Ii mövzu: TƏRBİYƏ prosesiNİn səCİYYƏVİ XÜsusiYYƏTLƏRİ Plan

8. Tərbiyə prosesinin səmərəliliyi tərbiyə üsullarının düzgün seçilməsi və istifadə edilməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Tərbiyənin üsulları dedikdə, tərbiyə olunanda müsbət davranış vərdişləri formalaşdırmaq məqsədi ilə onların şüuruna, iradə və hisslərinə təsir yolları nəzərdə tutulur. Tərbiyə üsullarını konkret şəraitdə praktikaya daha səmərəli tətbiq etmək üçün müxtəlif üsullardan və yaxud tərzlərdən istifadə olunur. Həmin üsullar müəllimin mövqeyindən asılı olaraq birbaşa və dolayı xarakter daşıya bilər. Birbaşa təsir üsullarının (irad tutmaq, danlamaq, müzakirə etmək) tətbiqi nisbətən asandır. Məsələn; səs salan şagirdə müəllim dərhal irad tutur. Bu zaman müəllimdəm pedaqoji mədəniyyət və məharət tələb olunsa da, onun tətbiqi heç də çətin deyildir. Lakin bu sahədə özünü göstərən əsas nöqsan müəllimlərin həmin üsullardan tez-tez istifadə etməsi və bunun nəticəsində tərbiyə işinin səviyyəsini aşağı salmasıdır. Dolayı təsir üsulları müəllimdən daha çox yaradıcılıq və pedaqoji müdriklik tələb edir. Dolayı təsir üsullarını üç qrupa bölmək olar: Birinci qrupa daxil olan üsulların əsas vəzifəsi tarixən qazanılmış sosial təcrübənin şagirdlər tərəfindən mənimsənilməsinə, onlarda inamın formalaşmasına xidmət etməkdir. Bu qəbildən olan bir neçə üsulun izahını verək: a) oxşar hadisələrin şərhi: bu üsuldan istifadə edərkən müəllim əvvəlcə şagirdin həyatına oxşar hadisəni şərh edir. Sonra isə şagirdin öz davranışını oxşar hadisənin nəticəsi iıə müqayisə edir. Oxşar hadisənin şərhi üsulu söhbət, mühazirə və disput üsullarının tətbiqi zamanı həyata keçirilə bilər. b) intim hisslərin formalaşdırılması üsulu. Hər bir insan müəyyən intim hisslərə malik olur. Şagirdlər üçün intim hisslər aşağıdakılardan ibarət ola bilər: anaya qarşı məhəbbət, milli qəhrəmanların xatirəsinə hörmət və s. kimi intim hisslər bəzən şagirdin fəaliyyət və davranış motivlərinin özəyini təşkil edir. İntim hisslərin passiv xarakter daşıdığı hallarda müəllim müxtəlif yollarla şagirdin intim hisslərini formalaşdırıb onları şagirdin fəaliyyət motivinə çevirə bilər. Bunun üçün o, əvvəlcə şagirdin intim hisslərini öyrənməlidir. Məsələn; onun xəstə anasını sevindirmək üçün yaxşı oxumağa təhrik edilməsi. Bu üsulu söhbət, mühazirə və disput üsulundan istifadə edərkən həyata keçirmək olar. ç) bəzi hallarda şagirdlər müəyyən səbəblər üzündən müəllimin sözünə şübhə ilə yanaşırlar, onun bütün tərbiyələndirici təsir səylərinə əks təsir göstərməyə çalışırlar. Bu zaman tərbiyə prosesinə əlavə şəxslərin daxil edilməsi üsulundan istifadə müsbət nəticə verə bilər. Bu üsulun səmərəli olması üçün əlavə olaraq elə şəxs seçilməlidir ki, o, təsir göstərmək istədiyimiz şagird üçün maraqlı olsun, şagird ona hörmət etsin, onun qarşısında məsuliyyət hiss etsin. Bu üsulu nümunə, söhbət, mühazirə və disput üsulundan istifadə zamanı tətbiq etmək olar. İkinci qrupa fəaliyyət insan şəxsiyyətinin inkişafının başlıca amillərindən biri kimi qəbul edilmişdir. Bu qrupa daxil olan üsulların əsas vəzifəsi tərbiyə olunan şagirdi fəaliyyət prosesinə cəlb etməkdən ibarətdir. Bu qrupa daxil olan bir neçə üsulun izahını verək: a) Aşağı sinif şagirdləri üzərində himayəçilik. Bu üsulun əsas mahiyyəti şagirdin “öyrənən” funksiyası ilə əvəz edilməsindən ibarətdir. Başqa sözlə, şagird tərbiyə prosesinin subyektinə çevrilərək obyektə təsir etməyə başlayır, bu zaman obyekti dəyişərək özü də dəyişir. b) Sinif kollektivində bəzən təcrid olunmuş şagirdlərə təsadüf edilir. Bu müxtəlif səbəblərdən irəli gəlsə də, nəticə etibari ilə şagirdin mənlik şüurunun inkişafına mənfi təsir göstərir. Belə hallarda şagirdin gücünə inam üsulu geniş imkanlara malikdir. Şagirdin gücünə inam tərzindən istifadə edən zaman sinif rəhbəri kollektiv üçün əhəmiyyətli olan müəyyən bir işi ona tapşırır. Belə hallarda sinif kollektivinin rəyinə əsaslanmaq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. ç) Elə şagirdlər var ki, onlar müəyyən səbəblərə görə ona verilən ictimai tapşırıqlardan imtina edirlər. Belə hallarda xahiş üsulundan istifadə etmək daha faydalı olar. Şagirddən nə isə xahiş etdikdə o, kömək etmək üçün öz qüvvəsini səfərbərliyə alır. Yaxşı olar ki, bu zaman şagirdin maraq dairəsi də nəzərə alınsın. c) Şagirdi maraqlı fəaliyyətə cəlb etmək üsuludur. Şagirdlərə tapşırıq verərkən müəllim elə bir tapşırıq seçməlidir ki, onu yerinə yetirmək şagirdin gücünə müvafiq olsun. Müəllim şagirdi etdiyi hər hansı bir hərəkət üçün tez-tez danladıqda, bəzən o, cavab qaytarır, kobudluq edir və s. Belə halların baş verməməsi tərbiyə prosesinin səmərəsini aşağı salır. Bu cür xoşagəlməz hadisələrin baş verməsi üçün müəllim cəza tədbirlərini təxirə salmaq tərzindən istifadə edə bilər. Müəllim şagirdi etdiyi hər hansı bir hərəkət üçün dərhal cəzalandırmır. Cəza tədbirini müəyyən müddətə təxirə salır. Bu zaman müəllim şagirdə onun davranışında nöqsan gördüyünü bildirməlidir. Şagird müəllimin onu nə vaxt cəzalandıracağını gözləməyə başlayır. Gözləmə müddəti ərzində həyəcan və narahatlıq şagirdə etdiyi hərəkət üçün peşmançılıq çəkməyə məcbur edir. Nəticədə şagird öz hərəkətlərini təhlil edir, nəticə çıxarır. Belə hallarda şagird çox vaxt müəllimə yaxınlaşır, etdiyi hərəkət üçün üzr istəyir. Belə olduqda şagirdin cəzalandırmağa artıq ehtiyac qalmır. Lakin qeyd etməliyik ki, bu tərzdən tez-tez istifadə etmək olmaz. Əks təqdirdə şagirdlər müəllimi “yumşaq rəftarlı” kimi tanıya bilər. Digər tərəfdən bu tərzdən istifadə zamanı müəllim diqqətli olmalı, tərzin nəticəsinə etinasız yanaşmamalıdır. Cəza tədbirinin təxirə salınması tərzi ilə yanaşı, cəzalandırma üsulu həyata keçirilir. Qeyri-müəyyən ünvana deyilən söz tərzinin də özünəməxsus üstünlükləri vardır. Müəllim qeyri-müəyyən ünvana deyilən söz tərzini tətbiq etdiyi zaman heç kimi danlamır. Amma söhbəti elə qurur ki, bu zaman həmin nöqsanlar orada əksini tapır. Müəllim şagirdlər haqqında danışarkən söhbətin kimə aid olduğunu sinif şagirdlərinə bildirmir, lakin müvafiq şagirdə məharətlə hiss etdirir ki, söhbət ona aiddir. Söhbət əsasında şagird öz nöqsanlarını hiss edir, onların üzərində düşünməyə başlayır. Bu zaman müəllim şagirdin çıxardığı nəticənin səhv və ya düzgün olduğunu ustalıqla öyrənməlidir. Əks təqdirdə bu tərzin tərbiyəvi əhəmiyyəti olmaz. Bu tərzi cəzalandırma üsulundan istifadə edərkən həyata keçirmək olar.