«ijtimoiy psixologiya» fani buyicha

Ijtimoiy rol 
Har bir alohida shaxs jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va qabul qilingan ijtimoiy 
normalar va sanksiyalarni u yoki bu ijtimoiy rollarni bajarishi mobaynida xulqida namoyon 
etadi.
Rol - shaxsga nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi xuquq 
va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo‘lsak, uni 
bajarish - u yoki bu oliy o‘quv yurtida taxsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, 
kutubxonasiga a’zo bo‘lish, stipendiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy himoyasida bo‘lish kabi 
qator huquqlar bilan birgalikda o‘sha oliygoh ichki tartib - intizomi normalariga so‘zsiz 
bo‘ysunish, darslarga o‘z vaqtida kelish, reyting baholov talablari doirasida kundalik 

---

o‘zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda bo‘lish, dekanatning bergan jamoatchilik 
topshiriqlarini ham bajarish kabi qator burchlarni ham o‘z ichiga oladi. Bu rol uning uyga 
borgach bajaradigan «farzandlik» roli (ota va ona, yaqin qarindoshlar oldida) talab va 
imtiyozlaridan farq qiladi. Ya’ni, konkret shaxsning o‘ziga xosligi va qaytarilmasligi u 
bajaradigan turli - tuman ijtimoiy rollarning harakteridan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra, kimdir 
«tartibli, ba’mani, fozil, ahloqli va odobli» deyilsa, kimdir - be’mani, bebosh, o‘zgaruvchan, 
ikkiyuzlamachi (ya’ni, bir sharoitda juda qobil, boshqa yerda - betartib) degan hayotiy mavqega 
ega bo‘lib qoladi. 
Hayotda shaxs bajaradigan ijtimoiy rollar ko‘p ligi sababli ham, turli vaziyatlardagi uning 
mavqei - statusi ham turlicha bo‘lib qoladi. Agar biror rol shaxs ijtimoiy tasavvurlari tizimida 
uning o‘zi uchun o‘ta ahamiyatli bo‘lsa (masalan, talaba roli), u boshqa rollarni unchalik 
qadrlamasligi va oqibatda, o‘sha vaziyatda boshqacharoq, noqulay va noboproq mavqeni egallab 
qolishi mumkin. qolaversa, rollarning ko‘pligi ba’zan rollar ziddiyatini ham keltirib chiqarishi 
mumkinki, oqibatda - shaxs ichki ruhiy qiyinchiliklarni ham boshdan kechirishi mumkin. 
Masalan, sirtdan tahsil olayotgan talaba sessiya paytida ishlab turgan korxonasiga komissiya 
kelishi va uning faoliyatini tekshirayotganligini bilib, ruhiy azobga tushadi - bir tomondan, 
talabachilik va uning talablari, ikkinchi tomondan - kasbdoshlar oldida uyalib qolmaslik uchun 
har kuni ishxonaga ham borib kelish.