecalı 10 söz yazır. Sözlə r sad ə , r ə ngar əng olmalı, onların arasında heç bir ə laq ə ol mamalıdır. T əcrübə üçün bir neçə söz dəsti seçlməlidir ki, uşaqlar bir -birind ə n bu sözlər haqqında mə lumat ala bilm ə sinl ə r. T əcrübənin aparılması bir neçə m ə rh ə l ə d ə n ibar ə tdir: Birinci t ə limat: ―İndi mən 10 söz oxuyacağam. Diqqə tl ə qulaq asmaq lazımdır. Mən sözləri oxuyub qurtardıqdan sonra həmin sözlə rd ən hansını yadda saxlamısansa, təkrar et. Sıra ilə t ə krar etm ək vacib deyil. ―Aydındırmı?― T əcrübəçi sözləri yavaş - yavaş, aydın şə kild ə oxyur. Sınanılan şə xs bundan sonra h əmin sözlə ri t ə krar e dir, eksperimentator onun 10 söz içə risind ən doğru söylədiyi sözlərin qarşısında ―+‖― işarə si qoyur. İkinci tə limat: Eksperimentator sınanılan şə xs ə bildirir ki, m ə n yenid ə n h əmin 10 sözü oxuyacağam. Sə n yenid ən onları söylə m ə lis ə n. T əcrübəçü yen ə d ə uşağın yadda saxladığı sözlərin qarşısında ―+― işarə si qoyur. Bundan sonra t əcrübəçi heç bir tə limat verm ə d ə n t əcrübə ni 3, 4 v ə 5-ci d ə f ə t ə krar ən aparır və h ə r d ə f ə ―bir də― sözünü deyir. Təcrübə zamanı uşağın söylə dyi k ənar sözlər protokolda ayrıca sütunda q eyd olunur. Bu t əcrübənin gedişində heç bir kənar söhbə t ə , replikaya yol verm ə k olmaz. Bu t əcrübə başa çatdıqdan sonra eksperimentator başqa təcrübə l ə r aparır. Əvvə lki t əcrübə d ən (sözlərin yadda saxlanılması) bir saat keçdikdə n sonra t əcrübəçi yenidə n birinci t əcrübə y ə qayıdır və uşaqdan yadda saxladıcı sözləri söylə m ə yi t ə l ə b edir. (Bu d ə f ə sözlər xatırladılmır). Qarışıqlıq düşmə sin dey ə bu d ə f ə uşağın söylədiyi sözlər ―+― işarə si il ə deyil, dair ə l ə rl ə (―O―) qeyd olunur. 68 N ə tic ə d ə t əcrübə d ə n sonra bel ə bi r protokol alnır: sıra S ö z l ə r K ə nar sözlə r meşə çörə k şüşə stul su qardaş At küçə iyn ə bal 1 + + + + + + Alov 2 + + + + + + + 3 + + + + + + + 4 + + + + + 5 + + + + + + + 1 saat sonra O O O O O O C ə dv ə l 3 Müə yy ən edilmişdir ki, sağlam və normal uşaqlar 5 də f ə t ə krardan sonra 9- 10 sözü yadda saxlaya bildiklə ri halda, ə qli c ə h ə td ən qüsurlu uşaqlar 4- 5 sözdən artıq yadda saxlaya bilmirlər. Protokoldan göründüyü kimi, bu t əcrübənin gedişində uşaq yalnız bir artıq söz – ―alov― sözünü işlətmişdir. Ə g ə r birinci v ə ikinci t əcrübə d ə uşaq daha çox söz yadda saxlayır, sonrakı təcrübə l ə rd ə bu sözlərin sayı azalarsa, bu həmin uşağın diqqə tinin dalğınlığına və unutqanlığının yüksək olmasına işarə dir. Bir saat so nra uşağın yadda saxladığı sözlərin sayı, onun hafizə sinin inkişafı, yaddasaxlamanın həcmi haqqında diaqnostik mə lumat ə ld ə etm ə y ə imkan verir. “Vasitəli yaddasaxlama” Bu metodikanı yaratmaq ideyası 1930 -cu ild ə rus psixoloqu L.S.Vıqotski t ə r ə find ə n ir ə li sürülmüş, praktik olaraq A.N.Leontyev tə r ə find ən işlə nilib hazırlanmışdır. Bu metodika hafizənin diaqnostikası mə qs ə dil ə t ə tbiq olunur, onun kömə yil ə vasit əli yaddasaxlamanın hə cmi v ə xarakteri müə yy ə nl əşdirilir. Sonralar onun psixoloqlar A.Y.İvanova və E.S.Mandsurova t ə r ə find ə n yeni variantları yaradılmışdır. Qeyd olunan metodika uşaqlarda tə f əkkürün xarakterinin tə hlili, sözlə rl ə əyani obrazlar (şə kill ər) arasında mə na ə laq ə l ə ri yaratmaq 69 qabiliyy ətini öyrə nm ək üçün də y ə rli material ə ld ə etm ə y ə imkan verir. Bu metodika t ə dric ən mürə kk ə bl əşən bir neçə seriyadan ibar ə tdir. 7- 10 yaşlı uşaqlar üçün III, 10 yaşdan yuxarı olanlar üçün IV seriya tə klif olunur. IV seriya daha mürə kk ə bdir. T əcrübə üçün əşyalar təsvir olunmuş kartoçkalar və sözlə r d ə sti z ə ruridir. Şə kill ə r 5 5 ölçüdə kartoçkalarda s ə liq əli, aydın çə kilm ə lidir. III seriya: Kartoçkalar də sti : Divan, köbə l ə k, in ə k, əlüzyuyan, stol, pero, ağac budağı, coğrafi xə rit ə , t ə yyar ə, Ģotka, lapatka, dırmıq, avtomobil, ağac, suçilə y ə n, e v, gül, də ft ə r, teleqraf dir əyi, açar, çörə k, tramvay, p ə nc ə r ə , st əkan, çarpayı, sərniĢin, stolüstü elektrik lampası, çərçivə d ə Ģə kil, sah ə, piĢik. Yaddasaxlama üçün sözlə r : ĠĢıq, nahar, meĢə , t əlim, çə kic, paltar, sah ə,oyun, quĢ, at, yol, gecə , siçan, süd, stul. IV seriya: Kartoçkalar də sti : D əsmal, stul, çernil qabı, velosiped, saat, qlobus, karandaĢ, günəĢ, q ə d ə h, yem ə k d əsti, daraq, boĢqab, güzgü, 2 ə d ə d pero, m ə cm ə yi, boru, bulka, s ə h əng, divar, it, uĢaq Ģalvarları, otaq, corablar və çə km ə l ə r, cib bıçağı, qaz, küçə fonarı, at, xoruz, qara mə kt əb lövhəsi, köynə k. Yaddasaxlama üçün sözlə r : YağıĢ, yığıncaq, yanğın, kə d ər, gün, dava, də st ə , teatr, s əhv, güc, görüĢ, cavab, bayram, qonĢu, ə m ə k. T əcrübə bel ə aparılır: Uşağın qarşısına 30 şəkil çəkilmiş kartoçkalar ist ə nil ə n qaydada el ə qoyulur ki, uşaq onları yaxşı görə bilsin. Sonra uşağa deyilir ki, m ə n s ə n ə bir sıra sözlə r dey ə c ə y ə m. S ən onları yadda saxlamalısan. Bu sə n ə asan olsun dey ə, qarşındakı şə kill ə r ə bax, m ə n h ə r 70 sözü dedikcə , s ə n el ə bir karto çka seç ki, bu sə n ə dey ə c əyim sözü yadda saxlamaqda v ə yada salmaqda kömə k etsin. M ə s ə l ə n, in ək şəklini seçmə kl ə uşaq ―süd― sözünü yadda saxlamaq üsulunu düzgün seçə bil ə r. Ola bil ər ki, şə kill ə rl ə sözlər arasında belə uyğunluq olmasın. Sözlər oxunduqca uş aq ist ədiyi kartoçkaları ayırır və k ə nara qoyur. 40 d ə qiq ə v ə ya bir saat sonra uşağa kartoçkalar yenidə n göstə rilir v ə bunların uşağa hansı sözü xatırlatdığı soruşulur. Eksperimentin gedişi protokolda qeyd olunur. Müə yy ən edilmiş normativ göstə ricil ə r ə gö r ə 7 v ə daha böyük yaşlı uşaqlarda vasitəli yaddasaxlamanın hə cmi vasit ə siz yaddasaxlamadan yüksək olur. Uşağın yaşı artdıqca vasitəli yaddasaxlamanın məhsuldarlığı da yüksəlir. Müə yy ə n edilm işdir ki, 15 yaşlı sağlam uşaqlar bu yolla bütün sözlə ri yadda sa xlamağa nail olurlar. Bu metodika t əcrübəçiyə sözlə şəkil arasındakı mə na ə laq ə l ə rinin xarakterini t ə hlil etm ək üçün zə ngin material verir. Normal v ə sağlam uşaqlarda bu ə laq ə l ər asanlıqla yaranır və onlar uşağın biliklə rinin, t ə s əvvür v ə h ə yat t əcrübə sini n xarakteri haqqında mə lumat ə ld ə etm ə y ə imkan verir. Qeyd olunan metodika sözlə şəkil arasında ə laq ə nin m ə qs ədyönlü seçilmə si baxımından ə h ə miyy ə tlidir. Assosiativ rabit ə nin m ənalılığı burada əsas şə rt kimi qiym ə tl ə ndirilir. Oliqofren uşaqlar, sözlə ri ya ddasaxlamaq üçün bəzi ağlabatmaz mühakimə ir əli sürür. “Piktoqram” metodikası T ə f əkkürün tə dqiq edilm əsi üçün sə m ə r ə li metodikalardan biri d ə piktoqramdır. Kiçik yaşlı mə kt ə blil ə rin (6- 10 yaş ) tə f əkkürü və hafiz ə sinin psixodiaqnostik ölçülərini aşkara çıxarmaq mə qs ə di il ə t ə tbiq olunur. Bu metodikanın asan variantlarından mə kt ə b ə q ə d ər yaşlı uşaqları, çə tin variantlarından isə yeniyetm ə l ə ri t ə dqiqi etm ək üçün istifadə oluna bil ə r. Eksperimenti keçirmək üçün ağ və r ə ql ə r, qara v ə r əngli karandaşlar 71 lazımdır. Eksperimentə hazırlıq zamanı seçilən sözlə r v ə söz biləşmə l ə ri sad ə v ə daha mürə kk əb anlayışları (mə s ə l ən, ― dadlı yemək―, ―ağır iş―, ―xoşbəxtlik―, ―inkişaf ―, ―kə d ər ― və s. ) ifad ə ed ə bil ə r. Uşağa təlimat zamanı bildirilir ki, onun hafizə si ( yadd aşı ), mə s ə l ə n, görmə hafiz ə si yoxlanılacaqdır. Ayrı - ayrı sözləri yadda saxlamaq üçün uşaq sözləri yox, onları yadda saxlamağa kömə k ed ə bil ə c ə k ist ə nil ən şəkli çə k ə bil ə r. T əcrübə zamanı uşağın təlimatı tam başa düşmə si əsas şərtdir. Əgər uşaq bir sözü ya dda saxlamaq üçün çoxlu şəkil çə k ə r ək vaxtı itirirsə , bu prosesi m əhdudlaşdırmaq olar. Bir saatdan sonra uşaqdan verilmiş sözləri sistemsiz şə kild ə xatırlamaq t ə l əb olunur. Bu zaman uşağın çəkdiyi şəkil ona göstə rilir v ə bunun hansı sözü ifadə etdiyi soruş ulur. N ə tic ə nin qiym ə tl ə ndirilm əsi zamanı yadda saxlamaq üçün verilə n sözlərin miqdarı ilə uşağın yada sala bildiyi sözlər arasındakı nisbə t müə yy ə nl əşdirilə r ə k əsas götürülür ( mə s ə l ən, 10 sözdə n 6- sı ). T əcrübə zamanı uşağın çəkdiyi şə kill ə r v ə onların t ə hlili d ə qiym ə tli fikri f ə aliyy ə t m ə hsulu hesab edil ə bil ər. Bu şə kill ər uşaqların bilik və t ə s əvvürlə r fondu, f ə rdi h ə yat t əcrübəsi haqqında mə lumat m ə nb ə yi kimi vacib ə h ə miyy ə t ə malikdir. Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|