Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm



Yüklə 2,34 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/47
tarix01.01.2017
ölçüsü2,34 Mb.
#4244
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   47

III F
ə
sil 
Psixoloqun yeniyetm
ə
l
ə
rl
ə
 
işinin xüsusiyyə
tl
ə
ri
 
2.3.1.Yeniyetm
ə
 
yaşı dövrünün psixoloji sə
ciyy
ə
si 
 
 
F
ə
rdin  ontongenezd
ə
 
inkişafında  1  yaşdan  14
-15 
yaşadək  olan  inkişaf 
m
ə
rh
ə
l
ə
si  yeniyetm
əlik dövrü
 
adlanır. Bu yaş dövrü kiçik yeniyetmə
lik  (11-
12 yaş) və
 
böyük yeniyetmə
lik (13-
15 yaş) olmaqla iki ə
sas m
ə
rh
ə
l
ə
y
ə
 
ayrılır. 
Yeniyetm
əlik  dövrü  anotomik
-fizioloji,  psixi  v
ə
  sosial  keyfiyy
ə
tl
ər  baxımından 
h
ə
ya
tın  bir  mə
rh
ə
l
ə
sind
ə
n  dig
ə
rin
ə
 
uşaqlıqdan  yaşlılığa  keçid  dövrü
  kimi 
xarakteriz
ə
 olunur. Yeniyetm
əlik yaşı inkişafın xüsusi və
 
mürə
kk
əb dövrüdür. 
Onu  orqanizmin  ümumi  inkişafı  gedişində
n  v
ə
  h
əyat  şə
raitind
ə
n  k
ə
narda 
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ək  olmaz.Şə
xsiyy
ə
tin  sosial,  fiziki,  m
ə
n
ə
vi 
ə
qli  v
ə
.s  c
ə
h
ə
td
ə

yetçinləşmə
si  v
ə
 
formalaşmasında  ciddi  və
 
ə
h
ə
miyy
ə
tli  d
əyişikliklə

bu  yaş 
dövründə
 
özünün bariz tə
c
əssümü, aşkar nə
z
ə
r
ə
 
çarpan təzahürlə
ri il
ə
 diqq
ə
ti 
c
ə
lb edir. 
 
Psixoloji-pedaqoji 
ə
d
əbiyyatlarda  uşağın  inkişafının  bu  dövrü  “çə
tin 
dövr”,  ―böhranlı  dövr‖,  “keçid  dövrü”,  “zidiyyətli  dövr‖  və
.s  kimi  adlarla 
xarakteriz
ə
 
edilir. Bu yaş dövründə
 
uşaqların orqanizmində
 
baş verən coşğun 
partlayışa  bə
nz
ə
r  d
əyişikliklə
r,  boy  v
ə
 
çəki  artımında  kəskin  sıçrayışlar  yeni 
k
ə
miyy
ə
t v
ə
 keyfiyy
ə
t d
əyişikliklə
rin
ə
 g
ətirib çıxarır. Yeniyetmə
 
yaşı dövründə
 
fiziki  inkişafın  mühüm  amillə
rind
ə
n  biri 
cinsi  yetişmə
,  cinsi  v
ə
zil
ə
rin 
f
ə
aliyy
ə
tin
ə
 
başlamasıdır.  Cinsi  yetişmənin  başlanması  müə
yy
ə
n  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
iqlim,  milli-etnoqrafik  amill
ə
rd
ə
n,  habel
ə
  f
ə
rdi  h
ə
yat  t
ə
rzind
ən  (sağlamlığın 
v
ə
ziyy
ətikeçirilmiş xə
st
ə
likl
ə
r, qidalanma, 
ə
m
ə
k v
ə
 istirah
ət rejimi, mikromühit 
v
ə.s) asılıdır.  
 
 
Müə
yy
ən  edilmişdir  ki, 
akselerasiya  hadis
əsi  uşaqların  cinsi 
yetişməsinin  sürə
tl
ə
nm
ə
sin
ə
  t
əsir  göstə
rir.  Hal-
hazırda  cinsi  yetişmə

oğlanların  böyük  ə
ks
ə
riyy
ə
tind
ə
  15-
16,  qızlarda  isə
13-
14  yaşlarda 
tamamlanır.    
 

 
98 
 
Yeniyetm
əlik  dövründə
  daxili  sekresiya  v
ə
zil
ə
rinin  ifraz  etdikl
ə
ri 
hormonlar  cinsi  yetişməni  sürə
tl
ə
ndirir,  ikinci  cinsi 
ə
lam
ə
tl
ərin  oğlan  və
 
qıza 
m
ə
xsus  zahiri  al
ə
m
ə
tl
ərin  yaranmasına  sə
b
əb  olur.  Bu  yetişmə
  prosesind
ə
 
oğlanlarda  cinsiyyə
t  v
ə
zil
əri  androgen,  qızlarda  isə
  ekstrogen  adlanan 
hormonlar ifraz edir v
ə
 
bu hormonlar qana daxil olur. Cinsi hormonların tə
siri 
il
ə
 
qızlarda  cinsi  yetkinliyin  ə
lam
ə
tl
ə
ri-menustras
iya  dövrü  başlayır.  Döş 
v
ə
zil
əri  oturacaq  çanağı  böyüyür.  Oğlanlarda  cinsi  yetişmə
nin  t
ə
siri  il
ə
  yeni 
xarakterik 
ə
lam
ə
tl
ər  yaranır.  Onların  səsi  kobudlaşır,  bığ  yerlə
ri  t
ə
rl
əyir,  tük 
örtüyü ə
m
ə
l
ə
 g
ə
lir, cinsi m
əzmunlu yuxularda polyusiya halları baş verir.
  
 
Heç  şübhə
siz  cinsi  v
ə
  fiziki  yetkinliy
ə
 
keçid  dövründə
  yeniyetm
ə
nin 
orqanizmind
ə
 
baş  verə
n  bu  t
əkamül  onun  psixi  simasında  təsirsiz  qalmır. 
Uşağın  boyu  bu  yaş  dövründə
  ild
ə
  orta  hesabla  8-
10  sm,  çə
kisi  4-7  kq 
olmaqla  artır  yeniyetmə
 
yaşının  sonunda  bə
d
ən  orqanları  mütə
nasib  forma 
almaqla  yaşlı  normal  adamın  bə
d
ən  ölçülə
rin
ə
 
yaxınlaşır.  Bununla  belə
,  bu 
yaş dövründə
 b
ə
d
ənin müxtəlif orqanları və
 sisteml
ərinin inkişafında müə
yy
ə

uyğunsuzluqlar  da  nə
z
ə
r
ə
 
çarpır.  Bə
d
ən  ölçülə
rinin 
ə
h
ə
miyy
ə
tli  v
ə
  qeyri 
mütə
n
asib şə
kild
ə
 
böyümə
si  yeniyetm
ə
l
ə
rd
ə
 h
ə
r
ə
k
ə
tl
ərinin koordinasiyasının 
yöndəmsiz olmasına gətirib çıxarır. 
 
 
B
ə
d
ənin  fiziki  ölçülə
rind
ə
ki  bel
ə
 
uyğunsuzluqlar  yeniyetmə
d
ə
 
müə
yy
ə

psixoloji effektl
ər yaradır: o, özünün yöndəmsiz görkə
md
ə
 
olmasını də
rk edir, 
b
undan  utanır,  onu  maskalamaq,  ört
-
basdır  etmək  üçün  qeyri
-t
ə
bii  ibar
ə
li 
poza  alır,  kobudluğu  ilə
 
ətrafdakıların  diqqətini  xarici  görkə
mind
ə

yayındırmağa
 
çalışır.  Onun  görünüşü  haqqında  yüngül  gülüş  və
  ya  istehza 
yeniyetm
ə
d
ə
  k
əskin  reaksiya  doğurur,  onda  b
el
ə
 
fikir  yaranır  ki,  hə
qiq
ə
t
ə

reaksiya  doğurur,  onda  belə
 
fikir  yaranır  ki,  hə
qiq
ə
t
ən  adamların  gözündə
 
gülmə
li  v
ə
  eyb
ə
c
ə
rdir.  M
ə
rk
əzi  sinir  sistemi  sürə
tl
ə
 
böyüyə
n  b
ə
d
ə
nin 
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ərini sizama salmaq üçün birdə
n-bir
ə
 
uyğunlaşa bilmir. Bu hal uşağın 
ail
ə
d
ə
 v
ə
 m
ə
kt
ə
bd
ə
 qeyri-
adi davranışına sə
b
ə
b olur. 

 
99 
 
Orqanizimd
ə
 
baş verə
n fizioloji prosesl
ə
r n
ə
tic
ə
sind
ə
 
uşaqların rə
ftar v
ə
 
davranışında,  yaşlılar  və
 
yaşıdları  ilə
 
qarşılıqlı  münasibə
tind
ə
  neqativ  hallar 
t
ərslik, höcətlik, dikbaşlıq, əhvalın tez və
 k
ə
skin d
əyişmə
si, m
ə
nfi emosiyalar, 
b
ə
z
ə
n  is
ə
  aqressiv  t
əzahürlər,  affekt  tipli  reaksiyalar  meydana  çıxır. 
Yeniyetm
ə
l
ə
rin  r
ə
ftar  v
ə
 
davranışında,  öz  mə
nliyini  ifad
ə
  v
ə
  t
ə
sdiq  etm
ə
k, 
özünü  göstə
rm
ək,  başqalarına  onun  mövcudluğuna  cə
lb  etm
ə
k  t
ə
l
əbatları 
güclənmiş olur. Özünütəsdiq, çətin bir işi öz boynuna götürmə
k  t
əşəbbüslə
ri 
artır.  Onların  şə
xsiyy
ə
tind
ə
 
qeyri-sabit, 
d
əyişkə

hallar 
meydana 
g
əlir:etinasızlıq və
 
hövsə
l
əlik halları artır.
 
 
Sübut edilmişdir ki, yeniyetməlik dövrü 
fiziki keyfiyy
ə
tl
ərin inkişafı və
 
for
malaşması  üçün  senzitiv  dördür. 
Yeniyetm
əlik  dövründə
 
uşağın 
müstə
qilliy
ə
  artan  t
ə
l
əbatı
  il
ə
  onun  h
əyata  keçirmək  imkanları  arasındakı 
ziddiyy
ət inkişafın 
h
ə
r
ə
k
ətverici qüvvə
si 
rolunda çıxış edir. Bu ziddiyyə
td
ə

törə
y
ən yaş böhranı yeniyetmənin yaşlılığa keçidini şə
rtl
ə
ndirir.  
 
Psixoloqların  fikrincə,  ―mə
kt
ə
b  nevrozl
arı‖na  daha  çox  mə
hz 
yeniyetm
əlik  dövründə
  t
əsadüf  olunur.  Bə
z
ə
n  bu  hal  ill
ə
rl
ə
 
uzanır. 
Yeniyetm
ə
nin m
ə
kt
ə
b, pis qiym
ə
tl
ərüçün qorxusu imtahanlar ə
r
ə
f
ə
sind
ə
 d
ə
rin 
h
ə
y
ə
can    v
ə
 
küyə
 
düşməsi  müə
lliml
ə
r,  valideyinl
ər,  ümumiyyə
tl
ə,  yaşlılarla 
kobudluğu  mə
kt
əb  nevrozlarının  təzahürləridir.  Müasir  mə
kt
ə
blil
ər  arasında 
çox  geniş  yayılmaqda  olan 
emosional  stress 
halları  uşaqların  ümidsizliyə
 
qapılması  uğursuz  ailə
d
ə
 
böyümə
,  h
ə
yat  s
ə
viyy
əsinin  aşağı  olması, 
valideynl
ə
rin c
ə
miyy
ə
td
ə
 
mövqeyini itirmə
si v
ə
  ya cinay
ə
t m
ə
suliyy
ə
tin
ə
 c
ə
lb 
edilm
əsi, uşağın yaşlılar və
 
ya yaşıdlar arasında istehza obyektinə
 
çevrilmə
si, 
fiziki  c
ə
h
ə
td
ən  şikə
stlik  v
ə
  ya  zahiri  eyb
ə
c
ə
rlik 
ə

əziz  olan  adamı  itirmə
 
böyüklə
rin c
əzasından qorxu bir sözlə
 taleyin q
ə
fil z
ə
rb
əsi kimi törə
yir.  
 
Emosional  stress  g
ə
rgin  psixoloji  hal
ətdir.  O,  xeyli  müddə
t,  b
ə
z
ə

aylarla davam edir, ruhi sarsıntı, psixoloji üzüntü şə
klind
ə
 
özünü biruzə
 verir. 
Müasir  dövrdə
  z
ə
lz
ə
l
ə,  daşqın,  epidemiyalar,  yanğın,  müharibə
  v
ə
.s  kimi 
fövqalada  və
ziyy
ə
tl
ə
r  d
ə
 
stresin  yaranmasına  gətirib  çıxaran  sə
b
ə
bl
ə


 
100 
sırasına  daxil  edilir  ki,  bunlara  da 
stressorlar 
deyilir.  Bütün  bunlar  heç 
şübhə
siz  bir  amild
ə
n-  qorxu  hissind
ən  törə
yir.  Tez-tez  t
ə
krarlanan  v
ə
 
sürə
tli 
stresl
ə
r  m
ə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
  xroniki  emosional  g
ə
rginlikl
ə
r
ə
,  son  n
ə
tic
ə
d
ə
  vegetativ 
sinir sisteminin v
ə
 hormonal sisteml
ə
rinin x
ə
st
ə
likl
ə
rin
ə
 g
ətirib çıxarır. 
 
 
Yeniyetm
ənin şə
xsiyy
ətinin formalaşmasında onun yaşlılar və
 
yaşıdları  
il
ə
 
qarşılıqlı  münasibə
tl
ərinin  xüsusi  rolu  vardır.  Ünsiyyə
t
ə
  v
ə
 
başqa 
adamlarla qarşılıqlı münasibə
tl
ə
r
ə
 t
ə
l
ə
bat 
bu yaş dövründə
 daha k
ə
skin v
ə
 
g
ərgin  bir  xarakter  alır,  ə
ks  gins
ə
  maraq 
artır.  Uşaq  yeniyetməlik  çağına 
q
ə
d
ə
m  qoyark
ə
n  hiss  edir  ki,  o,  t
ək  başına,  yalnız  öz  gücünə
  h
ə
yat,  onu 
maraql
andıran  mə
s
ə
l
ə
l
ər  haqqında  daha  geniş  məlumat  almaq  iqtidarında 
deyildir: onun inandığı, özünə
 v
ə
 
sözünə
 
etibar etdiyi başqa başqa bir adama 
ehtiyacı  vardır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yeniyetmə
lik  ill
ə
rind
ə
 
yaşlılarla 
münasibə
tl
ər xeyli mürə
kk
ə
bl
əşir və
 ilk 
baxışda ziddiyyətli kimi görünür. Lakin 
bu heç
  d
ə
 tamamil
ə
  bel
ə
  deyildir.  Bir t
ə
r
ə
fd
ə
n  yeniyetm
ə
l
ərin böyük  hissə
si 
bu yaş dövründə
 
öz valideynlə
rin
ə, müə
lliml
ə
rin
ə
 
daha çox bağlanırlar, di
g
ə

t
ə
r
ə
fd
ə
n  is
ə
 
daha çox  hüquqlar  tə
l
əb  edir,  daha çox  müstə
qillik  ist
əyir,  artıq 
böyüdüklərini  sübut  etmək  iddiasında  olurlar.  Yeniyetmə
 
üçün  yoldaşlarla 
ünsiyyə
t  h
ə
tta  o  d
ə
r
ə
c
ə
d
ə
 
ə
h
ə
miyy
ə
t  k
əsb  edir  ki,  onunla  müqayisə
d
ə
  t
ə
lim 
ikinci  plana  keçir,  doğma  adamlarla  ünsiyyətin  rolu  xeyli  azalır.  Bu  cə
h
ə
ti 
ad
ə
t
ə
n ilk d
ə
f
ə
 
ana hiss edir. O görür ki, oğlu və
 
ya qızı artıq nə
 is
ə
 
öz həyatı 
il
ə
 
yaşayır,  öz  sevinci  və
  k
ə
d
əri  haqqında  az  danışır  və
 
ya  heç  danışmır, 
evd
ən küçə
y
ə
 
can atır.
 
 
Qeyd etm
ək lazımdır ki, yeniyetmənin yaşıdları onun həyatında olduqca 
vacib  rol  oynayır.  Onun  daxili  mövqeyində
 
baş  verən  yeni  psixi  törə
m
ə
l
ə

yeniyetm
əni yaxşı yolda, yaxşı dost olmaq, kollektivdə
 v
ə
 
yaşıdları içə
risind
ə
 
mövqe qazanmaq, sayılıb 
-
seçilmək onların hörmə
t v
ə
 
etibarına sahib olmaq 
t
ə
l
əbatları doğurur.
 

 
101 
 
Müasir dövürdə
 ail
ə
 t
ə
rbiy
ə
sind
ə
 
atanın rolu mə
s
ə
l
əsi çox mürə
kk
ə
b v
ə
 
problemli bir şəkil almışdır. Bə
zi ail
ə
l
ə
rd
ə
 
atanın yoxluğu və
 
ya onun öz sosial 
rolunun itirm
əsi uşaqların tə
rbiy
ə
sind
ə
 
ananın təsirini gücləndirmişdir. 
 
 
Yeniyetm
əlik  dövründə
 
şə
xsiyy
ətin  formalaşması  onlarda  ―avto
nom 
ustanovkaların‖  mə
nims
ə
nilm
ə
si  il
ə
 
paralel  baş  verir.  Yoldaşına  də
ft
ə
ri 
köçürmə
y
ə
 verm
ə
y
ən, ona ― şparqalka‖ ötürmə
kd
ə
n imtina ed
ə
n, sinfin sirrini 
―satan‖  və.s  şagirdlər  pis  yoldaşlar  hesab  edirlə
r.  Yeniyetm
əlirin  özlə
rin
ə
 
m
ə
xsus 
“yoldaşlıq  mə
c
ə
ll
əsi”
 
olur.  Çox  vaxt  sinifdə
 
qızlar  da  belə
 
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
rd
ə
 
oğlanların mövqeyində
 
durur, onları ―satmaq‖ istə
mirl
ə
r.  
 
Yeniyetm
ə
l
ə

ə
xlaqi  t
ə
l
ə
bl
ə
ri,  norma  v
ə
 
qaydaları,  onların  mə
zmununu 
düzgün  də
rk  ed
ə
  bilm
ə
dikl
əri  üçün  pedaqoqlar  və
  valideynl
ə
r  pedaqoji 
prosesd
ə
 
xeyli  çə
tinlikl
ə
rl
ə
 
qarşılaşırlar.  Əlverişsiz  şə
raitd
ə
  yeniyetm
ə
l
ə
rin 
avtonom 
əxlaqi  qanun  pozuntularına  gətirib  çıxarır.  Yeniyetmə
l
ə
rin  romantik 
qeyri-real  t
ə
ss
əvürlə
rini  daxili  enerjisini  h
ə
r
ə
ki  f
əallığını  yarışlara,  idman 
m
əşqlə
rin
ə
, b
ədii mütaliə
y
ə

kompüter və
 
xarici dil kurslarına, rə
qs v
ə
 musiqi 
müsabiqə
l
ə
rind
ə
 
iştiraka  yönə
ltm
ək,  onların  asudə
 
vaxtını  təşkil  etmə

müsbə
t  n
ə
tic
ə
  verir.  T
ə
lim
ə
,  ictimai  borca  m
ə
suliyy
ətsiz  münasibə
tl
ə
rinin 
qarşısını almağa xidmə
t edir.  
 
Yeniyetm
əlik  dövründə
  ideal  o
brazlaruşaqların  özünümüqayisə
 
vasit
ə
sin
ə

özünün  və
 
başqalarının  hə
r
ə
k
ə
tl
ə
rini  qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
 
meyarına, 
şə
xsiyy
ətin şə
xsiyy
ə
tin 
özünütə
rbiy
ə
 amilin
ə
 
çevrilir. 
 
 
Özünüdə
rketm
ə
  v
ə
 
özünüqiymə
tl
ə
ndirm
ə
  yeniyetm
ənin  şə
xsiyy
ə

baxımından  inkişafında  ə
h
ə
miyy
ə
tli  rol 
oynayan  yeni  psixi  törə
m
ə
l
ə
rdir. 
Burada m
ənlik şüuru yeniyetmənin özü haqqında biliklə
ri v
ə
 t
ə
s
əvvürlə
ri 
ə
sas 
yer  tutur.  M
ənlik şüurunun mə
nb
ə
yind
ə
 
özünü başqaları ilə
 
müqayisə
  etm
ə

t
ə
l
əbatları durur.
 
 
Bir  çox  hallarda  yeniyetmənin  özü,  öz  imkanları  haqqında  tə
s
əvvürlə
ri 
qeyri-
adekvat, 
yüksə

iddia 
fonunda 
t
əşəkkül 
tapır. 
Yüksə

özünüqiymə
tl
ə
ndirm
ə
  il
ə
  kollektivd
ə
,  ail
ə
d
ə
  v
ə
 
yoldaşları  arasında  onun  real 

 
102 
mövqeyi  uyğun  gə
lm
ə
dikd
ə
,  m
ə
n
əviyyatı  və
 
heysiyyatı  tə
hqir  olunduqda 
yeniyetm
ə
 il
ə
 
ətrafdakılar arasında münaqişə
l
ər yaranır.
 
 
Yeniyetm
ə
nin m
ə
nlik v
ə
 
əxlaqi şüurunda baş verə
n d
əyişiklə
r onun psixi 
simasında yeni bir xüsusiyyə
tin
“yaşlılıq hissini və
 
meylinin” yaranmasına 
s
ə
b
əb  olur.  ―  Yaşlılıq  hissi‖  yeniyetmənin  şə
xsiyy
ətini  başlıca  xüsusiyyə
tidir. 
Yeniyetm
ə
d
ə
 
şə
xsi l
ə
yaq
ə
t hissini qorumaq v
ə
 t
ə
sdiq etm
ə
k c
ə
hdl
əri güclə
nir. 
 
Yeniyetm
ənin  intellektual  sferasında  yaranan  başlıca  psixi  yenilik 
mücə
rr
ə
d  t
ə
f
əkkür
 
imkanlarının  genişlə
nm
ə
sidir.  T
ə
f
əkkürün  bu  ali  növü 
yeniyetm
əlik  dövründə
 
ə
yani-
obrazlı  tə
f
ə
kk
ürü  üstə
l
ə
yir  v
ə
 
şagirdlə
rin 
riyaziyyat, fizika, kimya v
ə
.s. kimi d
ə
qiq elml
ə
ri m
ə
nims
ə
m
ə
sind
ə
 
ə
h
ə
miyy
ə
tli 
rol oynayır. Burada biliklə
rin  m
ə
nims
ə
nilm
ə
si  il
ə
  t
ə
f
ə
kk
ürün inkişafı arasında 
ikit
ə
r
ə
fli 
ə
laq
ə
 
yaranır: yeni biliklə
rin 
ə
ld
ə
 edilm
ə
si t
ə
f
əkkürün tə
kminl
əşmə
sini 
stumullaşdırır,  tə
f
əkkürün  inkişafı  isə
  bilikl
ə
rin  sisteml
əşmə
sin
ə,  onların 
t
əcrübə
d
ə
 t
ətbiqi bacarıqlarının inkişafına aparır.
 
 
Yeniyetm
əlik  dövründə
 
intellektual  inkişafın  mühüm  xüsusiyyə
ti  ondan 
ibar
ə
tdir  ki,  t
ə
f
əkkür  keyfiyyə
tc
ə
  yenil
əşə
r
ə
k  dic
ə
r  psixi  prosesl
ə
rin,  h
ə

şeydə

ə
vv
ə

Yüklə 2,34 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin