İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XÜLASƏ
- РЕЗЮМЕ
- Açar sözlər
|
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1.
Yeni Rehber Ansiklopedisi. İstanbul: İhlas Holding A. Ş.1993, c. IX, 381 s. 2.
V.M.Məmmədəliyev. Qurani-Kərim məali. 2007. Ali-İmran surəsi, ayə 73 3.
Fahruddin Er-Razi. Tefsir-i Kebir, (tərcümə edənlər: S. Yıldırım, L. Cebeci, S. Kılıç, S. Doğru). Ankara: Akçağ Yayınları, 1989, c. VI, 560 s. 4.
Ankara: Erkam yayınları, 1990, 327 s. 5.
Şamil İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Şamil yayın evi, 1991, c. IV, 408 s. 6.
Mevlana (sadələştirən: Prof. Dr. Amil Çelebioğlu). Mesnevi-i şerif. İstanbul: Milli egitim yayınları, 2000, c. III, 897s. 7.
Kocabıyık). İstanbul: Kabalcı yayınevi, 1999, 495 s. 8.
Prof. Dr. Yaşar Nuri Öztürk. Kurandakı İslam. İstanbul: Yeni boyut, 2011, 508 s.
9.
Emine Yeniterzi. Mevlana Celaleddin Rumi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995, 216 s. 10.
Alican Tatlı. Zühd açısından dünya ve nimetleri. İstanbul: Erkam yayınları, 2005, 472 s. 11.
Ahmed Davudoğlu. Kuran-ı Kerim ve izahlı meali. İstanbul: Çile yayınları. 12.
İstanbul: Milli egitim yayınları, 2000, c. I, 945 s. 13.
Əli Himmət Bərki, Osman Kəskioğlu. Həzrət Məhəmməd və həyatı. Ankara: Diyanət İşləri Başkanlığı Nəşri, 1996, 436 s. 14.
А. Л. Kaplan. Mamalıq. Bakı: Azərbaycan dövlət tədris-pedaqoji ədəbiyyatı nəşriyyatı, 1960, 606 s. 15.
Ayətullah Seyid Mühəmmədhüseyn Fəzlullah. Qadınlara məxsus hallar, (tər- cümə edən: Xəyyam Qurbanzadə). Bakı: Xəzər Universiteti Nəşriyyatı, 2008, 109 s. 16.
İbnul-Cevzi. Şeytanın hileleri, (tərcümə edən: M. Ali Kayabağlar). İstanbul: Kahraman yayınları, 2002, 586 s. 17.
Buhari. Sahihi-Buhari, (tərcümə edən: Konyalı Mehmed Vehbi). İstanbul: Sabah neşriyatı, 1966, c II, Bab-valide, 292 s. 18.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: 1998, c. XVIII, 555s.
Halal-haramın haqsızcasına qarışdırılması 237
XÜLASƏ Məqalədə bəzi din xadimlərinin şəriətə görə caiz olmayan əməlləri, təriqət şeyxlərinin riyakarlığı və yolverilməz hərəkətləri ətraflı şəkildə izah edilir. Həmçinin aktual mövzulardan olan abort və onun nəticələri, o cümlədən qoca və ya şikəst olmadan dilənçiliklə məşğuliyyət barədə məlumat verilir. Bundan əlavə kşilərin alfonsluq və boşanma zamanı bəzi yolverilməz əməlləri haqqında mövzuya toxunu- lur. Eyni zamanda analitik və təqlidedici təfəkkür barədə müəllifin şərhi qeyd edilir. Habelə mövzu ilə əlaqədar Qurani-Kərim ayələri, peyğəmbər Həzrət Muhəmmədin (s.ə.s.) hədisləri və ilahiyyatçı alimlərin təfsirləri təqdim edilir.
В статье подробно излагаются по шариату недозволенные поступки такие как лицемерие религиозных служителей, в частности непозволительные и греховные деяния глав религиозных сект. Так же затрагивается такая актуальная проблема как аборт и его последствия. Одновременно изъясняется занятие попрошайничеством не будучи калекой и старым. Кроме упомянутого затрагивается тема альфонство и некоторые недопустимые поступки при разводе. Поясняется рассуждения автора об аналитическом и подражательском мышлении. В том числе предоставлены аяты Корана, хадисы Пророка Мухаммеда (с), а так же толкование ученых по теологии связанные с данной темой. SUMMARY In the article including hypocrisy of the sect sheikhs and is told about inadmissible sins of religious figures. Also it is spoken about, one of the actual subjects, abortion, relating to its consequences and while being not old, invalid, engaged in beggary. Besides it, it is informed about men engaged in gigolo and their some inadmissible actions during the process of divorce. As well it is explained about analytical and imitating mentality of author. Also it is refered to ayahs of Quran, Prophet’s dikta, commentaries of theologians.
T.Kun: elmin inkişaf prosesinin mərhələləri haqqında 239
T.KUN: ELMİN İNKİŞAF PROSESİNİN MƏRHƏLƏLƏRİ HAQQINDA
BDU-nun Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının magistrantı
Açar sözlər: Tomas Kun, elm, elm fəlsəfəsi, paradiqma, elmi inqilablar, normal elm. Ключевые слова: Томас Кун, наукa, философия науки, парадигма, научная революция, нормальная наука. Key words: Thomas Kuhn, science, history of science, philosophy of science, paradigm, scientific revolutions, normal science.
faktı səhvən bir bütün olaraq qarşılamış, onları prinsipcə uyğun düşməsələr belə mücərrədləşdirmə ilə bir araya gətirərək, qətiyyən praktikada gerçəkləşməyəcək funksiyaları həyata keçirməyə məcbur etmiş kimi görünür” - Tomas Kun
Tomas Kunun bir elm tarixçisi kimi elmin fəlsəfəsinə verdiyi ən böyük töhfə elmin mahiyyətini açıqlamaq üçün onun tarixindən istifadə edərək nəhayət ki, reallıqla az çox uyğun elm anlayışının şərhinə nail olmasıdır. Kunun elmi prosesi izah etmək üçün təqdim etdiyi model ənənəvi təfəkkürdə olduğu kimi kəmiyyət dəyişiklikləri ilə artan düzxətli inkişaf prosesinə malik deyildir. Kunun düşüncəsinə görə elm daha fərqli şəkildə inqilablarla öz dəyişimini həyata keçirir. Kunun təqdim etdiyi mərhələlərin hər biri elm tarixində müəyyən bir zaman kəsiyini əhatə edir. Ümumiyyətlə, Kunun düşüncələrini tam mənimsəmək üçün mərhələlərin hər birini dərindən anlamaq çox vacibdir. Mərhələlər bunlardır: 1-normal elm formalaş- mamışdan əvvəlki mərhələ, 2-normal elm mərhələsi, 3-normal elmin keçirdiyi böhran mərhələsi, 4- inqilabın baş verdiyi mərhələ ve yeni paradiqmanın qəbulu. Kuna görə normal elmdən əvvəlki mərhələdə elm xaotik xarakterə malik olur və bu mərhələdə nəyin elmi olduğunu, nəyin elmi olmadığını müəyyən edən meyarlar olmadığından elmdən danışmaq belə real görünmür: “Bir paradiqmanın və ya paradiqma namizədinin olmadığı yerdə məlum bir elmin inkişafı ilə uzaqdan N.N.Heybətova 240
yaxından əlaqəsi olan faktorların seçilməsi üçün hər hansı bir meyar olmur. Bunun nəticəsində bu mərhələdəki fakt toplama prosesi daha sonraki mərhələdə olana nisbətdə daha çox şansa buraxılmış bir fəaliyyətdir” (1, 88). Kun qeyd edir ki, bu növ faktların toplanması hər bir elmin başlanğic mərhələsi üçün müəyən əhəmiyyətə malik olsa da, çox ciddi qarışıqlıq yaratdığı da danılmazdır. Məsələn, Plininin ensiklopedik yazılarını və ya XVII əsrdə Bekonun yazılarını incələyən birinin onlara elm dəməyə dili gəlməyə bilər. Bu yazılar elmlə əlaqesi olmayan ideyalarla doludur. Bu faktların ilk paradiqmanın yaranmasına şərait yaratması çox nadir rastlanan bir vəziyyətdır. Buna səbəb isə bu tip qarışıq faktların müəyyən meyara tabe olmadan toplanılmasıdır. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, onun 1957-ci ildə çapdan çıxmış “Kopernik inqilabı: Qərb düşüncəsində planetar astranomiya” adlı əsəri də paradiqmanın formalaşmadığı zamana qədər olan elmi anlamaq üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. O, bu kitabda Ptolemeyin geosentrik nəzəriyyəsindən əvvəlki mərhələni təqdim edərək müxtəlif məktəblər arasındaki fikir ayrılığını göstərmişdir. Hansı ki, bu düşüncələr bir-birinə demək olar ki uyuşmur. Üstəlik çoxu da metafizik xarakterə malikdir və bu iddialara elm demek isə mənasız görünür. Kitabında bəzi xalqların özünəməxsus modeli ilə yanaşı Aristotelin, Platonun, pifaqorçuların hətta yerin hərəkət etdiyini iddia edən antik müəlliflərin və s. fikirəri ilə də oxucunu tanış edir. Lakin bu qarışıqlıqlığa son qoyan paradiqma Ptolemeyin ortaya atdığı nəzəriyyə olur. Bu ideya digər düşüncələri sıxışdırıb və onların yerini almağa nail olur. Bu sıxışdırma onları tam yox etmir. Kun qeyd edir ki, hətta Kopernik zamanında belə elə insanlar var idi ki, müəyyən mənada ziyalı təbəqəyə aid olmalarına baxmayaraq dünyanın kürə şəklində olmasına belə inamırdılar. Lakin bu sıxışdırma təbii ki, elmi ictimaiyət tərəfindən olan sıxışdırmadır. Bu tip insanlar astronomlar tərəfindın ciddi qəbul olunmurdular. Necə ki, günümüzdə təkamül ideyasına inanmayan insanlar mövcuddur. Lakin elm bu baxımdan çox qəddardı. Təkamül nəzəriyyəsi biologiyanın esaslarını təşkil edir. Ondan imtina etmək adi insan üçün mümkündü lakin bioloq üçün heç də normal qarşılanan hall deyil. Bir astronom olmanın meyarı, qebul olunmuş paradiqmanın mənimsəməsindən keçməsi normaldır. Mövcud paradiqma formalaşmışsa ona alternativ fikirlər heç de elm adamları terəfindən birmənalı qarşılanmır. Kun “Elmi inqılabların quruluşu” əsərində paradiqmadan evvəlki mərhələni izah etmək məqsədi ilə işığın və elektriyin təbiəti ilə bağlı elm adamlarının rastlaşdığı çətinlikləri və onların absurd fikilərini nümunə göstərir. Bu səbəbdən elm tarixçisi Vasko Ronçinin “İşıq tarixi” əsərindən bir parçanı qeyd edir: “Bizə ən uzaq olan T.Kun: elmin inkişaf prosesinin mərhələləri haqqında 241
antik dövrdən XVII əsrə qədər heç bir dövrdə işığın mahiyyəti ilə bağlı ortaq qəbul olunan bir fikir olmamışdır. Bunun əvəzinə bir-biri ilə yarışan bəzi məktəblər və bunların da içində daha da alt gruplar vardır ki, hamısı da Epikürçü, Aristotelçi ya da Platonçu nəzəriyyələrdən birini fərqli şəkildə mənimsəmişdi. Bir qismi işığı maddə cisimlərindən çıxan parçacıklar olaraq görürdü. Diger bir qismi üçün isə işıq cisimlərlə göz arasında yerləşən mühitin müəyyən dəyişimə uğraması idi. Başqa bir grup isə işığı fiziki ortamda gözün çıxardığı maddə ilə gözün arasındaki qarşılıqlı əlaqə kimi açıqlayırdı. Buna bənzər bir çox müxtəlif şərhlər var idi. Bu məktəblərdən hər biri malik olduğu müəyyən metafizik düşüncədən güc alırdı və hər biri bağlı olduqları paradiqmaya nəzərən hansı optik təzahürler onların nəzəriyyəsinə uyğunsa həmin təzahürləri ön plana çıxarırdılar. Digər təzahürlərə isə ya inkişaf etdirilmiş əlavə fikirlərlə yanaşılırdı ya da onlara gələcəkdə həll olunacaq çətin problemlər kimi baxılırdı ”. Nyutonun optik paradiqması ortaya çıxdı və zamanla rəqibləri üzərində qəti qalibiyyət qazanmağa nail oldu. Bu paradiqmanın qəbul edilişi ilə eyni zamanda optika sahəsində xaotik vəziyyətə son qoyuldu. Kun iddia edir ki, Nyutonun Optik paradiqmasından əvvəl bu sahədə olan fəaliyyəti elm adlandırmamaq mümkündü. Çünki, işığın təbiətini öyrənmək istəyən hər bir araşdırmacı demək olar ki, sıfırdan başlamağa məcbur idi. Müəyyən meyarların olmaması yəni istər ölçü aparmaqdan tutaq nəyin esas fakt kimi qeydə alınmasına qədər bunların hər biri barədə araşdırmacı istediyi qərarı verməkdə sərbəst ola bilirdi. Təbii ki, bu tip fəaliyyət Nyutonun gətirdiyi paradiqmadan sonraki elmi fəaliyyətə bənzəmir. Eləcə də bu günki elmi fəaliyyətə uzaq bir fəaliyyət kimi görünür. Daha sonra yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Kun elm tarixindən başqa bir nümunə daha gətirir. O qeyd edir ki, Elektrik barədə ilk paradiqmanın ortaya çıxmadığı zamandan əvvəl demek olar ki elektriyin təbiətini araşdıran alim sayısı qədər nəzəriyyə var idi və bunların hər biri çox əcaib, hətta günümüz üçün gülməli səslənən təcrübələr apara bilirdilər. Məsələn, elm adamları düşünürdü ki, elektrik maye təbiətinə malikdir və bu səbəbdən də onu şuşə içinə toplayacaq təcrübələr aparırdılar. Lakin bu alimlərdən yalnız biri Benjamin Franklin doğru yol ilə getməyi bacardı və onun açdığı cığırla gedən alimlər nəticədə elektrik barədə ilk paradiqmanın meydana gəlməsinə nail oldular. Franklinin paradiqması nəticədə hansı təcrübələrin yararlı hansının isə mənasız olduğunu meydana çıxardı. “Bizi əsl təəccübləndirməli olan və dərinliyi baxımından elmdən başqa bəlkə də heç bir yerdə bu dərəcəsinə təsadüf edə bilməyəcəyimiz ayrılığın sonrada böyük ölçüde yox olmasıdır” (1-90). Bu ayrılığın aradan qalxması ilə kortəbii N.N.Heybətova 242
istiqamətlənmiş elm peşəkar fəaliyyətə çevrilir və ciddi nailliyyətlərə nail olmağa qadir olur. “XVIII əsrin ilk dörd onilliyində elektriklə bağlı yazı yazanlar elektrik təzahürləri barədə XVI əsrdə yaşamış sələflərindən daha çox biliyə sahib idilər. 1740-cı ildən sonrakı yarım əsr ərzində isə kitablarına çox az yenilik əlavə edə bildilər. Bütün bunlara baxmayaraq XVIII əsrin əvvəllərində Gray, Du Fay hətta Franklin kimi elektrik araşdırmacılarını, eyni yüzilliyin sonlarında yaşayan Kavendiş, Kulon və Volta kimi elektrikçilərin nailiyyətlərindən ayıran məsafə, XVI yüzillikdəki elektrikçilərlə olan məsafədən çox daha böyükdü” (1-95). Bunun səbəbini isə Kun belə açıqlayır: “Çünki, 1740-cı il və 1780-cı il arasında artıq araşdırmaların istiqamətini müəyyən edəcək təməl atılmışdı. Artıq elektriyin təbiətini araşdıran alimlər özləri üçün ortaq bir paradiqma müəyyən edə bilmişdilər. Bu isə sürətli inkişafa səbəb olurdu”. Kun artıq bu mərhələni öz kitabında normal elm mərhələsi adlandırır və bu mərhələnin xüsusiyyətlərini izah etmeye çalışır. Elmi ictimaiyyətin bir paradiqmanı qəbul etməsiylə başlayan profesional fəaliyyəti özündə əks etdirən normal elm mərhələsi daha əvvəlki mərhələdən çox daha məhsuldar olmağı ilə seçilir. Eyni zamanda bu paradiqma müəyyən terminləri də özü ilə gətirir ki, artıq bu elmi mühitin insanlarının ortaq bir dili formalaşır. Zamanla həmin ixtisasdan olmayan insanların onların yazdıqlarını anlaması imkansız hala gelir. Kun qeyd edir ki, bu problemdən çox insan günümüzdə şikayət edir, lakin bunu anlamaq lazımdır ki, bu peşekarlıq üçün ən vacib məqamlardan biridir. İstiqamət dərinləşdikcə yeni terminlərin yeni kəşflərin açıqlanması üçün istifadə olunması qaçınılmaz haldır bu isə hər kəsin həmin istiqaməti anlaması üçün problem yaradırsa da elmi inkişafa nail olmağın daha fərqli üsulu imkansız görünür. “Paradiqma elmi ictimaiyyətin son dərəcə vacib olduğuna qərar verdiyi bəzi çox əhəmiyyətlı problemləri rəqiblərindən daha uğurlu həll edə bildiyi üçün üstünlük əldə etmiş olur. Yalnız uğurlu olması nə bir problemdə dəqiq nəticənin əldə olunması, nə də bir çox problemdə bu nəticənin əldə olunması demək deyil. Paradiqmanın uğuru – istər Aristotelin hərəkəti araşdırmasını, ister Ptolemeyin planetlərin fəzadaki mövqeyinin hesablamasını, istərsə də Maksvelin elektromaqnetik sahənin hesablanmasında riyaziyyatın istifadəsi olsun, başlanğıcda seçilmiş lakin hələ tamamlanmamış nümunələrdən əldə edilməsi umulan bir uğurun xəbərçisi xarakteri daşımasıdır. Normal elm isə bu ümidin gərçəkləşdirilməsindən ibarətdir”. (1-96) Kun daha sonra maraqlı bir iddia ilə çıxış edir;“Paradiqmanın bu cür arxasında çoxlu təmizlik işi buraxdığının, yetkin bir elmin bilavasitə nümayəndəsi olmayan çox az insan fərqindədi. Bu “təmizlik fəaliyyəti” bir çox elm adamını bütün həyatı boyunca məşğul edəcək prosedurlardı. Hamısı da mənim
T.Kun: elmin inkişaf prosesinin mərhələləri haqqında 243
burada normal elm adlandırdığım fəaliyyəti meydana gətirir. İster tarixi tərəfdən, istərsə də muasir loboratoriyalarda bu fəaliyyət yaxından incələndikdə insana paradiqmanın təmin etdiyi, əvvəlcədən hazırlanmış və çox az dəyişdirilmə imkanı olan bir qutuya təbitətin zorla yerləşdirilməsi kimi görünür. Normal elmin heç bir hissəsi təbiətdən yeni bir fenomen çıxartmağa yönəlməmişdir. Tam tərsi bizim qutuya uyğun olmayanlar diqqətə belə alınmaz. Elm adamlarının əsas məqsədi yeni nəzəriyyələr ortaya atmaq olmadığı üçün bu tip nəzəriyyələr ortaya atıldığı zaman diqqtətə belə almazlar”. (1-98) Kunun bunun bəlkə də bir qüsur kimi başa düşüləcəyini qeyd etsə də bu məqamın elmin irəliləməsi üçün çox vacib olduğunu vurğulayır. “Lakin paradiqmaya olan inamdan qaynaqlanan bu məhdudiyyətlər elmin inkişafı üçün gərəklidir” (1-99) “Paradiqma xaricə az çox qapalı və məhdud bir sıra problem üzerinə diqqətləri toplamaqla, elm adamlarını təbiətin hər hansı bir hissəsini ağla bele gəlməyəcək dərəcədə dərininə və ətraflı incələməyə məcbur etmiş olur.” (1-98) Kun faktlar üzrəndəki bu elmi araşdırmaların 3 əsas diqqət nöqtəsini qeyd edir. “1-cisi şeylərin təbiəti haqqında xüsusi ilə paradiqma tərəfindən ortaya çıxarılmış faktlar sinifidir” (1-100). Qısaca izah etməyə çalışsaq məsələn astronomiyada ulduzların yerleri böyüklükləri, fizikada maddelerin təziqə dayanıqlığlığı, xüsusi yer çekimləri, dalğa uzunluqları, skeptrdakı mövqe, elektrik keçiriciliyi və s. kimi faktların vacibliyini paradıqma elm adamlarına gösterdiyi üçün elm adamları esasən bunları müəyyən etməyə çalışır. Bu zaman onlar yeni qeyri adı bir şey keşf etmirlər. Paradiqmanın əvvəlcədən uzaqgörənliyi ilə ehtimal etdiyi problemlərlə məşğul olurlar. Bir çox elm adamı uğurlarını nə isə yenilik kəşf eymələrinə borclu deyillər sadəcə olaraq əvvəlcədən təxmin edilənləri müəyyən etmək üçün yeni metodlar tədbiq edərək daha dəqiq nəticə əldə etməyə çalışırlar. İkincisi isə paradiqlamın təsdiqi ile bağlı nəticə əldə etmək üçün müəyyən cihazların ixtirası və müəyyən eksperimentlərin qoyulmasıdır. Məsələn “Kopernikin dünyadan görülən şəkli ilə ulduzların hərəkətləri və uzaqlıqları barədəki təxminlərini doğrulaya biləcək xüsusi teleskopların icadından, ilk olaraq Principianın (Kun burada Nyutonun “Təbiət fəlsəfəsinin riyazi prinsipləri” əsərindən bəhs edir ) yazılışından bir əsr sonra icad edilən və Nyutonun ikinci qanununu ilk dəfə olaraq mübahisəsiz şəkildə sübut etməyə nail olan Atvudun cihazı, Fukonun işığın havada sudan daha süretli olduğunu göstərmək üçün icad etdiyi aparatı ya da neytronların varlığının isbatı üçün böyük qıvılcımlanma cihazını və buna bənzər bir çox nümunənin də göstərə biləcəyi kimi təbiət ilə nəzəriyyə arasındaki harmoniyanı daha da yaxın etmek üçün ciddi cəhdə və yüksək intelektə ehtiyac vardır” (1-102). Bu N.N.Heybətova 244
Kunun fikrinə görə birinciyə nisbətdə paradiqmaya daha çox bağlılıq göstərir. Nyutonun 2-ci qanunu olmasaydı eslində Atvudun cihazının heç bir menasıda olmazdı. Onun əldə etmiş olduğu nəticə də elm üçün dəyərli və diqqətə layiq bir nəticə olmazdı. Üçüncünü isə daha çox riyaziyyata bağlı elmlərdə görə bilirik. Paradiqmanın əvvəlcədən təxmin etdiyi sabitlərin hesablanması, məsələn, gravitasiya sabitini, kulon sabitini, plank sabitini qeyd etmək olar. Bu sabitlər nə üçündü? Və Nə üçün əhəmiyyətə malikdi? Buna primitiv misal kimi pi ədədinin hesablanmasını qeyd edə bilərik. Burada pi çevrenin perimetrinin diametrnə olan nisbətidir. Biz bilirik ki, bu bütün çevrələr üçün standartdı. Yəni pi rəqəmini bilməsək o zaman sadəcə radiusu verilmiş bir çevrənin perimetrini və ya sahəsini tapa bilməzdik. Düzdü fizikada sabitlərin hesablanması pi rəqəbinin hesablanmasından daha çətindi. Çünki işə təbii şərait bir çox cihazlar qarışır və zaman keçdikcə daha dəqiq cihazların müəyyən olunması ilə ölçülər daha da dəqiqləşdirilir. Bu isə təbii ki, elm adamlarına yeni metodlar sınaqdan keçirməsinə və yeni cihazlar ixtira etmələrinə stimul verir. Düzdü pi rəqəmi ilə müqayisə aparsaqda təkcə bu fərqi qeyd etmek yerinə düşər ki, nəzəri cəhətdən də baxıldığında gravitasiya sabitini hesablayarkən şəhərlər müxtəlif meridianlar üzərində yerləşdiyi üçün Parisdə aldığın nəticə Bakıda aldığın nəticə arasında fərq olacaq. Təbii bir çox amillər bu hesablamalara təsir göstərir. Yəni sabitlərin hesablanmasında məqsəd bu təsirlərin nəzərə alınması nəticəsində dəqiqə ən yaxın rəqəmin əldə olunmasına nail olmaq olur. Kun normal elmi mərhələdəki mövcud paradiqmanın mükəmməl olduğunun isbat olunmadığı məsələsində israr edir. Məsələn Nyutonun paradiqmasını götürək bu mövcud müşahidələrə eksperimentlərə tam oturmasa da bir çox riyaziyyatçılar illərlə hesablama aparıb bu problemlərin həllini tapmağa çalışmışdır və paradiqmadan imtina etmək düşünülməmişdir. Kun nəzəri baxımdan olan fəaliyyət üçün 3 əsas məqamı da qeyd edir 1-vacib faktların müəyyən edilməsi, 2-fakt və nəzəriyyə arasında uyğunluğun müəyyən edilməsi, 3-nəzəriyyələrin təhlil edilməsi. Kunun fikrinə görə bu üç məqam istər nəzəri istərsədə empirik tərəfdən normal elm mərhələsini əhatə etdir və elm adamla- rının məşğul olduğu problemlərin çox böyük hissesi normal elm mərhələsində bu kateqoriyaların birinə daxil olur. Normal elm mərhələsi əslində Kunun təqdimatında dogmatik bir mərhələ kimi xarakterizə olunur. O, bunu mənfi hal kimi dəyərləndirmir. Çünki, elm adamın beyni bu cür işləməsə məhsuldarlıq istənilən səviyyədə olmaz.
T.Kun: elmin inkişaf prosesinin mərhələləri haqqında 245
Bu mərhələdə əgər ölçmədə problem yaranırsa belə qüsur bu nəzəruyyədə deyil elm adamında axtarılır. Yəni onun metodunda və yaxud istifadə etdiyi cihazda və s. Bu qüsurlarında təbii ki səbəbləri tapılmağa çalışılır ki daha dəqiq hesablamalar apa- rılsın. “Belə bir sual yaranır normal elmin məqsədi mahiyyətdə əsaslı yeniliklər tap- maq deyilsə əgər gözlənən nəticəyə uzaq düşmək elm adamı üçün uğursuzluq sayılır- sa- elm adamı bu problemləri həll etmək üçün nə üçün bu qədər zəhmət çəkir ?” (1- 114) Bunun açıqlaması verən Kun qeyd edir ki, bilinəni ortalığa çıxartmaq üçün yəni nəticə əldə etmək üçün esas işi maraqlı edən özünəməxsus metodun düşünülməsidir. Ortada bir problem var və onun həllinin tapılması lazımdır. “Bu zaman elm adamının problem həllindəki ustalığıda sübut olunmuş olur elm adamının bu qədər zəhmətə qatlaşmasına situmul olan ən vacıb səbəb də “puzzle”ın çətinliyidir.” (1-115) Təsəvvür edin ki, iki qutu var və siz “puzzle” həll etməlisiz və hissələr iki fərqli qutudan təsadüfü çıxır. O zaman bu işi çox çətinləşdirər əslində isə bu proses heç əsl sınaq xarakterinə belə malik deyil. Paradiqma normal mühit yaradır bu problemlərin həlli üçün. Paradiqma bu problemə yol gösterici olmasa yeni problemin həllinə ümid yaratmasa o zaman buna çox az sayıda insanın yönələcəyini qeyd etsək yerinə düşər. Özünün paradiqmasına sahib olma xoşbəxtliyinə nail olmamış elmi istiqamətləri ilə maraqlanan çox az sayıda fedakar tapmaq mümkün olur. Məsələn Freyddən öncə psixologiyanın vəziyyətini ilə Freyddən sonraki vəziyyəti arasında çox ciddi fərq var. “Gördüyümüz kimi elmi ictiamiyyətin paradiqma sayəsində əldə etdikləri şey mümbit şəraitdir. Yəni paradiqma keçərliliyini qoruduğu müddətcə bir cavabı olduğunu bildiyimiz problemləri seçməyə yarayan bir meyardır. Elmi ictimaiyyətin də elmi olaraq qəbul etdiyi, üzvlərini üzərində çalışmağa təşviq etdiyi tək növ problem demək olar ki paradiqmanın istiqamətləndirdiyidir. Daha əvvəlləri standart görülmüş olanlar da daxil digər problemlər metafizik olduqları səbəblə rədd edilir. Elmi ictimaiyyət bunun başqa bir elm qolunun predmeti olduğuna qərar verə bilir. Hətta bəzən zaman itirməyə belə dəyməyəcək qədər qarışıq olduqlarını iddia edir. Elmi ictimaiyyət paradiqmaya əsaslanaraq cəmiyyət üçün əhəmyyəti olan bir çox problemini sırf meyarına uymadığı üçün kənarlaşdırıla bilir. Çünki bu problemlər paradiqmanın şərait yaratdığı anlayış və metodlarla ifadə edilməməkdədir” (1-116) Normal elm mərhələsindəki bu aktivliyi təbii ki, oyuna olan maraq kimi də anlamaq mümkündür. Kun qeyd edir ki, eslində elmi fəaliyyət üçün bir çox səbəb göstərilə bilər. Xeyirli bir iş görmə arzusu, yeniliklər gətirmək v əya bilinən bilikləri yenidən sınamaq istəyi. Lakin ən vacib olan məqam tapmaca həllidi. Elm adamına N.N.Heybətova 246
əsas stumul verən özündən əvvəl heç kəsin tapa bilmədiyi tapmacaya cavab tapmaq və ya bu problemi özündən əvəlki alimlərdən daha dəqiq həll edə biləcəyinə olan iddiasıdır. Kun qeyd edir ki, bir rəsmin hissələrini lazımı şəkildə yığmasan belə yəni oyunun qaydasına uyğun olmasa belə o parçacıqlardan nə isə maraqlı və çox gözəl şəkil almaq mümkün ola bilər. Lakin bu problemin həlli demək deyirdir. Problem o zaman həll edilir ki, bu qaydaya uyğun edilsın. Məsələn, qaydaları olmayan bir şahmat oyunu kimsəyə maraqlı olmaz. Ümumiyyətlə, oyun demək belə mümkün olmaz. Əlbətdə hər fiqurun öz gedişi olmasa rəqibin şahını mat etmək imkansız olar. Eləcə də vəzirlə piyadanın fərqi qalmaz. Vəzirin piyadadan daha dəyərli olmasının səbəbi ele oyunun qaydasına görədir. Kun oyunda olan “qayda” anlayışının elmi araşdırmadaki “baxış bucağına” yaxın olduğunu və eslində oyunlarla normal elm mərhəsəindəki fəaliyyətin bənzədiyini qeyd edir. Kun eynı zamanda qeyd edir ki, ümumi təməldə olan metafizik ideyalarında elmi fəaliyyətə təsiri danilmazdı. 1630- cu ildən bəri xüsusi ilə də Dekartın esərlerinin ortaya çıxması ilə fiziklərin çoxu kainatı miproskopik hissəciklərdən ibarət olduğunu düşünməyə başladı və bununla da materiyanın yalnız maddə formasına diqqət çekildi. Hər şeyi maddənın fərqli forması kimi düşünülməyə başladılar. Bu inanc isə istər kimyada istər fizikada bir fundament rolunu oynadı. Məsələn, Kun “Kopernik inqilabı: Qərb düşüncəsində planetar astronomiya” kitabında qeyd edir ki, Kopernik pifaqorçu və yeni platonçu istiqamətdən təsirlənmiş biri idi. Bu səbəbdən də ona Ptolemeyin nəzəriyyəsi doğru görünmürdü. Çünki riyaziyyat təbiətə tədbiq edilir olmalı idi, lakin bu sistemdə hesablama xetaları açıq aşkar görünürdü. O zaman Allahın yaratdığı varlıq qüsurlu sayılırdı ki bu da yaradıcının sonsuz ağlını qüdrətini şübhə altına alınması demək idi və Kopernik eyni zamanda din xadimi idi və inanclı biri idi. Əslində Kun bir baxıma haqlıdı fəlsəfi ideyaların daha sonra elmi axtarış üçün təməl və ilham qaynağı olduğu da bir çox nümunə ilə təsdiq edə bilərik. Kun hər hansı bir faktdan sonra belə elm adamlarının araşdırmalarının bir daha əvvəlki kimi olmayacağını qeyd edir. Əgər hansısa bir qeyri adı fakt ortaya çıxarılıbsa onun intensiv tədqiqi başlayır və nəticədə bilinməz olan fakt bilinir fakta çevrilər. “Paradiqmanın təsiri altında edilen araşdırma eyni zamanda paradiqma deyişiklihəyata keçirmənində en təsirli yoludu.” (1-135) Yeni nəzəriyyənin ortaya çıxışı paradiqmada böyük ölçüde bir dağıntı ilə xarakterizə olunur və normal elmin fundamental problemləri və metodunda böyük dəyişikliklər meydana gəlir. Anomalilərin artıq izah olunmaz ve ciddi problem yaratması ilə normal elm böhran yaşayır və ve bu böhran vəziyyət normal elmdən T.Kun: elmin inkişaf prosesinin mərhələləri haqqında 247
evvəlki vəziyyətlə bənzərlık təşkil edir. Mövcud paradiqma artıq yararsız halda olduğu anlaşılır və elmi inqilabın baş verməsi qaçılmaz olur. Kuna görə bu inqilab nəticəsində elm adamı fərqli bir dünyadan başqa bir dünyaya köçmüş kimi olur. Məsələn, geosentik nəzəriyəyə inanan bir insan üçün heliosentrik nəzəriyyənin doğru olduğunu qəbul etdiyi zaman ördək artıq onun gözündə dovşan olur. Çünki, yeni paradiqmanında təqdim etdiyi baxış bucağı çox fərqlidir. Paradiqmanın deyişməsi ilə elm adamın dünyaya baxışıda dəyişir. O artıq əvvəlki dünyada yox yeni dünyada yaşayır. Kun bu vəziyəti ifadə etmək üçün təcrübə zamanı hər şeyi tərs göstərən bir eynəyi misal çəkir. Eynəyi istifadə etdiyin zaman tavan aşağıda olur və bu vəziyyət başlanğıcda qəribə görünsə də bir müddət sonra buna alışmaq mümkün olur. Yeni paradiqma da bu cür qeribə hal yaradır lakin onun qəbulu ilə yenidən normal elm mərhələsi başlayır. Göründüyü kimi Tomas Kunun irsi elmin inkişafına nail olmaq üçün özündə zəngin ip ucları ehtiva edir və Kunun fikiləri efektiv bir elmi mədəniyyət formalaşdırmaq üçün olduqca faydalıdır.
|