Ijtimoiy psixologiya

K E C H IS H I
Shaxslararo munosabatlarda egoistik munosabatning
namoyon bo‘lishi
Shaxslararo munosabatlar jarayonida shaxsning ishtiroki va bu 
jarayonda shaxslar o‘rtasida kechadigan munosabatlarni o‘rganish 
ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb m uam m olardan biri bo‘lib 
kelmoqda. Bunday m unosabatlar sirasiga shaxs xulq-atvoriga 
tegishli bo‘lgan altruizm , egoizm, agressiya, tolerantlik, stig­
ma, diskriminatsiya tushunchalarini kiritish m um kin. Bugungi 
kunda bu tushunchalarning mohiyatini ochishga harakat qilish 
ijtimoiy psixologiya sohasida faoliyat yuritayotgan mutaxassislar- 
ning barchasini qiziqtirayotganligi bejiz emas, albatta. Chunki bu 
tushunchalar aynan shaxs va jam iyat munosabatlariga ham o ‘z 
ta ’sirini o‘tkazadi.
Shaxslararo munosabatlarda ba’zan kishilar bir-birlarining 
egoistik xulqidan shikoyat qilishi kuzatiladi. Bunday xulq qan­
day kechishini tahlil qilib ko'ramiz. Egoizm shaxsning ijtimoiy 
muhitiga salbiy ta’sir qiladi. Hech qaysi shaxs o‘z atrofida sodir 
bo‘layotgan voqea-hodisalarni hissiyotsiz baholamaydi. Yaqin 
kishilar bilan yoki oilaviy munosabatlarda muam m olar yuzaga 
kelganida, kishilar m as’uliyatni ko‘proq o'z juftiga yuklaydi. 
M utaxassislarning fikriga ko‘ra, ajralish uchun kelganlarning 
ko‘pchiligi oilaning ajrim ostonasiga kelib qolganligi uchun 
o ‘z juftini yoki yana kim larnidir aybdor deb hisoblaydilar. Ak­
sincha, oilaviy munosabatlardagi ijobiy jihatlar, ishdagi yoki 
boshqa sohalardagi muvafaqqiyatlarning sababchisini ko‘rsatish 
lozim bo‘lsa, albatta o ‘z ishtirokchidan so‘z ochishadi va bunday 
xususiyat ko'pchilikka xosdir. M a’lum bir sohada bir xil muvaf- 
faqiyatga yoki natijaga erishish uchun raqobatlashayotgan olim lar 
o'zlarining fanga qo‘shgan hissalari haqida gapirayotganida kam - 
dan kam kam tar bo‘lishi xorij psixologiyasining yetuk olim lari-

---

dan biri — E. Ross tom onidan tasdiqlangan. E. Ross bu fikrining 
tasdig‘i uchun quyidagi m isolni keltiradi: 1923-yilda insulinni 
yaratgan Frederik Banting va Djon M akleodlar Nobel mukofo- 
tiga sazovor boiish g an id an so‘ng, F. Banting ommaviy chiqish- 
lardan birida, laboratoriyani boshqarayotgan unga D. M akleod 
yordam berishdan ko‘ra, ko'proq xalaqit berganligini ta ’kidlaydi, 
D. M akleod esa ixtiroga qanday erishganligi haqida gapira turib, 
o‘z nutqida biron m arta ham F. Bantingning ismini tilga olmaydi 
(Ross, 1981).
Bundan ko‘rinadiki, shaxsdagi egoizm lining «Men»ida o ‘ta 
markazlashuvi bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Ba’zi kishilar- 
ning o ‘zi haqida qayg‘urishi ham ularning ij'timoiy xulq-atvorida 
egoizmni motivlashtirishi m um kin. K ishilar o‘z atrofidagilarda 
yaxshi taassurot qoldirish um idida turli xil kosmetikalar, parhez- 
lar uchun m illiardlab mablag‘larni sarflaydilar. Egoistlarning 
harakatlari asosan o‘z imidji haqida qayg‘urish ostida qilinadi. 
«Odamlarda hech bir mavzu o‘zlari haqidagidan ko‘ra katta qizi- 
qish uyg‘otmaydi. Bundan tashqari ularning ko‘pchiligini o‘z 
shaxsidan boshqa hech narsa qiziqtirmaydi», deb yozadi R.F. Bau- 
mayster.
Amerikalik olim Patrik Byukenen o‘zbekchaga tarjim a qi- 
linganda «G ‘arbning o iim i» deb nom langan kitobida yaxlit bir 
m illatlar va xalqlar taqdiriga aloqador b o lg an voqealarni: jam iyat 
m a’naviyatidagi inqirozlar, jum ladan, oila va nikoh, tug'ilish va 
aholining tabiiy o‘sishi borasidagi inqirozlarni tahlil qilar ekan, bu 
borada jam iyat a’zolarida kuzatilayotgan salbiy xulq-atvorlardan 
biri bo‘lgan egoizm ning jiddiy ta ’sirini ko£rsatib o‘tadi. R B yuke- 
nenning fik rich ajam iy atd a borgan sari birdan boyib ketish, to ‘kin 
hayotga erishish kabi egoistik intilishga ega bo‘lgan kishilar soni 
ortib borm oqda, bu esa jam iyatda mavjud qadriyatlarga nisbatan 
m unosabatlarda jiddiy inqirozni keltirib chiqarm oqda. M uallif bu 
holatni