İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Key Words
- Asabiyet Kavramının Temel Boyutları
- «Kolektif hafıza» Kavramının Bazı Temel Özellikleri
- Asabiyet Kavramını «Kolektif Hafıza» Kavramı Üzerinden Okumak
|
XÜLASƏ:
Bu məqalənin məqsədi 1940-cı illərdən etibarən beynəlxalq təşkilatların insan hüquqlarını əhatə edən əsas sənədlərində din/inanc azadlığı məsələsini tədqiq etməklə din azadlığı mövzusunun beynəlxalq hüquqdakı tarixi seyrini təhlil etməkdir. Digər tərəfdən məqalə İslam dünyasının beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində bu prosesdə iştirakını tədqiq edir.
The purpose of this article is to investigate the coverage and limitations of freedom of religion and belief within human rights documents under major international organizations since the 1940s. In this way the article aims to assess the issue of historical development of religious freedom in international law. The research will also study the contribution of Islamic world at the level of international organizations to the process.
Цель этой статьи заключается в анализе исторического продвижения темы свободы религий в международом праве путем исследования вопросов свободы религий и убеждений в документах международных организаций охватывающих права человека, начиная с 1940-х годов. В статье также изучается вклад в этот процесс исламского мира на уровне международных организаций.
ÖZET:
Bu makalenin amacı 1940’lı yıllardan başlayarak uluslararası kurumların insan hukuklarını kapsayan başlıca dokümanlarında din və inanç özgürlüğünün kapsam və sınırlarını araştırmaktır. Böylece makale din özgürlüğü konusunun uluslararası hukuktaki tarihi seyrini tahlil etmektedir. Makalede ayrıca İslam dünyasının uluslararası kuruluşlar düzeyinde zikri geçen sürece katılımı araştırılmaktadır.
İbn Haldun’un Asabiyet Kavramında “Kolektif Hafıza” Boyutu 199
İBN HALDUN’UN ASABİYET KAVRAMINDA “KOLEKTİF HAFIZA” BOYUTU
Yrd.Doç.Dr.Behram Hasanov
Anahtar Kelimeler: Ibn Haldun, Mukaddime, Asabiyet, Kolektif Hafıza, Sosyal Bütünleşme Key Words: Ibn Khaldun, Muqaddimah, Asabiyya, Collective Memory, Social Cohesion Ключевые слова: Ибн Халдун, мукаддим, асабия, коллективная память, социальная интеграция Giriş İbn Haldun’un düşünce mirası, özellikle de Mükaddime üzerine yapılan araştırma ve değerlendirmelere baktığımızda iki temel yaklaşım dikkat çekmektedir. Birinci yaklaşım, İbn Haldun’u İslam medeniyetinde benzerine rastlanmayan, öncesi ve sonrası olmayan bir düşünür olarak değerlendirirken 1 , ikinci yaklaşım İbn Haldun’un ve “Mukaddime”nin İslam düşünce geleneğinin bir halkası olduğunu ve söz konusu gelenekten soyutlanarak anlaşılamayacağını savunmaktadır. 2 Benzer
şekilde, birinci yaklaşımı benimseyenlerin İbn Haldun’un “Mukaddime”de kullandığı kavramların çoğunluğunu modern Batı medeniyetinin düşünce geleneğindeki kavramların birer müadili olarak ele almalarına karşın, ikinci yaklaşımın temsilcileri söz konusu kavramların Batı medeniyetinin kavramlarıyla karşılanamayacağını ve
Bu makale, 1-3 kasım 2013 tarihinde, Uluslararası İbn Haldun Sempozyumu’nda sunulan “Kolektif Hafıza Bağlamında İbn Haldun’un Asabiyet Kavramını Yeniden Düşünmek” isimli tebliğin gözden geçirilerek geliştirilmiş halidir. Bülent Ecevit Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi 1 Örn. Bkz. Cemil Meriç, “Kendi Semasında Tek Yıldız-I”, Fikirde ve Sanatta Hareket, sy. 100 (Nisan 1974), s. 32-36.; "Kendi Semasında Tek Yıldız-II", Fikirde ve Sanatta Hareket, sy. 101 (Mayıs 1974), s. 8-18. 2 Örn. Bkz. Tahisn Görgün, “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik:Fahreddin er-Razi Ekolü ve İbn Haldun”, İslam Araştırmaları Dergisi, sayı 17, 2007, s. 49-78. Behram Hasanov 200
tamamen özgün ve İslam medeniyetine özgü kavramlar olduğunu savunma eğilimdedirler. İbn Haldun’un ve “Mukaddime”nin İslam düşünce geleneğinden ve söz konusu geleneğin felsefi temellerinden soyutlanarak anlaşılamayacağı doğrudur. Fakat İbn Haldun’un söz konusu felsefi temelleri, bir varlık alanı olarak incelemek üzere, topluma uyarlayan ilk, belki de tek Müslüman düşünür olduğu da bir gerçektir. Benzer şekilde, “Mukaddime”de kullanılan kavramların İslam kültür ve medeniyetinden beslenen özgün kavramlar olduğunu kabul etmekle birlikte, modern Batı düşüncesindeki benzer kavramların “Mukaddime”deki kavramların derinlemesine incelenmesi ve anlaşılabilmesi için bize oldukça faydalı birer basamak sağlayabileceğine de inanıyoruz. Bazı araştırmacılar İbn Haldun’un kullandığı kavramları karşılık bulmaya çalışmadan aynen kullanmaya özen gösterseler de 3 ,
söz konusu klasik kavramlara yeni boyutlar katacağı ve kendini gizleyen yönlerini ortaya çıkaracağı kanaatini taşıyoruz. “Mukaddime” araştırmacılarının bugüne kadar üzerinde en fazla durduğu kavramlardan biri, kuşkusuz İbn Haldun’un toplum teorisinde merkezî bir konuma sahip olan asabiyet kavramıdır. Fakat İbn Haldun’un asabiyet kavramına yüklediği çokboyutlu anlam onun modern sosyal bilimlerin kullandığı kavramlarla birebir ifade edilmesinde bazı zorluklar ortaya çıkarmaktadır. Modern araştırmacılar asabiyet’i genellikle “sosyal dayanışma” veya “dayanışma duygusu” kavramlarıyla karşılamaya ve açıklanmaya çalışılsalar da, söz konusu modern kavramların asabiyet’in sadece bir boyutunu – toplum üyelerinin birbirileriyle olan yatay bağ ve bağlılıklarını ifade ettiğini görüyoruz. Biz son dönemlerde sosyal bilimlerde sıkça kullanılmaya başlayan «kolektif hafıza» kavramının asabiyet’in farklı boyutlarını anlayabilmemiz için bize yeni imkanlar sunduğunu savunuyoruz. Bunu ortaya koyabilmek için önce “Mukaddime”den hareketle asabiyet kavramının temel özelliklerini belirlemeye çalışacak, arkasından «kolektif hafıza» kavramının bize asabiyet’in farklı boyutlarını anlamak için sağladığı avantajı ortaya koymaya çalışacağız.
Birçok araştırmacı, İbn Haldun’un değerini ortaya koymaya çalışırken sık sık onun sosyal bilimlerle ilgili çok sayıda düşünce ve kavramları yaklaşık yedi yüzyıl
3 Bkz. Ahmet Arslan, İbni Haldun, Vadi Yayınları:İstanbul, 2000. İbn Haldun’un Asabiyet Kavramında “Kolektif Hafıza” Boyutu 201
önce ortaya attığı gerçeğine vurgu yaparlar. 4 Tarih ilerledikçe insan zekasının da geliştiğine ilişkin evrimci görüşten beslenen bu yaklaşımdan farklı olarak, biz İbn Haldun’un sosyal bilimler alanındaki önemini, diğer büyük düşünürlerde de sık sık rastlandığı üzere, yerel özellikleri başarılı bir şekilde evrensel bir dille ifade etmesinde ve söz konusu özelliklere ilişkin evrensel kavramlar üreterek onları bilimsel çalışmaların objesi haline getirebilmesinde görmek gerektiğini düşünüyoruz. İbn Haldun’un yerel özelliklerden hareketle evrensel bir kavram geliştirme başarısının en bariz örneklerinden birisi kuşkusuz kendisinin kullandığı asabiyet kavramıdır. Arap kabilelerinde kabile üyesi bireylerin dış tehlikelere karşı korunması ve kabilelerarası rekabet açısından önem taşıyan asabiyet’in yeni özellik, etki ve bağlantılarını keşfeden İbn Haldun, onun derinlemesine bir analizini yaparak, geliştirdiği medeniyet teorisinin merkezine yerleştirmiştir. Dolayısıyla, İbn Haldun’un asabiyet kavramının tüm temel özelliklerini anlamadan söz konusu medeniyet teorisini de anlayamayız.
kırıklığıyla biten bir uğraştır. Çünkü İbn Haldun asabiyet’in ne olduğuyla ilgili net ifadeler kullanmak yerine, onun ne yaptığını çözümlemeyi ve asabıyet’in oluşma, çalışma ve zayıflama mekanizmaları üzerine yoğunlaşmayı tercih etmektedir. Buna rağmen, sözkonusu kavramın temel bileşenlerinin ortaya konulması imkansız değildir. Bunu yapabilmenin yolu da, Mukaddime’yi bir bütün olarak göz önünde bulundurarak asabiyet kavramının bu bütün içerisindeki tüm bağlantılarını dikkatli bir şekilde tespit etmektir. Söz konusu bileşenlerin önemli bir kısmı Mukaddime üzerine yapılan araştırmalarda derinlemesine incelenmiştir. Bizim amacımız,
durulmayan bir boyutu incelemektir. Kuşkusuz söz konusu ihmâl edilmiş boyutu, mümkün olduğu ölçüde, kavramın diğer temel boyutlarıyla bağlantıları içerisinde ele almaya çalışacağız. Mukaddime’den hareketle asabiyet kavramını üç temel boyuta indirgeyebiliriz. Bunlardan birincisi, hayatta kalmaktan iktidar olmaya kadar uzanan kolektif bir mücadele, ikincisi asabiyet’in yatay boyutu olan bireyin topluma sıkı bağlılığı, toplumun da bireye sahip çıkmasıyla gerçekleşen toplumsal bütünleşme, üçüncüsü de asabiyet’in dikey boyutu diyebileceğimiz, seleflerle ilgili gururverici ortak anıların
4 Örn. Bkz. Ünver Günay, “İslam Dünyasında Bir Din Sosyolojisi Öncüsü: İbn Haldun (1332- 1406)”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6. sayı, 1986, s. 63-104. Behram Hasanov 202
veya «kolektif hafıza»nın sağladığı motivasyon olarak ele alınabilir. Bizim bu güne kadar ihmâl edildiğini düşündüğümüz boyut işte üçüncü boyuttur. Halbuki, İbn Haldun söz konusu üç boyutu da bir biriyle karşılıklı etkileşim içersinde incelediğinden onlardan birine gereken önem verilmediği taktirde, diğer boyutlar da yeterince anlaşılamayacaktır. Biz de dikey boyut olarak ifade ettiyimiz «kolektif hafıza»yı merkeze alarak ve yer yer de onun diğer boyutlarla ilişkisini ortaya koyarak asabiyet kavramının analizini yapmaya çalışacağız. Fakat önce kısaca «kolektif hafıza» veya toplumsal hafıza kavramının içeriğine kısaca değinmemiz gerekir.
«Kolektif hafıza» kavramını sosyolojiye ilk kazandıran kişi Fransız sosyolog Maurice Halbwachs’dır. Halbwachs’a göre, hafızamız toplumsal çerçeveye bağımlıdır. Bu bağlamda, her bireysel hafıza başkalarıyla iletişim sayesinde oluşur ve bu “başkaları” herhangi bir insan topluluğu değil, geçmişlerinin ortak bir imajıyla kendi birliğini ve özgünlüğünü idrak eden gruplardır. 5 Halbwachs’ın kendi ifadesi şöyle: “Evet, normalde insanlar kendi hafızalarını toplum içerisinde edinirler. Aynı zamanda, onların hafızalarını geri çağırdıkları, onun farkına vardıkları ve mekansallaştırdıkları yer de toplumdır.... İşte bu anlamda kolektif bir hafıza ve hafızanın kolektif çerçeveleri mevcuttur” 6 . Dolayısıyla, gruba bağlı olan bireyleri ortak hareket etmeye iten şey, onların geçmişlerinin ortak imajına, diğer bir ifdeyle «kolektif hafıza»ya dayanmaktadır. «Kolektif hafıza»yı sürdürebilmenin yolu geçmişi sık sık hatırlamaktan geçer. Bunun en tipik örneklerinden biri, arap kabilelerinde de yaygın olan nesep ilmi ve soyağacının çıkarılmasıdır. Ünlü toplumsal hafıza teorisyenlerinden olan Jan Assmann hatırlamak eyleminin seçilmiş olma ilkesine dayandığını savunmaktadır. “Çünkü seçilmiş olmak, hiçbir şekilde unutulmaması ve unutturulmaması gereken en yüksek düzeyde sorumluluklar kurumu anlamına geliyor” 7 . Dolayısıyla, «kolektif hafıza» bir şekilde seçilmiş olma veya “eşraftan olma” düşüncesinden beslenmektedir. Bu düşünce gruba motivasyon sağlamaktadır.
5 Jan Assmann, “Collective Memory and Cultural Identıty”, New German Critique, No. 65, Cultural History/Cultural Studies. (Spring - Summer, 1995), s. 127. 6 Maurice Halbwachs, On Collective Memory, (edit. Lewis A. Coser), The University of Chicago Press: London, 1992, s. 38. 7 Jan Assman, Kültürel Bellek, Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik, (çev. Ayşe Tekin), Ayrıntı Yayınları: İstanbul, 2001, s. 35 İbn Haldun’un Asabiyet Kavramında “Kolektif Hafıza” Boyutu 203
Asabiyet Kavramını «Kolektif Hafıza» Kavramı Üzerinden Okumak İbn Haldun, asabiyet kavramını açıklarken onu sık sık grubun geçmişiyle ve asaletiyle ilişkilendirmektedir. Ona göre, “asabiyet bir yerde, korkulur ve sayılır bir şekilde mevcut olur, bağlı olduğu kök de temiz ve muhafaza edilmiş bulunursa, nesebin temin ettiği fayda daha açık, semeresi daha kuvvetli olur. Eşraftan olan ceddlerin (iftihar maksadıyla) sayılması, ona ek olan bir faydadır... asabiyet sahiplerinde şan ve şeref [asalet] aslîdir.” 8
Dolayısıyla, seçkin ceddlerin devamı olma düşüncesinin ve grubun veya toplumun ortak geçmiş imajının, kısacası «kolektif hafıza»nın asabiyetin temel boyutlarından biri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İbn Haldun «kolektif hafıza»nın sadece gerçek anlamda nesep veya kan bağına dayandığını söylemez. Nitekim grup üyelerinin sayısı arttıkça aradaki kan bağı hakikat olmaktan çıkar ve vehmî bir inanca dönüşür. Asabiyet söz konusu olduğunda aslolan kan bağının hakikaten mevcut olup olmaması değil, yakın irtibat ve karşılıklı yardımlaşmayı doğuracak akrabalık bağı inancının var olmasıdır 9 Asabiyetin temel boyutu olan «kolektif hafıza»ya sahip olmak akrabalık bağına sahip olmayanlar arasında da mümkündür: “Asabiyet sahipleri, neseplerine dahil olmayan bir kavmi kendileri için taraftar edinirse (ehl-i istina) veya bir takım kişileri köle edinmiş, azatlılara sahip bulunmuş ve söylediğimiz gibi onlarla kaynaşmış olurlarsa, bahiskonusu azatlılar ve taraftarlar efendilerinin nesepleriyle, o asabiyet içinde yer alırlar. Asabeleri ve soydaşları imişcesine, onların toplumlarının bünyesinde ve soykütüğünde yerleşmiş olurlar. Sözkonusu asabıyete dayanan nesepleri itibariyle, asabiyetteki düzene iştirak eder ve ondan pay alırlar” 10 Dolayısıyla, bir grubun ortak bir geçmiş imajına sahip olması, kan bağıyla olabileceği gibi, grubun geçmişine farklı şekildeki (din, kültür vb.) bir aidiyet duygusuyla da mümkündür. Peki, bu durumda nasıl oluyor da, aynı dini geleneğin devamı olan kabileler ortak bir «kolektif hafıza»ya veya asabiyete sahip olmak yerine birbirinden farklı, hatta rakip olabiliyorlar. İbn Haldun’a göre, aynı dinden gelmiş olmanın daha kuşatıcı bir «kolektif hafıza» oluşturduğu tartışılmazdır. Çünkü, din “kalpleri bir noktada toplama ve kaynaştırma” 11 özelliğine sahiptir ve bu özellik sayesindedir ki, kabile sınırlarının 8 İbn Haldun, Mukaddime, (trc. Süleyman Uludağ), Dergah Yayınları: İstanbul 1988, s. 440. 9 Akif Kayapınar, “İbn Haldun’da Asabiyet”, Geçmişten Geleceğe İbn Haldun: Vefatının 600. Yılında Ibn Haldun’u Yeniden Okumak,İslam Araştırmaları Merkezi, Sempozyumlar Dizisi, İstanbul, Haziran, 2006, s. 168. 10 Mukaddime, s. 443 11 Mukaddime, s. 485 Behram Hasanov 204
çok ötesindeki “sahası geniş ve hakimiyeti büyük olan hanedanlıklar din esaına dayanır.” 12 Fakat, İbn Haldun’a göre, bir insan topluluğunun veya grubun kendi ortak geçmişiyle ilgili ne kadar fazla özgün imajları olursa, bu, o grubu diğer gruplardan o ölçüde ayırır. Hatta aynı kabile içinde bile farklı asabiyetler mevcut olabilmektedir: “kabilelerin tüm boyları ve kolları umumi nesepleri itibariyle tek bir asabiyet teşkil etseler bile, içlerinde hususi bir takım neseplerin mevcut olması sebebiyle aralarında daha başka asabiyetler de bulunur. Sözkonusu hususi asabiyetlerin, sağladığı kaynaşma ve dayanışma, umumi asabiyetten daha güçlüdür. Bir aşiretten veya bir aileden gelmek veya bir babanın çocukları olarak kardeş olmak böyle özel bir asabiyeti meydana getirir.” 13 Dolayısıyla, din de her ne kadar umumi bir «kolektif hafıza», dolayısıyla da umumi bir asabiyet ortaya çıkarsa da, hususi asabiyetler, yani grubun özgün ortak geçmiş imajı, o grubun kendisini diğer gruplardan ayırmasını ve kendi üyeleri arasında hususi bir asabiyet oluşturmasını sağlamaktadır. Bunun yanısıra, bir grup kendi geçmişiyle ilgili ne kadar fazla ortak imaja sahip olursa, genel anlamdaki asabiyeti de o ölçüde artmış olur. Bundan dolayıdır ki, İbn Haldun bir grubun üyelerinin aynı dinden gelmesinin, dolayısıyla «kolektif hafıza»nın dinle takviye edilmesinin o grubun asabiyetle ilgili kuvvetine kuvvet kattığını söylemektedir. 14
İbn Haldun «kolektif hafıza» boyutunun “doz”unun asabiyetin şiddetini artırma konusunda önemli olduğunu savunmaktadır. «Kolektif hafıza» sahiplerinin, yani gruplarının ortak geçmiş imajına sahip olan üyelerin, seleflerinin hangi ölçüde seçkin olduklarıyla ilgili inançlarına ve anılarına bağlı olarak asabiyetin diğer boyutları da güçlenmekte veya zayıflamaktadır. İbn Haldun’u dinleyelim: “Bir ailenin asaleti [soyluluğu] asabiyetin çeşitli düzeyleriyle doğru orantılıdır. Çünkü asalet [soyluluk] asabiyetin sırrıdır.” 15 İbn Haldun başka bir yerde şan ve şerefin (asaletin) sadece asabiyet sahibi olanlarda mevcut olduğunu söyleyerek hemen arkasından asabiyetin, tam da «kolektif hafıza» kavramıyla örtüşen, ayırtedici özelliğini ortaya koymaktadır. Söz konusu özellik, meziyetlere sahip ve eşraftan olan selefe ve cedlere
12 Mukaddime, s. 485. 13 Mukaddime, s. 435. 14 Mukaddime, s. 487. 15 Burada Rosenthal’ın tercümesini tercih ettik. Özellikle alıntıdaki ikinci cümle Süleyman Uludağ’ın çevirisinde yanlışlıkla “Çünkü asabiyet şerefin sırrıdır” (s. 441) olarak çevirilmiştir. Rosenthal’ın çevirisinin arapça aslına (اھرس هنلأ ،ةيبصعلا توافتب فرشلا اذھ يف تويبلا
Bkz. İbn Khaldun, The Muqaddimah, (arapçadan ingilizceye çevire Frans Rosenthal), Routledge Kegan Paul: London, 1967, s. 102
İbn Haldun’un Asabiyet Kavramında “Kolektif Hafıza” Boyutu 205
istinad edilmesi ve selef ve cedlerinin söz konusu meziyet ve itibarlarının toplum fertlerinin ruhlarında tesir bırakmasıdır. 16
şehirlerde kolektif yaşam alanlarının ortadan kalkması hatırlamanın kolektif yönüne darbe vurumaktadır. Şehirlerde eskiden aynı grup içinde yer alan insanlar arasındaki bağ zayıflamış, dolayısıyla asabiyet ve onun temel boyutlarından biri olan ortak hafıza, yani geçmişi hatırlama da zayıflamış ve modern bir kavramla söylersek “zayıf hafıza”ya sahip bir toplum ortaya çıkmıştır. Asabiyet sayesinde bir ailenin, bir şerefi (soyluluk, asalet) bulunur. Şehirli olduktan sonra asabiyet ortadan kalkınca aile fertleri bu şereften (soyluluk, asalet) de soyunup çıkarlar. 17 İbn Haldun’a göre, şehir halkında, asabiyetin zayıflamasının önemli bir nedeni onlarda asalet ve şan (prestij) anlayışının anlamındaki değişmedir. Şehirlerde hatırlanan geçmişte gurur duyulan şeyler artık değişmiştir. Şehirliler artık asabiyetin önemli bir özelliği olan kahramanlığı değil, afiyet ve selamette kalmaya mail olmayı seleflerinin meziyetleri olarak görmektedirler. İbn Haldun buna “asabiyetin sırrı olan asalet” deyil, “mecazi asalet” veya “zayıf hafıza” adını vermektedir. 18 Şehirlilerle ilgili bu durum, yaşam şartlarının asabiyet üzerindeki etkisini de ortaya koymaktadir. Nitekim çölün zor şartları kenetlenmeyi teşvik ederek asabiyeti güçlendirmeye yaradığı halde, şehirdeki refah düzeyi ve güvenli ortam fertler arasındaki bağları gevşeterek «kolektif hafıza» boyutunu, dolayısıyla da asabiyeti zayıflatmaktadır. Ünlü sosyal bilimci Jan Assmann “iletişimsel bellek” ismini verdiği, taşıyıcıları ile sınırlı olan «kolektif hafıza»nın 3-4 kuşağı kapsadığını savunmaktadır. Bunu söylerken de, Tevrat’da Tanrı’nın babaların günahlarının hesabını üçüncü ve dördüncü nesillere kadar onların çocuklarına sormasıyla ilgili ifadeye istinad eder. 19
yani asaletin nihayetinin çoğunlukla dört cedd olduğunu ileri sürmektedir. Hasebin zamanla oluşan ve zamanla yok olan bir şey olduğuna işaret eden İbn Haldun da Assmann gibi ilk nesilden uzaklaştıkça canlı iletişimle varlığını sürdüren anıların canlı şahitlerinin zamanla hayata veda etmesiyle birlikte anıların da canlılığını ve heyecanverici özelliğini giderek kaybettiğini, sonunda da unutulduğunu ifade
16 Mukaddime, s. 439. 17 Mukaddime, s. 441 18 Aynı yer. 19 Assmann, Kültürel Bellek, s. 54. Behram Hasanov 206
etmektedir. Asabiyetin sırrı olan şeref ve asalet boyutu ortadan kalkınca, doğal olarak asabiyet de ortadan kalkmaktadır. 20
tedir. 21 Bu bir anlamda toplumun kendi varlığını sürdürme ve hayatta kalma reflek- sidir. Nitekim toplumsal hafıza üzerine çalışan sosyal bilimciler de devleti olmayan toplumların kendi hafızalarını muhafaza edemeyeceklerini savunmaktadırlar. 22
hasebin, yani asaletin ve asabiyetin ömrü ile aynı olduğunu savunmaktadır. Nasıl ki, asabiyetin sırrı olan asalet 3-4 kuşakta kaybediliyor ve asabiyet de bunun sonucnda kayboluyor, aynı şekilde asabiyetin gayesi olan mülk veya iktidar da asabiyetin kaybolmasıyla dördüncü kuşakta inkıraz buluyor. 23 Mülkü kaybettikten sonra veya mülke ulaşamadan başka bir asabiyetin boyunduruğu altına girmek o toplumda asabiyetin zayıf olduğunun bir göstergesidir. Fakat boyunduruk altında yaşamaya devam ettikçe, o toplumda asabiyet daha da zayıflar ve sonuçta kaybolur. Asabiyet kaybolunca onu mülk gayesine ulaştıran hak talep etme de ortadan kalkar. 24 Bu, bir tür yabancılaşmadır. Kuşaklar boyunca devam eden boyunduruk toplumun «kolektif hafıza»sında bir unutma meydana getirmekte ve onları kendilerine yabancılaştırmaktadır. Bir toplum kendisiyle ilişkisinde dikey anlamda, yani kendi köklerine yönelik bir sorun yaşadığı zaman bu, yatay ilşkileri, yani toplumun kendi arasındaki cemaat ilişkilerini de direkt etkilemektedir. İbn Haldun bu tür yabancılaşmış toplumlara Yahudileri örnek vermektedir. Nitekm Yahudiler bir topluluk olarak ortaya çıkmalarına ve asabiyet oluşturmalarına, diğer topluluklara üstünlük sağlamalarına dayanak sağlayan Tanrıyla kendi aralarındaki ahdi tutmamaya başladıkları, diğer bir ifadeyle «kolektif hafıza»larından kopmaya başladıklarından, yani asabiyetin dikey boyutundan koptuklarından yatay boyutta da, yani toplumun kendi arasındaki bütünleşme ve güç kazanmada da sorunlar yaşamaya başlamış ve başkalarının boyunduruğu altına girmişler ki, bu boyunduruk da, İbn Haldun’a göre onları kendilerine daha fazla yabancılaştırmıştır 25 . 20 Bkz. Mukaddime, s. 445-447 21 Mukaddime, s. 450-452. 22 Assmann, Kültürel Bellek, s. 73. 23 Mukaddime, s. 505-507. 24 Mukaddime, s. 454-455. 25 Aynı Yer. İbn Haldun’un Asabiyet Kavramında “Kolektif Hafıza” Boyutu 207
Asabiyetin yeniden oluşması için yabancılaşmış kuşaktan kurtulmak gerekir ki, bu da İbn Haldun’a göre asgari olarak 40 senelik bir zaman gerektirir. Asgari olarak 40 sene, bir kuşağın ortalama ömrü olarak alınır ve bir topluluğun değişim yaşayabil- mesi için oldukça önemlidir. İşte İsrailoğullarının da boyunduruk altında yaşamaya alışmış ve kendilerine yabancılaşmış zelil kuşaklardan kurtularak tekrar asabiyet sahibi, aziz bir topluluk haline gelebilmesi için 40 sene Tih çölünde beklemeleri gerekmiş. 26 Burada da İbn Haldun’la toplumsal hafıza teorisyenlerinın yaklaşımları arasında oldukça benzer özellikler olduğunu gözlemlemek mümkündür. 27
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|