Ii hiSSƏ t ə hsil sistemind ə psixoloji xidm



Yüklə 2,34 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/47
tarix01.01.2017
ölçüsü2,34 Mb.
#4244
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   47

“Hekayə
l
ərin  canlandırılması” metodikası
 
Bu  metodika  vasit
ə
sil
ə
 
sınanılan  şə
xsl
ə
rin  m
ətni  anlaması  və
 
yaddasaxlaması  sə
viyy
əsini,  yazılı  və
 
şifahi  nitqinin  xüsusiyyə
tl
ə
rini  t
ə
dqiq 
etm
ək mümkündür. Eksperimentator bu təcrübə
ni h
əyata  keçirmək üçün 10
-
15  m
ətnin  makinada  yazılmış  variantını  karton  üzə
rin
ə
 
yapışdırmalı
  v
ə
 
h
əmçinin  çox  iri  şriftlə
rl
ə
 
plakat  üzə
rin
ə
 
yazmalıdır.  Təcrübə
 
üçün  mə
tnl
ə

müxtəlif  çə
tinlik  d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
 
seçilmə
lidir.  T
əmsil,  nağıl  və
 
ya  kiçik  hə
cmli 
hekay
ə
l
ə
r  bu  c
ə
h
ə
td
ə
n  m
ə
qs
ə
d
əuyğundur.  Belə
  m
ə
tnl
ərin  bir  neçə
sini 

 
72 
nümunə
 
olaraq  göstə
r
ə
k:  (Hekay
ə
 
nümunə
l
əri  psixoloq  L.S.Slavinanın 
t
ədqiqatından götürülmüş, şəxs adları dəyişdirilmişdir). 
 
I hekay
ə

Biri  vardı,  biri  yoxdu.  Bir  oğlan  vardı.  Onun  adı  Arif  idi.  Arif  anası  ilə
 
küçə
y
ə
  g
ə
zm
ə
y
ə
  getdi.  Arif  b
ə
rk-b
ərk  qaçdı,  ayağı  daĢa  toxundu  və
 
yıxıldı. 
Ari
f  daĢı  tə
pikl
ə
 
vurdu.  Onun  ayağı  bərk  ağrıdı.  Anası  Arifi  həkimin  yanına 
apardı. Həkim onun ayağını bağladı və
 
ağrı kə
sildi.  
II hekay
ə
:  
Biri vardı, biri yoxdu. Rəna adlı bir qız vardı. Atası ona mağazadan gə
mi 
aldı.  Rəna  böyük  lə
y
ə
n
ə
 
su  tökdü,  gə
mini  suy
a  buraxdı,  onun  içinə
 
dovĢan 
kuklasını  qoydu.  Birdə
n  g
əmi  çevrildi  və
 
dovĢan  suya  düĢdü.  Rəna  dovĢanı 
sudan çıxardı, sildi və
 
yatdırdı. 
 
III hekay
ə

Bir kiĢinin anbarda saxladığı əti siçanlar yeyirdi.O, anbara piĢik buraxdı. 
PiĢik isə
 
əti, siçanı və
 
südü y
edi.  
IV hekay
ə

Heyvanlar körpü tikmə
k  ist
ə
yirdil
ər. Heyvanların hər biri öz tə
klifini  ir
ə
li 
sürürdü.  DovĢan  dedi:  “Körpünü  çubuqlardan  tikmək  lazımdır.  Birinci,  ona 
görə
  ki,  onu  tikm
ək  asan  olar,  ikincisi,  o  ucuz  baĢa  gə
l
ər”.  “Yox, 
-  dey
ə
 
ayı 
etiraz etdi
. Əgə
r tikiriks
ə
, g
ə
r
ək körpünü yüzillik palıdlardan tikək ki, möhkə

v
ə
 
uzunömürlü olsun“. “Ġcazə
 verin, - dey
ə
 
uzunqulaq söhbə
t
ə
 
qoĢuldu. Necə
 
körpü tikə
c
ə
yiks
ə, onu sonra müzakirə
 ed
ərik. Əvvə
lc
ə
 
ə
n prinsipial m
ə
s
ə
l
ə
ni 
h
ə
ll etm
ə
liyilk: onu nec
ə
 tikm
ə
li- 
çayın uzununa, yoxsa eninə?”. 
 
Göstə
ril
ən  nümunə
y
ə
 
uyğun  mə
tnl
ə
r  eksperimentator  t
ə
r
ə
find
ə

uşaqlara  oxunur.  Mə
tnl
əri  uşaqların  özlə
ri  d
ə
  oxuya  bil
ə
r.  Bundan  sonra 
sınanılan şə
xs onu h
əm şifahi söylə
y
ə
, h
ə
m d
ə
 
yazılı şə
kild
ə
 t
ə
qdim ed
ə
 bil
ə
r.  
Uşaqların ş
ifahi nitqi bu zaman eksperimentator t
ə
r
ə
find
ən yazıla və
 ya 
maqnitofon  lentin
ə
 
köçirilə
  bil
ə
r.  T
əcrübə
 
zamanı  iki  hekayəni  ardıcıl  da 
verm
ə
k olar. 

 
73 
Hekay
ə
nin m
ə
nims
ə
nilm
əsi üçün zə
ruri olan vasit
ə
l
ə
rin t
əhlili uşaqlarda 
idrak  prosesl
ə
rinin  pozulma  d
ə
r
ə
c
ə
si  v
ə
 
ya  normal  olması  haqqında 
mühakimə
 
yürütmə
y
ə
 imkan verir. 
 
 
ç) Tə
f
əkkürün psixodiaqnostikası
 
“Ə
lam
ə
tl
ərin uyğunlaşdırılması”
 
sınağı
 
Bu metodika rus defektoloqları V.M.Koqan və
 E.A.Korobkova t
ə
r
ə
find
ə
n  
işlənib hazırlanmışdır. Onun kömə
yil
ə
 
psixi  inkişafında qüsurlar  olan uşaqla

rın iş qabiliyyətini öyrə
nm
ək mümkündür. 
 
Eksperimenti  aparmaq  üçün  kartondan  hazırlanmış  40x40  sm  ölçüdə
 
lövhə
 
lazımdır.  Lövhə
 
64  damaya  bölünür.  Soldan  birinci  damadan  başqa 
qalan 7 damada r
ə
ngl
ə
nm
əmiş hə
nd
ə
si fiqurlar (kvad
rat, üçbucaq, dairə
 v
ə
 s) 
t
əsvir  olunur.  Yuxarıdan  başlayaraq  soldan  şaquli  sırada  (  başdakından 
başqa)  7  dama  qırmızı,  göy,  yaşıl,  şabalıdı,  mavi,  narıncı  və
 
sarı  rə
ngl
ə
 
r
ə
ngl
ənir.  Qalan  damaların  sayına  uyğun  olaraq  (49)  ayrıca  kartoçkalarda 
c
ə
mi 49 olma
qla müxtə
lif r
ə
ngl
ə
rd
ə
 v
ə
 formalarda h
ə
nd
əsi fiqurlar çə
kilir.  
İşin hə
r bir m
ə
rh
ə
l
əsinin başlanğıcında kartoçkalar sə
brl
ə
 
qarışdırılır. Bu 
eksperimental-diaqnostik  metodika  t
ə
dric
ən  mürə
kk
ə
bl
əşə
n  4  m
ə
rh
ə
l
ə
d
ə

ibar
ə
tdir. H
ə
r m
ə
rh
ə
l
ənin özünün ayrıca tə
lima
tı vardır .
 
I    m
ə
rh
ə
l
ə
  :    Sad
ə
  sayma.      Bu  m
ə
rh
ə
l
ə
d
ə
 
eksperimentator  sınanılan  
şə
xs
ə
  bel
ə
  bir  t
əlimat  verir:  ―Bu  kartoçkaları  ucadan  saymaqla  onları  bir
-bir 
stolun üstünə
 
qoy‖.  Eksperimentator bunu necə
 etm
ək lazım cəldiyini uşağa 
göstərir.  Uşaq  kartoçkaları  sayarkən  eksperimentator  birinci  10  katoçkanın 
sayılmasına  sərf  olunan  vaxtı  saniyəölçə
nl
ə
 
ölçür  və
  protokola  qeyd  edir. 
Bütün fiquların sayılmasına sərf olunan vaxt da uçota alınır.
 
 II  m
ə
rh
ə
l
ə
 .  R
ə
ng
ə
 
görə
 
seçmə
kl
ə
 sayma. 
T
ə
limat:  Eksperimentator 
sınanılan  şə
xs
ə
  bel
ə
  bir  t
əlimat  verir:  ―İndi 
s
ə
n yen
ə
 d
ə
 
bu kartoçkaları saymalı və
 r
ə
ngl
ə
r
ə
 
görə
 
qruplara ayırmalısan.― 

 
74 
Yen
ə
  d
ə
 
protokolda  birinci  10  kartoçkanın  və
 
bütünlüklə
 
kartoçkaların 
hamısının sayılmasına sə
rf olunan vaxt qeyd olunur. 
III   m
ə
rh
ə
l
ə
:  Forma 
ə
lam
ə
tl
ə
rin
ə
 
görə
 sayma v
ə
 
qruplara ayırma.
 
T
ə
limat:   
―Bu  kartoçkaları  yenə
  d
ə
  say,  bu  d
ə
f
ə
  r
ə
ng
ə
 
görə
  yox  , 
formaya görə
 
qruplara ayır‖. Eksperimentator yenə
 d
ə
 s
ərf olunan vaxtı qeyd 
edir. 
IV    m
ə
rh
ə
l
ə
:    K
artoçkalaın rə
ng  v
ə
  forma 
ə
lam
ə
tl
ə
rin
ə
  g
örə
 
sayılması 
v
ə
 
lövhə
 
üzə
rind
əki boş damalara qoyulması. 
 
T
ə
limat:   
―Sən  indi  bu  lövhə
d
ə
  eyni  vaxtda  r
ə
ng  v
ə
 
formanı  nə
z
ə
r
ə
 
almaqla  h
ər  bir    kartoçkaların  yerini  tapmalısan.  Bu  zaman  yenə
  d
ə
 
kartoçkaları  saymalısan‖.  Protokolda  yenə
  d
ə
  s
ə
rf  olunan  vaxt  qeyd  olunur. 
T
əcrübə
l
ərin aparılması zamanı eksprementator uşağa özü göstə
r
ə
r
ək sözlə
 
izahat ver
ə
 bil
ə
r. 
Bütünlüklə
  t
əcrübə
 
başa  çatdıqdan  sonra  eksperimentator  uşağın  iş 
qabiliyy
ə
tini k
ə
miyy
ə
t v
ə
 keyfiyy
ət baxımından tə
hlil edir.  
Ə
g
ə
r II v
ə
 III t
əlimatın y
erin
ə
 yetirilm
ə
sin
ə
 s
ə
rf olunan vaxt IV t
əlimatın 
icrasına  sə
rf  olunan  vaxtdan  k
ə
skin  f
ə
rql
ə
n
ə
rs
ə
,  bu  defitsit  hesab  olunur. 
Qeyd  etm
ək  lazımdır  ki,  sağlam,  normal  uşaqlar  üçün  bu  fə
rq  13-15  saniy
ə
 
olmalıdır.  Əgə
r  bu  f
ə
rq  1  d
ə
qiq
ə
d
ən çoxdursa,  bu  çox  ciddi
 
qüsur  olduğuna 
d
ə
lal
ə
t  edir.  M
ə
s
ə
l
ən,  uşaq  II  təlimatı  78  saniyə
y
ə
,  III  t
əlimatı  83  saniyə
y
ə
 
yerin
ə
 
yetirmişdir. Bunların  cə
mi  161  saniy
ə
y
ə
  b
ə
rab
ərdir.  Uşaq IV təlimatın 
icrasını  3  də
qiq
ə
  23  saniy
ə
y
ə
 
başa  çatdırmşdır.  Nə
tic
əni  tapmaq  üçün  203 
saniy
ə
d
ə
n 161 saniy
ə
 
çıxılır və
 42 saniy
ə
 
alınır ki, bu da defitsit (qüsur) hesab 
olunmalıdır.  Bu  metodikadan  6
-
8  yaşlı  uşaqların  əqli  iş  qabiliyyə
tinin 
öyrə
nilm
əsi üçün istifadə
 oluna bil
ə
r. 
Uşaqlarda tə
f
əkkürün inkişaf sə
viyy
əsinin, ümumiləşdir
m
ə
, t
ə
hlil, t
ə
rkib, 
konkretl
əşdirmə
  v
ə
 
mücə
rr
ə
dl
əşdirmə
  qabiliyy
ə
tl
ə
rinin  v
ə
 
bununla  bağlı  fikri 
ə
m
əliyyatların  tə
dqiqi  m
ə
qs
ə
dil
ə
 
bir  sıra  metodikalardan  istifadə
  etm
ə
k  olar. 
H
əmin metodikalardan bir neçə
sini n
ə
z
ə
rd
ən keçirə
k: 

 
75 
“Kə
nar 
əşyanın tapılması”
 
Bu  metodika  vasit
ə
sil
ə
  u
şaqlarda  ümumiləşdirmə
 
aparmaq  bacarığının 
s
ə
viyy
əsi öyrənilir. Əşyaların tə
crid edilm
ə
sil
ə
 
onların təsnifatı arasında oxşar
 
 v
ə
 f
ə
rqli c
ə
h
ə
tl
ər vardır.
 
Əşyaların  təsnifatı diqqətin  iş  qabiliyyə
tini  v
ə
 
davamlılığının  ə
ks  etdirir. 
T
ə
crid  etm
ə
  m
ə
ntiqi 
ə
sasla
ndırmaya,  düzgün  ümumiləş
dirm
ə
y
ə
,  ciddi  v
ə
 
aydın nə
tic
ə
 
ə
ld
ə
 etm
ə
y
ə
 
imkan yaradır. 
 
Bu  metodika  üzrə
 
iş  aparmaq  üçün  hə
r  birind
ə
  
dörd  əşya  çəkilmiş 
 
kartoçkalar  də
sti  t
ə
l
ə
b  olunur.  Bunlar 
ə
n  sad
ə
  v
ə
 
ən  çə
tin  olmaqla 
mürə
kk
ə
blik d
ə
r
ə
c
ə
sin
ə
 
görə
 f
ə
rqli ola bil
ə
r. 
Uşağın qarşısına artan çə
tinlik prinsipi il
ə
 
düzülmüş kartoçkalar qoyulur. 
T
ə
limat 
ə
n  sad
ə
 
kartoçka  üzə
rind
ə
 
verilir  :  ―Bax,  burada  hər  bir  kartoçkada 
dörd şəkil çəkilib. Onlardan üçü oxşardır və
 
onları bir adla adlandırmaq olar. 
Dördüncü 
is
ə,  onlarla  uyğun  gəlmir.  Uyğun  gə
l
ən  üç  əşyanı  hansı  bir  sözlə
 
ifad
ə
  etm
ək  olar?―.  Bundan  sonra  təcrübəçi  uşaqla  birgə
 
birinci  kartoçkanı 
n
ə
z
ə
rd
ən  keçirir.  Oradakı  üç  əşyanı  eyni  sözlə
  ifad
ə
  etm
ə
kd
ə
 
ona  kömə

göstərir.  Protokolda  kartoçkanın  nömrə
sinin  q
arşısında,  uşağın  tə
crid  etm
ə

ist
ə
diyi 
əşyanın  adını,  digər  sütunda  isə
 
qalan  üç  əşyanın  ifadə
 
etdiyi  söz 
yazılır. Əgər uşağın cavabı doğru deyilsə
, t
əcrübəçi yönə
ldici sual verir, h
ə

sual,  h
ə
m  d
ə
 
uşağın cavabı protokolda qeyd olunur. Uşaq kartoçkada tə
svir 
olunmuş  dörd  əşyadan  üçünü  ümumiləşdirə
r
ə
k,  sintez    ed
ə
r
ək  onlar  uyğun 
olmayan 
əşyanı kənarlaşdırmalıdır.
 
Fikri  dağınıq,  ə
qli  c
ə
h
ə
td
ən  qüsurlu  olan  uşaqlar  bu  təlimatı  anlaya 
bilmir  v
ə
 
tapşırığı  icra  etməyi  bacarmırlar.  Normal  əqli  inkişafa  malik  olan 
uşaqlar  ilk  kartoçkalardakı  sadə
  m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
ri  h
ə
ll  ets
ə
  d
ə,  sonrakı  mürə
kk
ə

m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rin h
ə
llind
ə
 
çətinlik çə
kirl
ə
r.  
Bu  kartoçkaların  birində
,  m
ə
s
ə
l
ə
n,  t
ə
r
ə
zi,  saat,  termometr  v
ə
 
güzgü 
şəkli çəkilib. Uşaq tə
r
ə
zi,  saat  v
ə
 
termometri ümumiləşdirə
r
ə
k  bir  anlay
ışla 
-  

 
76 
ölçü  cihazları  kimi  qeyd  etməli,  güzgünü  isə
  k
ə
nar 
əşya  kimi  fə
rql
ə
ndirm
ə
yi 
bacarmalıdır.
 
Bel
ə
 
əşya tə
svirl
ə
ri olan d
əsti müxtəlif çə
tinlik d
ə
r
ə
c
ə
sind
ə
 t
ə
rtib etm
ə

olar. 
“Anlayışların müqayisəsi”
 
Bu metodikadan t
ə
f
əkkürün anaiz və
 sintez kimi 
ə
m
ə
l
iyyatlarının tə
dqiqi 
üçün istsadə
 olunur. 
Eksperimentator anlayışların müqayisə
sin
ə
 aid ola bil
ə
c
ə
k  8-
10 cüt söz 
hazırlayır. Sözlər cüt
-
cüt olmaqla yazılır və
 
müqayisə
 
obyekti kimi seçilir.
 
 
“Artıq sözün kənarlaşdırılması”
 
 
Bu  metodika  kiçik  yaşlı  mə
kt
ə
blil
ə
rd
ə
 
sözlü
-m
ə
ntiqi  t
ə
f
əkkürün  inkişaf 
s
ə
viyy
ə
sinin  t
ədqiqi üçün nə
z
ə
rt
ə
 
tutulmuşdur.  İşin təşkili üçün ―Artıq sözün 
k
ənarlaşdırılması‖na aid blank tə
l
ə
b olunur. Blankda h
ər sırada 4 söz olmaqla  
15  seriya  sözlər  yazılmışdır.  Bu  metodika  kiçik  yaşlı  mə
kt
ə
blil
ə
rin 
ümumiləşdirmə, 
mühüm 
ə
lam
ə
tl
əri 
ayırd 
etmə
 
qabiliyy
ə
tl
ə
rini 
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
 
imkan verir. Eksperimentin keçirilməsi üçün saniyəölçə
n v
ə
 
cavabların qeydiyyatına aid protokolun olması vacibdir.
 
 
“Artıq sözün kənarlaşdırılması” metodikasına aid blan

1. 
Kitab, çanta, çemodan, pul kisə
si; 
2. 
Soba, neft, şam, elektrik plitə
si; 
3.  Saat, eyn
ə
k, t
ə
r
ə
zi, termometr; 
4. 
Qayıq, araba, motosikl, velosiped;
 
5.  T
ə
yyar
ə, mıx, arı, sərinkeş;
 
6.  K
ə
p
ə
n
ək, ştangenpə
rgar, t
ə
r
əzi, qayçı;
 
7. 
Ağac, kitab rəfi, süpürgə, çə
ng
ə
l; 
8. 
Baba, müə
llim, ata, ana; 
9. 
Qırov, toz, yağış, şeh;
 

 
77 
    
10. Su, külək, kömür, ot;
 
    
11. Alma, kirab, kürk, qızılgül;
 
    
12. Süd, gavalı, pendir, çörə
k; 
    
13. Tozağacı, şam, gilə
meyv
ə, palıd;
 
    14. D
ə
qiq
ə
, saniy
ə, saat, axşam;
 
    
15. Akif, Faiq, Saleh, İslamov
 
 
Sözlü
-m
ə
ntiqi t
ə
f
əkkürün  tədqiqi üçün protokol
 
Seriyanın nömrə
si 
Tapşırığın yerinə
 yetirilm
ə
-
sin
ə
 s
ə
rf olunan vaxt 
N
ə
tic
ə
 
 

.... 
15 
 
 
 
 
 
Bu metodika üzrə
 
iş fərdi qaydada aparılır. Ş
agirdl
ə
rd
ə
 
tapşırığı yerinə
 
yetirm
ək üçün maraq oyatmaq lazımdır. İşə
 
başl
amazdan 
ə
vv
əl şagirdə
 bel
ə
 
bir t
ə
limat verilir:  
―Sıralarda yazılmış 4 sözdən üçü hər hansı də
r
ə
c
ə
d
ə
 
eynicinsli anlayışlardlr 
v
ə
 
onları  ümumi  bir  sözlə
  ifad
ə
  etm
ək  olar.  Sözlə
rd
ə
n  biri  is
ə
  bu  t
ə
l
ə
bl
ə
 
uzlaşmır.  Ona  görə
  d
ə
 
siz  uyğun  gə
lm
ə
y
ən  artıq  sözü  tapıb  altından  xə
tt 
çə
km
əlisiniz. Çalışın ki, tapşırığı tez və
 s
ə
hvsiz yerin
ə
 yetir
əsiniz. Əgər şagird 
t
əlimatı anlamaqda çətinlik çə
kirs
ə, eksperimenti aparan şəxs bir nümunə
 il
ə
 
onu  t
əlimatlandırır.  Uşaq  işin  prinsipini    anladıqdan  sonra    onun  işinə
 
müdaxilə
 
edilmir.  Eksperimenti  aparan  şə
xs  vaxt  s
ə
rfini  n
ə
z
ə
r
ə
  almaqla  h
ə

bir tapşırığın düzgün yerinə
 yetirilm
ə
sini protokolda qeyd edir.  
      
Tapşırığın yerinə
 yetirilm
əsi aşağıdakı açara ə
sas
ə
n bel
ə
 qiym
ə
tl
ə
ndirilir: 
H
ər bir doğru cavaba görə
 - 2 bal;  
S
ə
hv 
cavaba görə
  - 0 bal; 
Maksimum bal 

 30. 
 

 
78 
 
 
 
 
 
Açar 
 
1) kitab, 
 
 
  6) k
ə
p
ə
n
ə
k,                    11) alma, 
2) şam,                           7) ağac,                         12) çörə
k, 
3)eyn
ək,                         8) müə
llim,                     13) gil
ə
meyv
ə
 
4) qayıq,                         9) toz,                            14) axşam,
 
5) arı,                            10) külək,                        15) İslamov.
 
“Məntiqi mühakimə” testi
 
1.  Lal
ə
 
Leyladan  çalışqandır.  Leyla 
V
əfadan  çalışqandır.  Hamıda

çalışqan kiimdir?
 
2. 
Toğrul Hə
s
ə
nd
ən güclüdür. Hə
s
ə
n Tofiqd
ən güclüdür. Ən güclü kimdir?
 
3.  Aqil Az
ə
rd
ən qaradır. Aqil Turaldan ağdır. Ən ağ kimdir?
 
4. 
Nübar Rənadan ağırdır. Nübar Aynurdan yüngüldür. Ən yüngül kimdir?
 
5. 
Zakir Əlidən   iaeedir. Əli Abbasdan  iaeedir. Hamıdan   iaee    kimdir? 
 
6. 
Kazım Dilqə
md
ən tprkdır. Dilqəm Turaldan tprkdır.Hamıdan tprk kimdir?
 
7. 
Prsn  Ldvkdan  şəndir.  Prsn  Kvşrdan  qəmgindir.  Hamıdan  qə
mgin 
kimdir? 
8. 
Vsnç Rptndan zəifdir. Vsnş Qşdsdən güclüdür. Hamıdan zə
if kimdir? 
9.  Mnrn Nvrkdan uieedir. 
Nvrk Sptvdan uieedir. Hamıdan iuee kimdir?
 
10. Vşfa Dvtsdan klmndır. Dvts Piçbdan klmndır. Hamıdan klmn kimdir?
 
11. İt böcə
kd
ən yüngündür. İt fildən ağırdır. Ən yüngül nə
dir? 
12. At milçə
kd
ən alçaqdır. At zürafə
d
ən hündürdür. Ən hündür nə
dir? 
13. Paşayev B
abayevd
ən 68 yaş kiçikdir. Paşayev Süleymanovdan  iki yaş 
 
      
böyükdür. Hamıdan kiçik kimdir?
 
14. Quliyev  Q
ə
mb
ərovdan  3  kq  yüngüldür. Quliyev  Əzizovdan  74  kq 
 
       
ağıdır.  Hamıdan ağır kim
dir? 
15. M
ə
lik P
ə
rvizd
ə
n bir q
ə
d
ə
r z
ə
ifdir. M
ə
lik S
öhra
bdan bir q
ə
d
ər güclüdür. 
 
     
Ə
n z
ə
if kimdir? 
16. Ayb
əniz Gülşə
nd
ə
n bir q
ə
d
ər qaradır. Aybə
niz V
ə
fadan bir q
ə
d
ə
r  
     
ağdır. Ən ağ kim
dir? 

 
79 
17. Rasim Hikm
ə
td
ə
n l
ə
ngdir. Vaqif Rasimd
ə
n c
əlddir. Ən cə
ld kimdir? 
18. Zaur Z
ə
f
ə
rd
ən ağırdır. Aqil Zaurdan  yüngüldür. Ən yüngül kim
dir? 
19. Valid
ə
 
Könüldən şə
n v
ə
 M
ə
din
ə
d
ən yüngüldür. Validə
 M
ə
din
ə
d
ə
n   
      q
əmgin, Könül
d
ən ağırdır. Ən qəmgin kimidir? Ən ağır kimdir?
 
20. Rita Lizadan qaradır və
 
Nikadan kiçikdir. Rita Nikadan ağırdır və
  
       
Lizadan böyükdür. Ən
 qara v
ə
 
ən kiçik kim
dir? 
21.Yulya Asyadan şəndir. Asya Sonyadan yüngüldür. Sonya Yulyadan 
 
     
güclüdür. Yulya Sonyadan ağırdır. Sonya Asyadan qə
mgindir. Asya  
      Yulyadan z
əifdir. Ən şə
n, 
ən yüngül, ən güclü kimdir?
 
22. Tolya Mişadan qaradır. Mişa Vovadan kiçikdir.Vova Tolyadan alçaqdır.
 
      Tolya Vovadan b
öyükdür. Vova Mişadan ağdır. Mişa Tolyadan ucadır.
 
       
Ən ağ, ə
n uca, 
ən böyük kimdir?
 
 
Bu test üzrə
 
tapşırıqların   yerinə
  yetirilm
əsi üçün II
-
IV sinif şagirdlə
rinin 
h
ə
r  birin
ə
  iki  v
ə
r
ə
q  paylan
ır.  Və
r
ə
qin  birind
ə
  testin  m
ə
tni  olur,  dig
ə
ri  is
ə
 
ağ 
v
ə
r
ə
qdir  v
ə
 
orada  cavablar  yazılmalıdır.  1
-22-
ci  tapşırıqların  hər  biri  üçün 
adları və
 
ə
lam
ə
tl
ə
ri d
əyişdirmək olar. Bu uşaqların müstəqil işlə
m
ə
sini t
ə
min 
etm
ək  üçündür.  Tapşırıqların  yerinə
  yetirilm
ə
si 
üçün  20  də
qiq
ə
 
vaxt  ayrılır. 
Əldə
 
edilmiş nə
tic
ə
l
ə
r  qiym
ə
tl
ə
ndiril
ə
rk
ə
n    h
ər bir uşaq üçün doğru cavablar 
―+‖,  səhv  cavablar  ― 
-
‖    işarə
l
ə
ri  il
ə
,  h
ə
ll  edlm
ə
y
ən  suallar  ―0‖  işarə
si  il
ə
 
protokolda  qeyd
ə
 
alınır.  Bu  testlə
  paralel  sinifl
ə
rd
ə
    intellektual  s
ə
viyy
ə
si 
yoxlamaq  v
ə
 
müqayisə
  etm
ə
k  olar.  Testd
ə
 
ən  çə
tin  suallar  sonuncu  4 
tapşırıqda verilmişdir.
 
“Fikrin sürəti” 
 
 
II-
IV  sinif  şagirdlə
rinin  t
ə
f
əkkürün  diaqnostikasında  istifadə
  olunan  
metodikalardan biri ―Fikrin sürəti‖ adlanır. 
 
 
Bu  metidika  vasit
ə
sil
ə
 
şagirdlə
rd
ə
  fikri  prosesl
ə
rin    c
ə
r
ə
yanetm
ə
 
sürə
ti  
(ağılın  itiliyi)    müə
yy
ə
nl
əşdirilir.  Təcrübənin  aparılması  üçün  şagirdlə
rin  h
ə

birin
ə
  h
ər  sırada  9  söz  olmaqla  4  sırada    çatışmayan  hə
rfl
əri  olan  sözlə

yazılmış və
r
ə
q verilir. 

 
80 
 
Şagirdlər bu sözləri düzgü
n tamamalayark
ə
n ona 10 d
ə
qiq
ə
d
ən çox vaxt 
s
ə
rf etmirl
ə
rs
ə, bu yaxşı nə
tic
ə
 hesab  olunur. 
1.  
t.r.zi 
 
2. 
 z.mb.q 
  
3. 
d.hl.z        
4. 
mü.ll.m
 
 
Ağ.c
 
 
 
g.y.rti  
 
 
n.rg.z  
 
st.ns.ya 
 
g.b.l.k   
 
b.zl.q   
 
 
ş.l.l.
   
 
p.rt.ğ.l
 
 
k.t.b 
 
 
m.b.l   
 
 
m.ğ.za
 
 
k.ns.rt 
 
ş.
k.l 
 
 
b.n.vş.
 
 
 
s.n.tk.r 
 
m.h.ll. 
 
d.ir. 
 
 
k.p.n.k 
 
 
z.f.r.n  
 
p.m.d.r 
 
t.f.ng   
 
s.it. 
 
 
 
t.l.f.n   
 
t.nn.s 
 
çant.
   
 
D.lg.r   
 
 
t.y.n.t  
 
z.r.f.t 
 
d.bç.k
   
 
b.st.n  
 
 
q.l.b
ə
  
 
j.rn.l 
 
Vaxt - ....... 
 
Vaxt -........   
 
Vaxt - ...... 
 
Vaxt - .... 
 
“Əqli inkişaf ”
 testi 
(E.F.Zambitsyaçene tə
r
ə
find
ə
n t
əqdim olunmuşdur)
 
Modifikasiya olunmuş variant
 
 
Bu  test    ibtidai  sinifl
ərin  proqram  materialları  əsasında  seçilmiş  və
 
özündə
 
verbal tapşırıqları ə
hat
ə
 ed
ən  dörd subtestdə
n, h
ə
r bir subtest is
ə
 10 
tapşırıqdan ibarə
tdir.  
I  subtest 
əşya  və
  hadis
ə
l
ərin  mühüm  ə
lam
ə
tl
ə
rinin  qeyri-
mühümlə
rd
ə

f
ə
rql
ə
ndirilm
ə
sini,  h
əmçinin  kiçik  yaşlı  mə
kt
ə
blil
ə
rin    bilik  s
ə
viyy
əsinin  aşkar 
edilm
ə
sini n
ə
z
ə
rd
ə
 tutur. 
II  subtest 
ümumiləşdirmə
  v
ə
 
mücə
rr
ə
dl
əşdirmə
 
ə
m
əliyyatlarının formalaşma 
s
ə
viyy
ə
sini, 
əşya və
 hadis
ə
l
ərin mühüm ə
lam
ə
tl
ərini ayırmaq qabiliyyə
tl
ə
rinin 
t
ə
dqiqini n
ə
z
ə
rd
ə
 tutur. 
III  subtest 
anlayışlar  arasında  mə
ntiqi 
ə
laq
ə
  v
ə
 
münasibə
tl
ə
r  yaratmaq 
qabiliyy
ə
tl
ərinin müə
yy
ə
nl
əşdirilmə
sini 
ə
hat
ə
 edir. 
IV subtest  
ümumiləşdirmə
 
bacarıqlarının aşkar edilmə
sini 
ə
ks etdirir. 
 
Test  üzrə
 
sınağın  hər  bir  uşaqla  fərdi  qaydada  aparılması  daha 
m
ə
qs
ə
d
əuyğundur.  Bu  uşağın  buraxdığı  səhvin  aşkar  edilmə
sin
ə

ə
lav
ə
 

 
81 
suallar  verm
ə
kl
ə
 
onun  mühakimə
  qabiliyy
ətini  öyrə
nm
ək  imkanı  verir. 
Eksperimentator  h
ər bir sualı ucadan, uşaq isə
 eyni zamanda s
ə
ssiz oxuyur.  
I  subtest. 
Cümləni  düzgün  tamamlamaq  üçün  mötə
riz
ə
 
içində
   
verilmiş 
sözlə
rd
ən  birini seçin.
 
1) 
Çə
km
ənin ....  var. (Qaytanı, bağı, altlığı, qayışı, düymə
si); 
2) 
... isti ölkə
l
ə
rd
ə
 
yaşayır. (ayı, maral, c
anavar, d
ə
v
ə
, suiti); 
3)  Bir ild
ə
 ... ay var. (24,3, 12, 4,7); 
4) 
... qış aylarıdır (sentyabr, oktyabr, fevral, noyabr, mart);
 
5)  ... 
ən böyük quşdur. (qarğa, şahin, də
v
əquşu, sərçə
, qartal); 
6)  Q
ə
r
ə
nfil .... (meyv
ə
dir, t
ə
r
ə
v
əzdir, güldür, ağacdır);
 
7) 
Bayquş  .... yatır
. (gec
ə
l
ər, gündüzlə
r, s
ə
h
ə
rl
ər, axşamlar);
 
8)  Su h
əmişə
  
.... (şəffafdır, soyuqdur, mayedir, ağdır, dadlıdır);
 
9) 
Ağacın həmişə
  
.... var (yarpaqları, gülləri, müyvə
l
əri, kökü, kölgə
si); 
10) .... Az
ərbaycanın şə
h
əridir. (Kiyev, Paris, Şə
ki, London, Ankara). 
II subtest. 
Aşağıdakı sə
trl
ə
rin h
ə
r birind
ə
 
beş söz yazılıb. Onlardan dördünü 
eyni  bir  qrupda  birl
əşdirmə
kl
ə
 
bir  anlayışla  ifadə
  etm
ək  olar.  Bir  söz  isə
  bu 
sözlə
r qrupuna aid deyil. H
əmin sözü tapın və
 
altından xətt çə
kin. 
1.  lal
ə, zambaq, lobya, çobanyastığı, bənövşə

2. 
çay, göl, dəniz, körpü, bataqlıq;
 
3.  g
əlincik, ayı balası, qum, top bel;
 
4. 
Bakı, Gə
nc
ə, İstanbul, Mingəçevir, Şə
ki; 
5. 
qovaq, tozağacı, cökə

əncir, palıd;
 
6.  dair
ə, üçbucaq, dördbucaqlı, pə
rgar, kvadrat; 
7.  Az
ər, Vüsal, Kazımov, İlqar, Samir;
 
8.  toyuq, xoruz, durn
a, qaz, hindtoyuğu;
 
9. 
ə
d
əd, bölmə
 
çıxma, vurma, toplama;
 
    
10. şə
n, c
ə
ld, q
əmgin, dadlı, ehtiyatlı.
 
III  subtest.  S
ə
trl
ə
rd
ə
 
verilmiş  nümunə
l
ə
ri  diqq
ə
tl
ə
  oxuyun.  Sol  t
ə
r
ə
fd
ə
  bir-
biril
ə
 
bağlı  söz  cütləri,  sağ  tə
r
ə
fd
ə
  is
ə
  veril
ən  sözlə
 
bağlı  olan  bir  söz 

 
82 
mötə
riz
ə
d
ə
 
göstə
rilib. Dig
ər sözlə
r is
ə
 h
əmin sözlə
 
bağlı deyil. Sağ tə
r
ə
fd
ə
ki 
sözlərin  içindən uyğun sözü tapıb altından xətt şə
kin.. 
M
ə
s
ə
l
ə
n: 
Meşə
 
(ağaclar = kitabxana) bağ, hə
y
ət, şə
h
ə
r, teatr, kitab 
Tapşırıqları yerinə
 yetirm
ə
zd
ə

ə
vv
ə
l bir daha diqq
ə
tli o
lun. Əvvə
lc
ə
 sol 
t
ə
r
ə
fd
əki  sözlər  arasındakı  ə
laq
ə
y
ə
  n
ə
z
ər  salın,  buna  uyğun  olaraq  sağ 
t
ə
r
ə
fd
əki  sözlərin  içində
n  veril
ən  sözlə
 
bağlı  olan  sözü  tapıb  altından  xə
tt 
çə
kin. 
1) xiyar (t
ə
r
ə
v
əz) = keşniş (gül, bağ, torpaq, göyə
rti, alaq otu); 
2) müəllim (şagir
d) = h
ə
kim (termometr, palata, x
ə
st
ə
, xalat); 
3) bostan (qarpız) = bağ (hasar, torpaq, quyu, alma, güllə
r); 
4) gül (güldan) = quş (dimdik, qağayı, yuva, yumurta, lə
l
ə
k); 
5) 
ə
lc
ə
k (
əl) = çə
km
ə
 (corab, d
əri, ayaq, şotka, qayış);
 
6) qaranlıq (işıqlı) = yaş (günəşli, sürüşkə
n, quru, isti, soyuq); 
7) saat (vaxt) = termometr (şüşə, temperatur, çarpayı, xə
st
ə
, h
ə
kim); 
8) maşın (mühərrik) = qayıq (çay, dəniz, bataqlıq, yelkən, dalğa);
 
9) stul (ağac) = iynə
 
(iti, yoğun, parlaq, qısa, polad);
 
10) stol (süfrə) = döşə
m
ə
 
(mebel, xalça, toz, lövhə
, mismar). 
IV subtest. 
Aşağıdakı söz cütlərini bir sözlə
 ifad
ə
 etm
ə
k olar. M
ə
s
ə
l
ə
n: don, 
şalvar –
 paltar. Fikirl
əş, hər söz cütünü ifadə
 ed
ən sözü yaz.
 
1. 
süpürgə, dırmıq –
 
( ...);                              6.  şkaf, divan –
 (....); 
2.  k
ə
p
ə
n
ək, ağcaqanad –
 ( ...);                      7. gec
ə, gündüz –
 (....); 
3. 
yay, qış –
 (....);   
 
 
 
   
8. fil, qarışqa –
 (....); 
4.  xiyar, pomidor 

 ( ...);                                 9. iyun, iyul 

 (....); 
5.  yas
ə
m
ə
n, itburnu 

 (...);                             10. neft, qaz 

 (....). 
 
N
ə
tic
ə
l
ərin interpretasiyası və
 qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si 
I subtest. 
Ə
g
ər uşaq birinci tapşırığa düzgün cavab vermişsə, ―Nə
 
üçün 
qaytan  yox?‖  sualı  verilir.  Uşaq  öz  düzgün  cavabını  əsaslandıra  bilirsə
,  ona 

 
83 
bir  bal  verilir.  S
ə
hv  cavab  is
ə
  0,5  balla  qiym
ə
tl
əndirilir.  Uşağa stimullaşdırıcı 
kömək göstə
rildikd
ə
 
o doğru cavab verə
rs
ə
, 0,5 bal verilir. I subtestin 6-
cı və
 
10-
cu sualarını anlamadıqda 9
-
cu sualdakı ―həmişə‖ sözü xatırladılır. Bundan 
sonra heç bir də
qiql
əşdirici sual veri
lmir. 
II subtest
. Əgər şagird birinci suala doğru cavab vermişdirsə, ona ―Nə
 
üçün?‖ sualı verilir. Düzgün izahat verən şagirdə
 1 bal verilir. S
ə
hv cavab -0,5 
balla  qiym
ə
tl
əndirilir.  Uşağa  stimullaşdırıcı  sualla  kömək  göstə
rildikd
ə
    onun 
doğru cavabı 0,5 ba
lla qiym
ə
tl
ə
ndirilir. 8,9,10-
cu sualları səhv cavablandıran 
şagirdə
 
ə
lav
ə
  suallar  verilmir. 
Aydın  olur  ki,  həmin  şagirddə
  h
ə
l
ə
 
ümumiləşdirmə
 
ə
m
əliyyatı  formalaşmamışdır.  7
-
ci  suala  döğru  cavab  verə
 
bilm
ə
y
ən  şagirdə
  d
ə
 
ə
lav
ə
  sual  verilmir.  Dem
əli,  o,  ―ad‖la,  ―soyad‖  kimi 
anlayışları fə
rql
ə
ndir
ə
 bilmir. 
III  sibtest.   
Doğru  cavab  1  bal,  ikinci  cə
hdd
ən  sonra  doğru  cavab  0,5 
bal,  s
ə
hv  cavab 

  0,5  bal.  Bu  subtestin  yerin
ə
  yetirilm
ə
sind
ə
  d
ə
qiql
əşdirici 
suallar verilmir. 
IV subtest. 
Cavab doğru olmadıqda uşağa fiki
rl
əşmə
k t
ə
klif olunur. Bu 
subtestin  yerin
ə
  yetirilm
ə
sind
ə
  d
ə
  d
ə
qiql
əşdirici  suallar  verilmir.  Qiymə
tl
ə
n-
dirm
ə
 
analoji qaydada aparılır.
 
 
H
ər  bir  uşağın  ayrı
-
ayrılıqda  subtestlə
rd
ən  topladığı  ballar  cə
ml
ə
nir. 
Maksimum  göstərici  40  baldır  (100%).  Bu  testin  y
erin
ə
  yetilm
ə
si  n
ə
tic
ə
l
ə
ri 
əsasında  psixi  inkişafda  geridə
qalma  v
ə
  onun  s
ə
viyy
ə
sini  d
ə
 
müə
yy
ə

etm
ək  mümükündür.  Testin  nə
tic
ə
l
əri  4  müvə
ff
ə
qiyy
ə
t  s
ə
viyy
əsi  üzrə
 
qiym
ə
tl
ə
ndirilir: 
I müvə
ff
ə
qiyy
ə
t s
ə
viyy
ə
si 

 32 bal v
ə
 
yuxarı (80 
-100%); 
II s
ə
viyy
ə
 - 31,5 - 26 bal (79,9 

 65%); 
III s
ə
viyy
ə
 - 25,5 

 20 bal (64,9-50%); 
IV s
ə
viyy
ə
 - 19 c
ə
 
aşağı ballar (49,9 % və
 
aşağı).
 
IV  s
ə
viyy
ə
d
ən  aşağı  göstə
ricil
ər  psixi  inkişafda  geridə
qalma 
ə
lam
ə
ti 
hesab edilir. 

 
84 
 
Kiçik və
 
orta yaşlı mə
kt
ə
blil
ə
rin t
ə
f
əkkürünün diaqnostikası
 
(Raven testi (qısa variant)
 
 
Bu test qrafik intellekt testl
ə
rd
ə
n biri olub, Raven t
ə
r
ə
find
ə
n 1936-
cı ildə
 
işlənilib hazırlanmışdır. Raven testi (Ravenin mütə
r
ə
qqi matrisl
əri) uşaqlarda 
obrazlı
-m
ə
ntiqi t
ə
f
əkkürün diaqnostikasının keçirilməsi üçün nə
z
ə
rd
ə
 
tutulmuş 
qeyri-verbal  testl
ə
rd
ən  biridir.    Sınanılan  şə
xsl
ə
r
ə
  bir-
biri  arasında  müə
yy
ə
n  
asılılıq olan  fiqurlar təsvir olunmuş şə
kill
ər verilir. Şə
kill
ə
rd
ə
 fiqurlardan birinin 
yeri  boşdur.  Aşağıda  isə
  6-
8  fiqurun  şəkli  verilmişdir.  Sınanılan  şəxs  şə
kl
ə
 
ba
xaraq  qanunauyğunluğu  müə
yy
ə
n  etm
ə
li  v
ə
 
axtarılan  fiqurun  nömrə
sini 
ona veril
ə
n  v
ə
r
ə
qd
ə
 
düzgün qeyd etməlidir. Tapşırığı mümkün qə
d
ər sürə
tl
ə
 
yerin
ə
 yetirm
ək lazımdır. Həll üçün 30 də
qiq
ə
 
vaxt ayrılır. 
 
 
Cavablar  blankında  sınanılan  şəxs  adını  və
 
soyadını 
qeyd  etm
ə
li, 
tapşırığın  nömrəsi  qarşısında  seçdiyi  cavab  variantını  göstə
rm
ə
lidir.  Bu  test 
üzrə
 
sınaq  digə
r  psixodiaqnostik  metodikalarla  birlikd
ə
  v
ə
 
ayrılıqda  keçirilə
 
bil
ə
r. T
əcrübə
ni f
ə
rdi v
ə
 
qrup halında da aparmaq olar.
 
Raven metodikasına aid stimul üçün material
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
85 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
86 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ġə
kil 27
 

 
87 
 
Raven testinin (qısaldılmış variant) qiymə
tl
ə
r c
ə
dv
ə
li 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Test  üzrə
 
iş  başa  çatdıqdan  sonra    qiymə
tl
ə
r  c
ə
dv
ə
li  il
ə
 
düzgün 
cavablar  üzrə
 
ballar  toplanır  və
 
aşağıdakı  cə
dv
ə

əsasında  yekun 
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
 
aparılır. 
 
 
Balların 
qiym
ə
ti 









Düzgün 
cavablar  üzrə
 
toplanmış 
balların cə
mi 
143  129- 
142 
115- 
128 
101- 
114 
87- 
100 
73- 
86 
59- 
72 
45- 
58 
44 
 
 
 
Tapşırığın 
nömrə
si 
Düzgün 
cavabların 
nömrə
si 
Cavaba görə
 
bal 
Tapşırığın 
nömrə
si 
Düzgün 
ca
vabların 
nömrə
si 
Cavaba görə
 
bal 



16 





17 





18 





19 





20 





21 





22 





23 





24 


10 


25 


11 


26 


12 


27 


13 


28 


14 


29 


15 


30 



 
88 
60 tapşırıq üzrə
 Raven testinin tam qiym
ə
tl
ə
r c
ə
dv
ə
li 
 
 
S.N 





D
üzg
ün
 
cava
bl
ar
 
Ta
pşır
ığı
n qi
ym
ə
ti
 
D
üzg
ün
 
cava
bl
ar
 
Ta
pşır
ığı
n qi
ym
ə
ti
 
D
üzg
ün
 
cava
bl
ar
 
Ta
pşır
ığı
n qi
ym
ə
ti
 
D
üzg
ün
 
cava
bl
ar
 
Ta
pşır
ığı
n qi
ym
ə
ti
 
D
üzg
ün
 
cava
bl
ar
 
Ta
pşır
ığı
n qi
ym
ə
ti
 



































































































10 










11 










12 










 
 
31 
 
53 
 
61 
 
77 
 
84 
    
 
Düzgün 
cavabların 
miqdarı
 
 
Ümumi  intellekt 
balı
 
M=60-N 
(M
–düzgün 
cavab
-
ların miqdarı,
 
N

s
ə
hvl
ərin  ümumi 
miqdarı)
 
                 0-27 

 
Aşağı sə
viyy
ə
 
28-31 

32-37 

38-42 

 
      Orta s
ə
viyy
ə
 
43-46 

47-49 

Yüksə
k istedad 
s
ə
viyy
ə
si 
50-60 

                     
 N
ə
tic
ə
l
ə
rin qiym
ə
tl
ə
ndirilm
ə
si    
 
Raven  testi  üzrə
  n
ə
tic
ə
l
ər  intellektin  inkişaf  sə
viyy
ə
l
ə
rin
ə
 
görə
  bel
ə
 
qiym
ə
tl
ə
ndirilir.  
1. 0-72 bal 

 
qüsurlu intellekt
 
2. 73-142 bal 

 
ortadan aşağı intellekt
 
3. 143-240 bal 

 orta intellekt 
4. 241-282 bal 

 
ortadan yüksə
k intellekt 
5. 283-306 bal 

 
xüsusilə
 
yüksək inkişaf etmiş intellekt
   

 
89 
  
Kiçik yaşlı mə
kt
ə
blil
ə
rin  m
ə
ntiqi t
ə
f
əkkürünün diaqnostikası    
 
M
ə
ntiq
ə
 aid testl
ə
r         
1.   12, 341, 104, 82, 40, 31, 241, 120, 13, 605, 162, 4, 45, 430, 18, 60, 11  
a) iki r
ə
q
əmli sıfırı olan ə
d
ə
dl
əri göstə
rin; 
b) t
ə
rkibind
ə
 2 r
ə
q
əmi olan bütün üçrə
q
ə
mli 
ə
d
ə
dl
əri göstə
rin; 
c) birinci r
ə
q
ə
mi 1 ola
n bütün ikirə
q
ə
mli 
ə
d
ə
dl
əri göstə
rin
2. ana, stul, ağac, bağça, də
ft
ər, gül, qə
tran, don, t
ə
l
ə, albalı, stol, 

Yüklə 2,34 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin