İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ



Yüklə 3,06 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/40
tarix28.04.2017
ölçüsü3,06 Mb.
#16009
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   40

2

O  разлагаясь  на 

Н

2

  и  О  обладает  совсем  другими  свойствами). Этот  факт  особенно  важен  для 

биологичности.  Поэтому  биосистемам  присуща  степень  несводимости  в 



 Дашдамирова Ч.Ф. 

162


частности  к  физико-химическим    процессам.  Причем  понятие  структура 

ответственна  не  только  за  строение,  организацию,  но  и  за  процесс 

функционирования  отдельных  ее  составляющих.  Целостность  протекающих 

процессов в клеточной системе представляется актами, ритмами элементарных 

взаимодействий.  С  этой  точки  зрения  структуру  биологической  организации  

можно определить как инвариантный аспект системы. 

Такое  определение  структуры  связывается  с  важнейшими  признаками 

биоструктур  как  целостных  организаций.  Это,  прежде  всего  постоянное 

обновление  химических  и  надмолекулярных  элементов,  преемственность, 

приспособляемость.  Другие  жизненно  необходимые  особенности  это 

противоположные по отношению друг к другу, противоположные по характеру 

свойства как упорядоченность и частичная неупорядоченность, централизация 

и автономизация. С точки зрения биологии, организация ее систем определяет 

сочетание  устойчивых  и  неустойчивых  событий,  процессы  симметрии  и 

диссиметрии.  Высокая  степень  организации  предполагает  сохранению  и 

развитию  абсолютно  противоположных  способностей,  сохранению  и 

использованию  всякого  рода  случайных  отклонений  и  событий.  Такая 

повышенная  информативность  (способность)  биоструктур,  многообразие  их 

изменчивости  свидетельствует  об  определяющей  роли  клеточной  системы  к 

быстрому реагированию, усовершенствованию и приспособлению. 

Сверхчувствительность, 

усиление 

слабых 

взаимодействий, 



самообновление выступают в своей основе как самосовершающиеся процессы 

определенных  специализированных  молекул,  обладающих  способностью  к 

самостоятельному  воспроизводству.  Разумеется,  при  этом  определенную  роль 

играют  и  условия,  особенности  присущие  клеточной  системе  механизмов. 

Биологическая 

специфичность 

существенных 

изменений 

отображает 

непрерывный характер понятий ассимиляции и диссимиляции. "Они указывают 

на  глубинные  отношения  и  взаимодействия,  скрытые  за  внешними 

проявлениями  предпосылок  и  последствий  другого  явления - самого  важного 

из  того,  что  совершается  в  недрах  протоплазмы,  а  также  на  более  высоких 

ярусах  биологической  организации.  Это - единство  противоположных 

процессов саморазрушения и самосоздания живого" [4, 629-630]. 

Такого  рода  глубинные  отношения  свидетельствуют  о  том,  что 

биоструктурные  системы  представляют  свою  структурную  особенность, 

повторим,  как  инвариантный  аспект  системы.  Именно  инвариантные  аспекты 

структурных  особенностей  и  биологических  отношений  определяют 


Биологические ритмы как элементарные основы жизнедеятельности (методологический аспект) 

163


своеобразие  биологических  структур.  Здесь  информативные  изменения 

записываются и воспроизводятся нуклеиновыми кислотами. Пригодность ДНК 

к  уникальным  функциям  связана  с  тем,  что  оно  в  себе  допускает 

неограниченное  число  разнообразных  сочетаний  знаков  генетического  кода. 

Допускает  также  зависимость  намечающихся  процессов  эволюционных 

изменений  и  процессов    генетического  кодирования      от  имеющихся  свойств 

молекул  нуклеиновых  кислот.  Она  также  зависит  от  физико-химических 

свойств  молекул  биологических  составляющих  "наиболее  пригодных  для 

выполнения  функций  материальных  носителей  фрагментов  генетической 

информации,  выражающиеся  тут,  но  сути  дела,  свойства  этих  макромолекул 

обеспечивали  достаточную  степень  независимости  содержания  кодируемой 

информации  (отображений  прошлой  эволюции  и  программ  онтогенеза)  от 

материала" [4, 642-643]. 

К  наиболее  существенным  свойствам  живых  организаций  относятся  те, 

которые  возникают  в  результате  взаимодействия  их  с  окружающей 

действительностью.  Живые  организации  зависят  не  только  от  собственных 

составляющих  и  частей,  а  также  имеют  зависимость  от  внешних  условий  и 

происходящих  событий.  Такая  зависимость  информативности  клеточной 

системы  от  внешних  событий  и  изменение  ее  деятельности  в  зависимости  от 

состояния  внешней  среды  связано  в  первую  очередь  изменением 

информативности  и  деятельности  ее  составляющих  на  уровне  элементарных 

процессов.  Отсюда  следует,  что  на  уровне  молекулярных  составляющих 

биологически организационные отношения следует представлять не на уровне 

физико-химических,  а  биологических  отношений  (зависимости,  состояния, 

явления, закономерности, отношения), акт отображения предыдущих факторов 

и  наследования  программы  будущего  индивидуального  изменения.  Все 

вышерассмотренные  группы  свойств  наиболее  полно  носят  непрерывный 

характер и образуют главные особенности биологических организаций и самой 

жизнедеятельной системы в целом. 

«Формы и свойства систем, информация очень разнообразны, но у всех них 

есть  важные  общие  особенности,  для  познания  которых  необходимы 

специфические  методы  исследования.  Поэтому  целесообразно  выделить  в 

явной  форме  понятие  класса  систем  информации.  Самое  большое  значение 

имеют  те  системы  информации  (их  можно  называть  сокращенно  инфы), 

которые  выполняют  функции  различных  организаторов,  центральных  и 

частных, непосредственных и опосредованных. Именно от них зависит главное 



 Дашдамирова Ч.Ф. 

164


во  всех  сложно  организованных  процессах...  Эти  инфы  существуют  в  виде 

генов  с  их  частями,  генотипов  особей  и  генофондов...для  этих  инфов 

характерны особенно тесные связи с вещественными носителями» [5, 194]. 

Для  функционирования  жизнедеятельной  системы,  для  ее  структурной 

организации  необходимо  было  с  одной  стороны  сохранение  организованной 

информативности, а с другой стороны противостоять всяким нежелательным ее 

отношениям. 

Отношение  упорядоченности  и  неупорядоченности  материальной 

действительности  к  своему  происхождению  определяет  ее  как  стойкую 

детерминированную 

систему 

биоорганизации. 

Благодаря 

процессу 

противостояния  окружающей  сфере  и  сопротивлению  всякого  рода 

разрушительным  силам,  биологические  системы  завоевывают  свое  право  на 

существование. Для процессов отражения такой упорядоченности организации 

необходимо  соответствие  внутренних  и  внешних  ритмов.  В  структуре 

временной организации ритм характеризует упорядоченность биоорганизации. 

Таким  образом,  можно  сказать,  что  процесс  активного  использования 

феномена  ритмичности  свидетельствует  о  возникновении  жизнедеятельной 

организации. 

Итак,  биоритмы – это  проявление  жизнедеятельности  системы.  Именно 

биоритмы  ответственны  за  активность  отражения  и  функционирования 

процесса  самоорганизации.  Следовательно,  жизненность  организма – это 

ритмичность  колебательных  процессов.  С  методологической  точки  зрения, 

процесс 

самоорганизации 

представляет 

определенное 

ограничение, 

подчинения  равновесия  и  устойчивости,  функции  от  которых  зависят 

ритмические  процессы  системы.  Взаимосвязь  процесса  самоорганизации 

системы  с  колебательными  процессами  определяет  значимость  ритмичности 

для структурной организации биологических систем. 

 

 

 


Биологические ритмы как элементарные основы жизнедеятельности (методологический аспект) 

165


 

ЛИТЕРАТУРА 

 

1.

 



Александр  Марков.  Рождение  сложности.  Эволюционная  биология 

сегодня: неожиданные открытия и новые вопросы. М.: Астрель – 527 с. 

2.

 

Рузавин  Г.  И.  Концепции  современного  естествознания. – М.:  Юнит, 



2007.- 287 с. 

3.

 



Дубинин  Н.  П.  О  познании  сущности  явлений  наследственности// 

Теория отражения и естествознание. София: Наука и искусство, 1973. – с. 197-

209. 

4.

 



Веденов М. Ф., Кремянский В. И. Специфика биологических структур// 

Структура и формы материи. – М.: Наука, 1967, с. 616-643. 

5.

 

Кремянский  В.  И.  Понятие  гиперструктуры  и  систем  информации  в 



биологии// Философские проблемы биологии М.: Наука, 1973, с. 192-206. 

6.

 



Карадашева  А.  С.  Биологические  ритмы  в  свете  теории  отражения// 

Теория отражения и естествознание. София: Наука и искусство, 1973. – с. 253-

279. 

7.

 



Is Evolutionary Biology Strategic? Thomas R. Mengner in Evolution, Vol. 

61. N1, p. 239-244, 2007. 

8.

 

Гэри Стикс. Живое наследие Дарвина//ВМН, N4, 2009, с.12-19. 



9.

 

The seven sins of Evolutionary psychology. Jack Pansepp and Jules B. 



Panksepp in Evolution and Cognition. Vol. 6. N2, p. 108-131, 2010. 

10.


 

Феррис Дабр.  Идеи изменяющие мир. Новые формы жизни// ВМН, N2, 

2013, с. 12. 

11.


 

The 10000 Year Explosion; How civili - Zation Accelerated  Human 

Evolution. Gregory Cochan and Henry Harpending Basic Books, 2009. 

 

 

 


 Дашдамирова Ч.Ф. 

166


 

XÜLASƏ 

 

Bioloji inikasın aktivliyinin, onun biosistemlərin  aktivliyinin zaman aspektini 



ifadə edən ritmlərinin aşkar edilməsi bioloji idrakın ən muhum məsələsidir.  Bioloji 

ritmlər, həmçinin  bioloji inikasın zaman aspektini qöstərir. Bu zaman bioloji 

xususiyyətlər və onların funksional xarakteri idrakin prosesual konteksi ilə 

əlaqələndirilir, beləki, həyatfəaliyyətli sistemlər proseslərin uzlaşmasının muəyyən 

məcmusundan ibarətdir. Biosistemin strukturunda bioritmlərin inikası  prosesinin 

fiziki aləmin muəyyən universal xassəsi kimi aşkar edilməsi olduqca muhumdur. 

Ritm biosistemin biristiqamətli  və dönməz xarakteristikası kimi bioloji inikasın 

mahiyyətini aşkar edir.  

Bu məqalədə, bioloji ritmlərin butövlukdə  həyatfəaliyyətli sistemin inkişafı  və 

təntənəsində metodoloji əhəmiyyətini göstərməyə cəhd edilmişdir. 

 

 

SUMMARY 



 

The most important task of biological knowledge is to identify the biological 

activity of reflection, its rhythms, which express the temporal aspect of the activity of 

biological systems. Biological rhythms also show the temporal aspect of biological 

reflection. At the same biological characteristics and their functional character 

associated with the procedural context of knowledge, as live system is represented as 

a combination of a certain set of processes. It is important to present and reveal the 

reflection of biorhythms in the structure of biological systems as a universal property 

of the physical world. Rhythm as a unilateral and irreversible feature of the 

biosystem reveals the nature of the biological reflection. In this paper, we attempt to 

show the methodological importance of biological rhythms in the development and 

effective system of existence in general. 

 

 

 



Çapa tövsiyə etdi: prof. A.B.Məmmədov 

 

Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 

167


 

 

FƏLSƏFƏDƏ MATERİYA HAQQINDA  

TƏSƏVVÜRLƏRİN TƏKAMÜLÜ 

 

Rzayeva Xalidə İsrafil qızı  

Bakı Dövlət Universitetinin  

“Ontologiya və İdrak nəzəriyyəsi”  

ixtisası üzrə qiyabi aspirantı       

 

 

Açar sözlər:  materiya, sinergetika, substansiya, fəlsəfə, sistem yanaşma, atom, 

elementar hissəcik, müasir fizika, elektron, obyektiv reallıq 

Ключевые слова: материя, синергетика, субстансия, философия, систем-

ный  подход,  атом,  элементарная  частица,  современная  физика,  электрон, 

объективная реальность 

Key words: mather, synergetic, substancy, philosophy, system method, atom, 

elementary particle, modern physics, electron, objective reality  

 

Fəlsəfədə materiya anlayışı həmişə filosofların diqqət mərkəzində olmuş, onları 



daim düşündürmüşdür. Materiyanın quruluş  və xassələrinə dair məsələləri təbiət 

elmləri öyrənsə də, materiya anlayışının mahiyyətinin açılmasını fəlsəfə də hərtərəfli 

öyrənir. Məhz bu səbəbdən də materiya anlayışı filosofların daim diqqət mərkəzində 

olmuşdur. 

Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülünə nəzər yetirsək görərik ki, 

materiya haqqında təsəvvürlər hələ Qədim Hindistan, Çin və Yunanıstandan başlan-

mışdır. Qədim fəlsəfədə materiya anlayışının  əsasında maddi olanın (ilkin materi-

yanın) anlaşılması dururdu ki, ondan da bütün şeylərin yaranması  qəbul edilirdi. 

Antik fəlsəfədə materiyanın bu cür anlaşılması nəticəsində Fales hər şeyin əsasında 

suyun, Anaksimen havanı, Anaksimandr apeyronu, Heraklit isə odu görürdü.  

Materiya haqqında yuxarıda qeyd etdiyimiz ilkin təsəvvürlərə baxmayaraq ilk 

dəfə materiyanın (hyle) anlaşılması  cəhdi Platon tərəfindən irəli sürülmüşdür ki, o, 

bununla dünyanın müxtəlifliyinin səbəbini aydınlaşdırmaq istəmişdir. Platonun 

fikrincə materiya təcrid olunmuşdur və insan idrakı üçün əlçatmazdır. Platonun 

materiya haqqında bəhs etdiyi ilkin dialoqlarında materiya qeyri-varlıq kimi 

xarakterizə olunur, lakin sonralar yazdığı «Timey» adlı dialoqunda isə bildirir ki



 Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 

168


materiya istənilən formanı  qəbul edə bilər, çünki onun özü əslində formasızdır. O, 

reallıq kimi yox, imkan kimi mövcud ola bilər. 

Platonun təlimindən fərqli olaraq Aristotel materiya və forma haqqında 

təlimində materiyaya imkan (potensiya) kimi baxır. Materiyanın imkandan 

gerçəkliyə çevrilməsi məhz formanın köməkliyi ilə mümkün olur. Aristotelin fikrincə 

forma aktiv başlanğıcdır, həyat və  fəaliyyətinin başlanğıcıdır, lakin materiya isə 

qeyri-aktivdir (passiv). «Aristotel gözəl başa düşürdü ki, zaman – sadəcə  hərəkətin 

ölçüsüdür» (5, 9). Lakin materialistlərdən fərqli olaraq «astroloji məktəb olan 

«Rodnik» isə belə bir şərh verir: «Zaman – ruh və materiyanın qarşılıqlı  təsirinin 

meydana gəlməsi formasıdır»» (5,9). 

Lakin Demokrit isə öz atomizmində materiyanın 2 növünü – atomları və boşluğu 

göstərməklə həp şeyin əsasında bölünməz atomların durduğunu göstərirdi. Epikür isə 

Demokritin təlimini daha da inkişaf etdirsə  də onun materiya haqqında olan bu 

təsəvvürləri bəsit xarakter daşıyırdı. 

Belə  nəticəyə  gəlmək olar ki, Aristotelin təlimində materiya haqqqında 

təsəvvürlər antik dövrdə, uzun müddət diqqət mərkəzində olmuşdur. Lakin onun 

təlimi dualist xarakter daşısa da, orta əsrlərdə bu təsəvvürlər xristianlığın və 

müsəlmanlığın monoteist, dini təsəvvürləri ilə əvəz olunmuşdur. 

Materiya haqqında təsəvvürlər sonralar R.Dekart, və Spinozanın təlimlərində 

özünün müəyyən inkişaf mərhələsinə gəlib çatmışdır. 

C.Brunonun sonralar isə Spinozanın fəlsəfəsində materiya bir substansiya kimi 

nəzərdən keçirilmiş və materiya əslində elə tam halda elə dünyanın özüdür, qənaətinə 

gəlinmişdir. Spinoza ümumiyyətlə «materiya» terminindən uzaqlaşaraq «substan-

siya» termininin anlaşılmasını irəli sürürdü. 

Sonralar Holbax və Didronun təlimlərindən də materiya haqqında təsəvvürlər bir 

qədər inkişaf etmişdir. Holbaxın materiyaya verdiyi tərif isə Leninin tərifinə 

müəyyən qədər yaxınlaşsa da onlar forma və məzmunca bir-birindən fərqlənir. Belə 

ki, Holbaxın tərifində deyilir ki, materiya duyğularımıza təsir edən hər  şeydir və 

materiyanın obyektiv reallıq olmaq kimi xassəsi  əsas xassə hesab oluna bilər. Bu 

tərifdə həmçinin materiya insana qarşı qoyulur və materiya toxunmaqla hiss olunan 

fiziki reallıq kimi qəbul olunur. Holbax Spinoza – Brunonun (substansiya-təbiət) 

fikirlərinə etiraz etmir, mexaniki-metafiziki materialistlərin fikirlərini inkişaf etdirir. 

Qeyd edək ki, dövrlə bağlı olaraq marksizm-leninizm baxışları fetişləşdirilirdi, 

bütün təlimlərin yekunu və  ən yaxşısı kimi göstərilirdi.  Əslində  fəlsəfədə varislik 

prinsipi həmişə ön planda durur. Yəni marksizm-leninizmdən tam imtina etmək 

doğru olmaz. Bu təlimin də müsbət tərəflərindən istifadə etmək lazımdır. Ona görə 



Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 

169


də biz Marks, Engels və Leninin materiya və onun mövcudluq formalarına dair 

fikirlərinə müraciət etmişik. Onların müsbət və  əhəmiyyətli fikirlərini  şərh etməyə 

çalışmışıq. 

Materiya haqqında təsəvvürlər K.Marks, F.Engels və V.İ.Leninin təlimlərində 

özünün müəyyən inkişaf mərhələsinə çatır. Belə ki, F.Engelsin materiyanın 5 hərəkət 

formasını (mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sosial hərəkət) irəli sürməsi onu 

göstərir ki, materiya haqqında təsəvvürlər müəyyən inkişaf mərhələsinə çatmışdır. 

F.Engels «Təbiətin dialektikası» (1873) əsərində materiyanın hərəkət formalarının 

təsnifatını versə də, həmin dövrdə elmlərin klassifikasiyası çox güclü təsir qüvvəsinə 

malik idi. «Əgər riyaziyyatın özünü nəzərə almasaq, hər bir elm materiyanın ayrıca 

bir hərəkət formasını özünün predmeti hesab edirdi» (4, 284-285).  

XX  əsrdə elmin inkişafı XIX əsrdə  bəlli olmayan fiziki hərəkətin yeni 

formalarını ortaya çıxartmış, mikro və makro aləmdə baş verən proseslər bunu 

əsaslandırmağa imkan yaratmışdır. Bunlara baxmayaraq Engels tərəfindən 

materiyanın əsas hərəkət formalarının təsnifatı həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. 

XIX əsrin 70-ci illərində meydana gələn maxizm («ikinci pozitivizm») dialektik 

materializmə  əks olaraq, materiya anlayışının mövcud olmaması  qənaətinə  gələrək 

«materiya sarsılmışdır», «materiya yox olmuşdur» kimi təsəvvürləri dəstəkləyirdi. 

Maxistlər ciddi şəkildə materiyanın tərifini tələb edirdilər. O dövrün filosofları  və 

təbiətşünasları elmdəki bütün nailiyyətləri metafiziki nöqteyi-nəzərdən təhlil 

etdiklərindən bir sıra ciddi problemlərlə üzləşirdilər. Çünki metafizik nöqteyi-nəzər 

elmdəki bir sıra problemləri həll etmək iqtidarında deyildi. Antifəlsəfi, pozitivist bir 

hərəkat olan maxizm təcrübəni tənqid etməyi fəlsəfənin əsas vəzifəsi hesab edir və 

fəlsəfənin elm fəlsəfəsi şəklində mövcud olmasını dəstəkləyirdilər. 

Lomonosov və Lavuazye tərəfindən kəşf olunmuş maddə  çəkisinin saxlanması 

qanunu isə belə bir tendensiyanın hökm sürməsinə səbəb olmuşdu ki, kütlə maddənin 

miqdarını bildirir və kütlə  dəyişməz qalır. Lakin Rezerford tərəfindən elektronun 

kəşfi və elektron nəzəriyyələrinin yaranması bir çox faktları ortaya çıxarır. Belə ki, 

elektron öz hərəkət sürətindən, yaratdığı sahənin enerjisindən asılı olaraq öz kütləsini 

dəyişir. Mexaniki və elektrodinamik kütləyə malik olan elektron hərəkət zamanı 

mexaniki kütləsini dəyişir ki, bu da elmdə uzun illər sürən «materiyanın yox olması» 

qənaətinə  gətirib çıxarır. Bəzi hallarda materiyanın bəzi xassələrinin yaxa çıxması, 

yaxud onların nisbi halda özlərini göstərmələri də belə bir fikrə əsaslanmağa imkan 

verirdi. Çünki materiyanın xassə  və növləri onun özü ilə eyniləşdirilirdi. Bu isə öz 

növbəsində yanlış bir mövqe idi. Elmdəki kəşflər materiya anlayışına yeni bir tərif, 

yeni bir məzmun verilməsini tələb edirdi.   



 Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 

170


Materiyanın mahiyyətinin tam açılması sahəsində ilk uğurlu addım isə V.İ.Le-

ninə  məxsusdur. Belə ki, Leninin materiyaya verdiyi tərif o vaxta qədər materiya 

haqqında mövcud olan bütün təsəvvürlərin yekunu kimi qiymətləndirilə bilər. 

Onu qeyd etmək lazımdır ki, Leninin bu tərifi o vaxta qədər elmdə və fəlsəfədə 

baş vermiş olan bir çox yanlışlıqları aradan qaldırmışdı. Maxistlərin materiyaya və 

fəlsəfəyə bu cür münasibəti yeni bir baxış  tərzinin və materiyaya yeni bir tərifin 

verilməsini tələb edirdi. Materiyaya yeni bir  tərifin V.İ.Lenin tərəfindən verilməsi o 

vaxta qədər materiya haqqında mövcud olan təsəvvürləri ümumiləşdirərək materiya 

haqqında mühüm bir fəlsəfi nəticə  çıxarmışdı: «Materiya insana öz duyğusu ilə 

verilən, duyğularımızdan asılı olmayaraq mövcud olan və duyğularımızla surəti 

alınann,  şəkli alınan,  əks olunan obyektiv reallığı göstərmək üçün fəlsəfi bir 

kateqoriyadır». «Ona görə də V.İ.Lenin deyirdi ki, materiyanın ümumi, tərkibi, onun 

«əksi»dir, mövcud olaraq təsirlə çox yaxındır» (10, 26). 

Bu tərifi təhlil etsək görərik ki, duyğu materiyanın duyğu orqanlarına təsiri 

nəticəsində yaranır və materiya insanın duyğurlarında  əks olunur. Materiyanın 

inkişafı gedişində canlıların duyğuları, sonra isə insan şüuru meydana çıxır. 

Maraqlısı isə budur ki, insan beyninin məhsulu olan insan şüuru materiyanı  dərk 

etməyə, materiyanın xassə və növlərini, atributlarını öyrənməyə cəhd edir. Obyektiv 

reallığı  əks etdirən materiyanın inkişafının  ən yüksək mərhələsi insan şüuru hesab 

oluna bilər. Çünki insan şüuru materiyanın mahiyyətini dərk etməyə səy göstərir ki, 

bu da öz növbəsində insan şüuru ilə yüksək mərhələyə çatan materiya yaratmış 

olduğu şüurla yüksək idrak mərhələsinə çatır. 

Beləliklə dünyanın vahidliyini, onun bir substansiyadan yaranmasını əks etdirən 

monizmdən və dünyanın ikili əsası olmasını bildirən dualizmdən fərqli olaraq, 

dialektik-materializmin nümayəndələri materialist monizmi (dünyanın  əsasında 

vahid, maddi substansiyanın durmasını  əks etdirir) dəstəkləyir və materiyanın 

substansionallığını, materiyaya vahid maddi aləmin sonsuz müxtəlifliyinin təcəssümü 

kimi baxırdılar. 

Müasir elm tərəfindən həyata keçirilən bir çox təcrübə  və eksperimentlər 

materiya haqqında təsəvvürlərin dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. «Materiya problemi 

yarandığı gündən minilliklər boyu fəlsəfi və təbii-elmi fikrin daim diqqət mərkəzində 

olmuşdu. Bunu materiya haqqında ilkin, sadəlövh təsəvvürlərdən ta kvarklara, 

qlüonlara və s. qədər insan idrakının keçdiyi yola nəzər salsaq görə bilərik»(8,38). 

Materiya probleminin fəlsəfi analizi yolunda materiyaya duyğularımız vasitəsilə 

verilən obyektiv reallığı göstərən fəlsəfi bir kateqoriya kimi tərifin verilməsi 

V.İ.Leninin «Materializm və empiriokritisizm» əsərində göstərilir. Lakin Leninin 



Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 

171


materiyaya verdiyi tərif fəlsəfi ədəbiyyatda həmişə özünü doğrultmur. Hərfi mənada 

Leninin verdiyi tərif belə deməyə imkan verir ki, Lenin ilk dəfə göstərmişdi ki, 

materiya obyektiv reallığı əks etdirir və bizə o duyğularımız vasitəsilə verilir. Lakin 

bu tərif də heç də materiyanı tam əks etdirmir. Ola bilsin ki, Lenin tərəfindən 

verilmiş bu tərifin, mahiyyəti materializmdə olan materiya haqqında konsepsiyada 

aydın şəkildə açılsın. Lakin bu tərif o dövrə qədər mövcud olan ziddiyyətləri aradan 

qaldırsa da, özündən sonra uzun müddət bir çox filosofların və alimlərin diqqətini 

özünə  cəlb etsə  də artıq müasir dövr üçün qənaətbəxş hesab olunmur. İnsan idrakı 

mövcudatın dərinliklərinə gedərək gec-tez hər  şeyin  əsasında duran sonuncu əsasın 

nə olduğuna gəlib çatmalıdır. 

«Deyilənlərlə  əlaqədar olaraq, biz materiyanın 2 cür anlaşılması (materiyanın 

fəlsəfi anlaşılması  və materiyanın təbii-elmi (fiziki) anlaşılması) məsələsi üzərində 

dayanmağı lazım bilirik» (8,44). Sovet dövrünün fəlsəfəsində V.İ.Leninin irəli 

sürdüyü materiyanın iki cür anlaşılması tendensiyası hökm sürsə  də, 40-cı illərin 

sonunda bu məsələnin ciddi müzakirəsi bunu deməyə  əsas verdi ki, Leninin 

materiyanın iki cür anlaşılması  məsələsi heç də mövcud deyil. Belə ki, ancaq 

materiyanın fəlsəfi anlaşılması  və materiya haqqında təbii-elmi təsəvvürlərdən 

danışmaq mümkündür. Nəyə görə məhz fəlsəfə materiya terminindən istifadə etmək 

hüququna malik olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fizika da öz növbəsində 

materiyanı, öyrənmək statusuna malik olmalıdır.  

V.İ.Leninin materiyaya verdiyi tərif uzun müddət özünü doğrultsa da, ona qarşı 

olan tənqidlər də səngiməmişdi. V.İ.Leninin materiyaya verdiyi tərifin düzgün başa 

düşülməməsi bəzi sovet filosoflarının materiyanın fəlsəfi anlayışından başqa «fiziki» 

anlayışının olması qənaətinə gəlməsinə səbəb olmuşdu. Bu cür baxışlar XX əsrin 50-

ci illərində  tənqid olunmuş  və aradan qaldırmışdı. B.M.Kedrov, S.T.Melyuxin, 

İ.S.Narski kimi filosoflar Leninin materiyaya verdiyi tərifin metodoloji əhəmiyyətini 

vurğulayaraq onu yüksək qiymətləndirmişlər. 

Alman filosofu V.Ştern «materiya» anlayışı ilə onun atributlarını (hərəkət, 

məkan və zaman), maddi anlayışını fərqləndirirdi. 

Lakin F.T.Axiptsev isə materiyanın atributlarını, xassə  və münasibətlərini 

materiyadan ayıraraq iki cür obyektiv reallığın olması nəticəsinə gəlib çıxırdı. 

V.Şterndən və F.T.Arxiptsevdən fərqli olaraq S.T.Melyuxin materiya və onun 

atributlarını, xassə  və münasibətlərini bir-birindən ayırsa da, onların ayrı-ayrılıqda 

mövcud olmadığı  qənaətinə  gəlir. O, həmçinin bildirirdi ki, obyektiv reallıq 

materiyadan daha geniş anlayışdır. Obyektiv reallıq materiyanın özünü və bütün 

atributlarını, xassə  və münasibətlərini  əhatə etdiyinə görə daha geniş anlayış kimi 



 Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 

172


qəbul olunur. Lakin obyektiv reallığı heç də  həmişə materiya adlandırmaq olmaz. 

Amma materiyanı obyektiv reallıq adlandırmaq olar. Reallıq anlayışı isə obyektiv 

reallıq anlayışına nisbətən daha geniş anlayışdır. Çünki o özündə obyektiv və 

subyektiv reallığı əks etdirir. 

Buradan görünür ki, V.İ.Leninin səhvi materiya və obyektiv reallıq anlayışlarını 

eyniləşdirməsindədir. 

«Energetizm» cərəyanının nümayəndələri isə materiya və  hərəkəti eyniləşdirir-

dilər. Bir çoxlarının materiya ilə onun atributlarının, xassə  və münasibətlərinin 

eyniləşdirməsi materiya və  hərəkəti eyniləşdirən «energetizm» cərəyanının  əmələ 

gəlməsinə  səbəb olmuşdu. «Energetizmin» nümayəndələrinin materiya və  hərəkəti 

eyniləşdirməsi enerji və materiyanın eyni olması, materiyanın hərəkətə (enerjiyə) 

çevrilməsi qənaətinə gəlməsinə səbəb olmuşdur. Buradan da enerjinin saxlanması və 

çevrilməsi qanunu pozulur ki, bu da «energetizmin» nümayəndələrinin düzgün 

olmayan bir mövqeyə gəldiyini bir daha sübuta yetirir. 

Yuxarıda biz bir çox alimlərin materiya haqqında olan bəzi yanlış fikirlərini 

nəzərdən keçirdik. Onların arasında S.T.Melyuxinin mövqeyi daha münasibdir. Onun 

fikrincə materiyanın xassə  və münasibətləri, atributları (hərəkət, məkan və zaman) 

materiyadan ayrılmaz olmasa da, heç də materiya ilə eyni deyil. 

Kvant fizikasının (Maks Plank) yaranması da materiya haqqında təsəvvürlərin 

dəyişməsinə  təsir etdi. Bu nəzəriyyəyə görə  şüalanma prosesində enerji ixtiyari 

miqdarda və arasıkəsilmədən deyil, bölünməz porsiyalarla – kvantlarla şüalanır. 

Plankın hipotezini işıq hadisələrinə tətbiq edən Eynşteyn belə bir qənaətə gəlmişdir 

ki, işığın korpuskulyar strukturunu qəbul etmək lazımdır. «Ümumi nəzəriyyəyə görə 

Eynşteyn işığın sürətinə artıq daimi deyil, məkan koordinatlarının funksiyası kimi 

baxırdı» (6, 33). Əlavə etmək lazımdır ki, məkan-zaman haqqında Nyuton-Eynşteyn 

modeli də mövcuddur. Belə ki, «çoxölçülü» məkanlar haqqında nəzəriyyə  məkan-

zamanın Nyuton-Eynşteyn modelinin sintezi yolu ilə gedir (6, 21). Məkan və 

zamanın dialektik vəhdəti materiyanı  əks etdirir. «Bir ölçülü materiya birölçülü 

məkan və bir ölçülü zamanla, ikiölçülü materiya ikiölçülü məkan və ikiölçülü 

zamanla və s. əks olunur» (6, 18). Nyuton-Eynşteynin məkan-zaman modeli sonralar 

çoxölçülü məkanlar haqqında nəzəriyyə ilə əvəz olunmuşdu. 

Zamanın çoxölçülülüyü materiyanın saxlanması qanunundan yaranır və materi-

yanın keyfiyyəti istənilən məkan-zaman çevrilmələrində heç bir dəyişikliyə uğramır. 

«Materiya elə bir fiziki yüksəklikdir ki, o özündə yarı  məkanın saxlanması  və 

zamanın saxlanması keyfiyyətini əks etdirir (M

n

=S



n

. T


n

=const)» (6, 18). 



Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 

173


Plankın kvant nəzəriyyəsindən və Eynşteynin foton nəzəriyyəsindən sonra N.Bor 

tərəfindən Atomun Bor nəzəriyyəsi yarandı ki, bu nəzəriyyə Rezenfordun planetar 

atom modelinin yaratdığı ziddiyyətləri aradan qaldırdı. Atomun kvant nəzəriyyəsi isə 

N.Bor tərəfindən irəli sürüldü. 

Elementar hissəciklər sahəsindəki tədqiqatlar bir çox hissəciklərin (neytronlar, 

protonlar, mezonlar, kvarklar və leptonlar) xassələrinin və qarşılıqlı  təsirlərinin 

meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Elementar hissəciklərin öyrənilməsində  və 

molekul və atomların quruluş xüsusiyyətlərinin tədqiqində sistemli-struktur yanaşma 

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Müasir elm tərəfindən materiyanın izahı onun mürəkkəb sistemli təşkil və 

quruluş xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Maddi dünyanın istənilən obyekti sistem şəklində 

öyrənilə bilər ki, hansı ki, sistemin elementləri və onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə 

söykənir. İstənilən molekul da sistem hesab oluna bilər ki, hansı ki atomlardan təşkil 

olunub. Atomların nüvələri aralarındakı elektrostatik itələmə gücünə tabe olaraq, 

qarşılıqlı əlaqə və təsir nəticəsində molekulun bütövlüyünü təmin edirlər. 

Atomun nüvəsi də öz növbəsində daxili struktura malikdir. Ən sadə atomların 

nüvələri bir hissəcikdən – protonlardan təşkil olunub. Lakin daha mürəkkəb olan 

atomların nüvələri isə neytron və protonlardan təşkil olunublar, hansı ki, daima bir-

birlərinə çevrilirlər. Bu qarşılıqlı çevrilmələr nuklonları yaradır ki, onlar da öz 

növbəsində müəyyən bir vaxtda gah proton vəziyyətində, gah da neytron 

vəziyyətində olurlar. Neytronlardan və protonlardan da kiçik hissəciklər olan-

kvarkları ayırmaq olar. Qarşılıqlı  əlaqədə olan kvarklar isə glüonlara (latın dilində 

gluten - yapışqan) çevrilirlər ki, sanki bir-birinə yapışmış kvarkları xatırladır. 

Protonları, neytronları və digər hissəcikləri fizika adronlar qrupuna aid edir ki, onlar 

da kvark-qlüonların qarşılıqlı təsirinin sayəsində mövcuddurlar. 

Eynilə sistemli-struktur yanaşmanı canlı aləmə  tətbiq etsək görərik ki, sistem-

struktur yanaşma burada da hökm sürür. «Məsələ burasındadır ki, maddi dünyada və 

onun ayrıca yerlərində, harada ki, materiyanın özünü təşkilinin aktiv prosesi gedir. 

Orada ayrıca ieraxik sistem hökm sürür. Hansı ki, hər bir mürəkkəb sistem özünün 

təşkil olunduğu sistemlərə  əsaslanır, amma yeni bir tərkib yaradır, hansı ki, onun 

tərkibində olan sistemlərdə yoxdur» (10, 26). 

Materiyanın həmişə sistem formasında təzahür etməsi bizə  məlum olduğundan 

biz sistemliliyin materiyanın atributiv xassəsi olduğunu qeyd edə bilərik. Lakin tam 

anlayışı daha geniş bir anlayış olub sistem anlayışını ehtiva edir. “Bu halda sistemə 

tamın siniflərindən biri kimi baxmaq olardı.”(3, 72) 


 Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 

174


Təbiətşünaslıq materiyanın strukturunun dərin tədqiqinə ancaq XX əsrdə 

müraciət etmişdi ki, bunu XX əsrin atomistikası adlandırılan elementar hissəciklər 

fizikasının sərhədləri daxilində  həyata keçirmişdi. Bir çox elementar hissəciklərin 

kəşfi onların tədqiqində müəyyən bir qanunauyğunluğun tətbiqini tələb edirdi. Bu 

sahədə  əsas rolu saxlanma qanunları  və simmetriya ideyası oynayırdı. Simmetriya 

prinsipinin tətbiqi fizikada antihissəciyin yaranmasına gətirib çıxartdı. P.A.Dirak 

elektronun antipodunun olması  qənaətinə  gəlmiş  və o pozitron adlandırılmışdır. 

Sonrakı eksperimentlərdə isə onun mövcudluğu qeydə alınmışdır. 

Sonralar mezonların (X.Yukava və b.) nuklonların, adronların, barionların, 

hiperonların, rezonasların və s. kimi elementar hissəciklərin kəşfi və onların müx-

təlifliyi göstərdi ki, dünyanın ilkin bünövrəsini qurmaqdan söhbət gedə bilməz. 

Lakin Vaynberq-Qluşou-Salam nəzəriyyəsinin yaranması isə təcrübə gedişatında 

bazonların mövcudluğunun sübuta yetirilməsinə  gətirib çıxarmışdır. Deyilənləri 

ümumiləşdirsək onu qeyd edə biləri ki, elementar hissəciklər fizikasının yüksək 

inkişafı nəticəsində dünyanın ilkin əsasında nəyin durduğunun müəyyənləşdirilməsi, 

məhz bizə materiya haqqında müasir və elmi, təsəvvürlərin  ən son yekunu kimi 

qiymətləndirilə bilər. «Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fiziklər «materiyanın 

bünövrəsində duran ilkin hissəciklərin sayını ixtisar edərək onları bir neçə hissəciyə 

müncər etməyə, bütün maddi olanların, o cümlədən «elementar» hissəciklərin 

əsasında duran və onları  əmələ  gətirən «ilk» materiyanı – pramateriyanı» tapmağa 

çalışırlar» (2,64). Elementar hissəciklərin sayını ixtisar etməklə vahid materiya 

nəzəriyyəsinin yaradılması «prametriyanın» tapılması sahəsində böyük, uğurlu bir 

addım hesab oluna bilər. 

Elmdəki son nailiyyətləri izləsək «qaranlıq materiya» anlayışının son zamanlar 

daha çox səslənməsinin şahidi olarıq. 

Materiyanın səviyyələrini 2 hissəyə bölmək olar. Hissəciklər və ondan aşağı olan 

səviyyə maddələrə aiddir, amma «Fiziki vakuum» və ondan yüksək olan səviyyə 

kvant sahəsinə aiddir» (9, 7). Kainadda materiyanın faiz göstəricisinə  gəldikdə isə 

«maddi  əşyalar 4%, «Qaranlıq materiya», bütün materiyanın 23%-i, özündə  əks 

etdirir. «Fiziki vakuumun» və daha yüksək səviyyələrin payına gəldikdə isə onlar 

kainatda materiyanın 73%-i təşkil edirlər» (9, 8). 

Materiya anlayışına dialektik – materialist baxışlar, müasir fizikadakı bir çox 

kəşflər materiyanın sistemli-struktur təşkilini əsaslandıran sinergetik baxışlarla əvəz 

olundu. Özünütəşkil haqqında nəzəriyyə olan sinergetika Y.Haken tərəfindən elmə 

daxil edilmişdir. 


Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 

175


Materiyanın sinergetik özünütəşkil prosesini nəzərdən keçirsək görərik ki, 

materiya ierarxik struktura malikdir. «Özünütəşkil makro sistemləri tələb edir, hansı 

ki, çoxlu bir-birindən uzaq sistemlərin qarşılıqlı  əlaqəsindən ibarətdir» (11, 1)). Bu 

ierarxiyanın hər bir elementi arasında qarşılıqlı asılılıq var. Hər bir yüksək səviyyə 

özündən əvvəlkilərin cəhətlərini bu və ya digər dərəcədə birləşdirir.  

“Özünütəşkiletmə anlayışı ilə müxtəlif tipli sistemlərdə baş verən özünüstruk-

turlaşdırma, özününütənzimləmə, özünühasiletmə prosesləri başa düşülür.”(3,180) 

Özünütəşkiletmə materiyanın ən ümumi, universal xassələrindən biridir ki, bu xassə 

özünü hər yerdə göstərir. Materiyanın sinergetik səviyyələri sadədən mürəkkəbə 

doğru gedən prosesin ayrı-ayrı  mərhələləridir. Materiyanın mikro və makro 

səviyyələrinə nəzər salsaq görərik ki, mikro səviyyədə təzahür edən proseslər makro 

səviyyədə  də özünü göstərir. Sinergetikanın  əsl mahiyyətinə nüfuz edərək, belə bir 

nəticəni çıxartmaq olar ki, sinergetika əslində elə mikro səviyyədə gedən proseslərin 

makro səviyyədə  tğəzahür formalarını haqqında nəzəriyyədir. Mikro və makro 

səviyyələrdən başqa canlı  və cansız təbiəti də sinergetik yanaşma tənzimə 

əsaslanaraq  şərh etmək mümkündür. Canlı  və cansız təbiətin sinergetik baxımdan 

şərhi onu göstərir ki, onların hər iki vahid qanunauyğunluğa tabedir və bu 

qanunauyğunluq materiyanın təbii-elmi vəhdətini bir daha sübut edir. «Sinergetika 

ilə özünütəşkilin arasındakı  əlaqəyə  əsasən desək yaxşı olar ki, onların müraciət 

etdiyi və qaldırdıqları mövzu bir-bir ilə  əlaqədardır. Onların həmçinin fərqləri də 

var» (12,7). 

Mikro və makro səviyyələrdə gedən prosesləri öyrənərkən, biz xaosdan nizamlı-

lığa və  əksinə olan keçidləri nəzərdən keçirməliyik. Mikro səviyyədəki prosesləri 

makro səviyyədəki proseslərə  tətbiq edərək, biz nizamlı  və mürəkkəb strukturları 

yaradan şərtləri öyrənirik ki, bu da metodoloji cəhətdən yüksək qiymətləndirilə bilər. 

Materiyanın sinergetik özünütəşkili prosesi son zamanlar materiyanın tədqiqi 

sahəsində daha çox müraciət olunan bir məsələdir. “Özünütəşkiletmənin mexanizmi 

haqqında yuxarıda söylədiklərimiz göstərir ki, bu proses “materiya təşkilinin 

bünövrəsində” yerləşir və müəyyən  şəraitdə (sistem açıq, qeyri-xətti olduqda, onun 

elementləri özünü kooperativ surətdə apardıqda) o, hətta sadə fiziki və kimyəvi 

sistemlərdə  də başlana bilər.”(3,189) Belə ki, təbii sistemlərin özünütəşkili prosesi 

zamanı müəyyən bir qanunauyğunluq mövcuddur. Bu Y.Hakenin yaratdığı tabeçilik 

prinsipidir. Sadədən mürəkkəbə doğru gedən özünütəşkil prosesi zamanı sistemin 

çoxlu sayda elementləri bu prosesdə iştirak edirlər ki, bu da bu prosesi dərk etməyə 

imkan vermir. Tabeçilik prinsipi isə bu problemi aradan qaldırmağa imkan verir. 

Sistemin aparıcı elementlərini müəyyən etməklə biz sistemin əsas və az sayda olan 



 Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 

176


təşkiledicisini müəyyənləşdiririk. “Sistem materiya təkamülünün nə  qədər yüksək 

pilləsində durursa, ondakı özünütəşkiletmə prosesləri də bir o qədər mürəkkəb və 

dolaşıq xarakter daşıyır.”(3,189)  Beləliklə, sistemin bütün digər elementləri 

aparıcıların hərəkətlərinə uyğunlaşmağa, onlarla harmoniya təşkil etməyə çalışırlar. 

Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülünə  nəzər salsaq görərik ki, 

antik dövrdən başlayaraq XX əsrdə yüksək inkişaf mərhələsinə çatan bu təsəvvürlər 

sonda sinergetik baxımdan təhlil olunur və mühüm metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. 

«Materiyanın mahiyyəti, fəlsəfəsi onun mövcud olan prinsiplərində  əks olunur. 

Materiya məkan və zamanla məhdudlaşdırılır. O monaton yox diskret xarakterlidir, 

ya da hissəciklər qruppu kimi çıxış edir. Hissəciklərin vəziyyəti və qarşılıqlı əlaqəsi 

materiyanın tərkibini təşkil edir» (7, 21). Lakin elmdə baş verən hər bir yenilik 

materiya haqqında təsəvvürlərə mühüm təsir edib və edəcək. Məhz buna görə  də 

bunu mütləq qeyd etməliyik ki, materiya haqqında təsəvvürlər elmlə paralel şəkildə 

inkişaf edir və heç vaxt bu inkişaf səngiməyəcək. 

«Belə ki, planet, ulduz və qalaktika formasında olan maddi obyektlər materi-

yanın görünən hissəsidir. Sahə formasında olan materiyanın böyük əksəriyyəti bizim 

hissələrimizə  təsir etmir, amma o bizi hər tərəfdən  əhatə edir. Kainatdakı cazibə 

qüvvəsinin təminatının maddi əşyalar və qaranlıq materiya təmin edir» (9, 8). 

Qaranlıq enerji isə özünün əks təzyiqi sayəsində genişlənməyə  cəhd edir. Qaranlıq 

materiya və qaranlıq enerjinin arasındakı  fərq o qədər də böyük deyil. Belə ki, 

qalaktikaların sürüşməsi müşahidə olunur. Bu o mənanı verir ki, müasir dövr 

qaranlıq materiyanın və maddi əşyaların gücünün mənimsənilməsindən qaranlıq 

enerjinin gücünün mənimsənilməsinə  qədər olan bir keçiddir (9,8).  Materiya 

haqqında təsəvvürlər elmlə paralel şəkildə inkişaf etsə  də, materiya haqqında 

təsəvvürlər və onların inkişafı  fəlsəfə daxilində baş verəcək. Fəlsəfəsiz materiyanı, 

materiyasız fəlsəfəni təsəvvür etmək mümkün deyildir. Materiyanın mahiyyətinin 

tam açılması  və materiyaya yeni bir tərifin verilməsi məsələsi məhz fəlsəfənin 

qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfi ədəbiyyatlarda materiya anlayışı demək olar ki, 

ayrıca öyrənilmir. Materiya varlığın tərkib hissəsi kimi öyrənilir. Varlıq materiyadan 

çox geniş anlayışdır. Materiya varlığın maddi forması kimi göstərilir. Varlığa verilən 

tərif materiyanı da əhatə edir. Lakin materiya onun strukturu, formaları, mövcudluq 

formalarını öyrənərək bu gün də çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

 

 



Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 

177


 

Yüklə 3,06 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin