Ijtimoiy antropologiya

uchinchi sohasi 
(ishlab chiqaruvchi va qayta ishlab 
chiqaruvchi) insonning o’zi hisoblanadi. Moddiy madaniyatning bu sohasi 

---

nafaqat insoniyatni shunchaki biomavjudotlik muammolarini tadqiq qilmasdan, 
balki avlodlarning o’zaro munosabatlari muammolarini tahlil qiladi.
Inson ulg’ayishi va jamoaga munosibligi mezonidan boshqa jamiyat 
madaniyati a’zosi sifatida shakllanishi mumkin. Ikki xil, ba’zan insonni ikki 
turdan ham ko’proq madaniyatga mansubligi uni ko’p tomonlama, turli madaniy 
olamga mansub qiladi. Ammo, bunda ma’lum xavf ham mavjud bo’ladi. Ya’ni 
ulg’ayuvchi avlod jamiyatga aralashuvi jarayonida begona madaniyatlarning 
aralashuvi yoshlarni o’zining madaniyat manbaidan ayrilishiga, o’z etnik 
an’analarini tushunmaslikka olib keladi. O’z milliy madaniyatidan mahrum kishi 
manqurtga aylanadi va har qanday madaniyatga ham befarq munosabatda 
bo’ladi. Shuning uchun meros, madaniyatning uzliksiz an’anaviy yangilanish 
jarayonini ta’minlash o’ta muhim. 
Moddiy madaniyatning 
uchinchi sohasi 
doirasiga inson hayot faoliyatining 
genetik (irsiy), jismoniy (somatik), tibbiy-biologik xususiyatlari haqidagi, 
jamiyatda yuzaga keladigan va tarixiy taraqqiyotning o’ziga xos xususiyatlari 
aks etuvchi madaniy an’analar va sog’lom odatlarga to’g’ri keladigan insonning 
tartibli ovqatlanishi va turmush tarzi haqidagi bilimlar majmui bo’lgan inson 
ekologiyasi muammolari ham mansub.
Umuman, moddiy madaniyatga mehnat, ishlab chiqarish madaniyati, 
turmush madaniyati, ekologik madaniyatlar kiradi. Ishlab chiqarish vositalari 
moddiy madaniyatning muhim qismidir. Zamonaviy texnika yutuqlari jamiyat 
moddiy madaniyatning asosini belgilovchi jihatdir. Maishiy turmushdagi 
iste’mol buyumlari ham har bir xalqning moddiy hayot darajasini belgilaydi. 
Shu o’rinda moddiy madaniyat ishlab chiqarish va iste’mol buyumlarining oddiy 
majmuidangina iborat bo’lmay, ularni ijodiy o’zlashtirish, yangidan yaratish, 
ulardan mukammal foydalanish usullari hamdir. Bunda ijodiy salohiyat, malaka 
va g’oya yangidan moddiylashib, shaxs, jamiyat, millat, xalq, davlat 
umuminsoniy mazmun ham kasb etadi.
Moddiy madaniyat muayyan tarixiy davrda jamiyatda mavjud bo’lgan 
buyumlarni moddiy ishlab chiqarish faoliyatining barcha sohalarini va 
natijalarini o’z ichiga oladi.
Tarixiy davrlarda madaniyatning keng ko’lamli rivoji tsivilizatsiya 
tushunchasida ham ifodalanadi. Tsivilizatsiya ijtimoiy va moddiy madaniyat 
taraqqiyoti bosqichini bildirib, moddiy insoniyatga begona bo’lgan ob’ektlarni 
qayta o’zgartirishni bildiradi, madaniyat esa insonning fazilati va holati, tashqi 
dunyoga bog’liqligi yoki erkinligining mezonidir. Nemis olimi O. Shpengler, 
tsivilizatsiya tafakkurini bir qolipga solip qo’yadi, umum qabul bilan 
haqiqatlarni muloqotlashtiradi, deb hisoblaydi. Bundan tashqari, tsivilizatsiyani 
urbanizatsiyaga, hatto olamni noinsonlashtirishga olib keladi, Tsivilizatsiya va 
fan o’zligicha ma’naviy taraqqiyotni ta’minlay olmaydi, bu erda aqliy, axloqiy 
va estetik yutuqlarni mujassam qilgan ma’naviy tuzilma zarur degan fikrlar ham 
mavjud. 
Ma’naviy madaniyat ancha ilgaritdan o’rganila boshlangan. Insoniyat 
tarixining boshlaridan kishilar ma’naviy madaniyatini belgilashga, uning 
shakllanish sabablarini aniqlashga, ma’naviy boylik ijodkori va yaratuvchilari 

---

qanday sifatlarga ega bo’lishi kerakligi va ma’naviy ijodkorlik jarayonini 
tushuntirishga uringanlar. Ilgari mavjud bo’lmagan madaniyat hodisasini 
vujudga keltirishga xizmat qiluvchi ijodiy kuchlar hayolat, fantastik 
tadqiqotlarga e’tiborlarini qaratadi. Insondagi barcha qobiliyat tabiatan mavjud 
bo’lib, uning shakllanishi insonning paydo bo’lish davridan boshlangan. 
Insondagi ajdodlardan qolgan yovvoiylik xususiyatlari tabiat bilan doimiy 
o’zaro hamkorlikda, uni o’zgartirish davomida yo’qolib, bilimi rivojlandi. 
Undagi jismoniy va ruhiy jihatlar takomillashib, intelektual va xissiy 
imkoniyatlar kuchayib bordi inson jismoniy, fikriy va his qiluvchi mavjudod 
sifatidagi dastlabki davridanoq o’ziga xos dunyosini yarata boshladi: Moddiy va 
ideal dunyosi taraqqiyotining har bir davrida fikrlash va his qilish tarzining 
maxsus aqliy tasavvur tizimi to’plandi. Bunda barcha umuminsoniy madaniyat 
singari turli xalqlar