İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SUMMARY
- Çapa tövsiyə etdi: prof. A.B.Məmmədov
|
2 O разлагаясь на Н 2 и О обладает совсем другими свойствами). Этот факт особенно важен для биологичности. Поэтому биосистемам присуща степень несводимости в Дашдамирова Ч.Ф. 162
частности к физико-химическим процессам. Причем понятие структура ответственна не только за строение, организацию, но и за процесс функционирования отдельных ее составляющих. Целостность протекающих процессов в клеточной системе представляется актами, ритмами элементарных взаимодействий. С этой точки зрения структуру биологической организации можно определить как инвариантный аспект системы. Такое определение структуры связывается с важнейшими признаками биоструктур как целостных организаций. Это, прежде всего постоянное обновление химических и надмолекулярных элементов, преемственность, приспособляемость. Другие жизненно необходимые особенности это противоположные по отношению друг к другу, противоположные по характеру свойства как упорядоченность и частичная неупорядоченность, централизация и автономизация. С точки зрения биологии, организация ее систем определяет сочетание устойчивых и неустойчивых событий, процессы симметрии и диссиметрии. Высокая степень организации предполагает сохранению и развитию абсолютно противоположных способностей, сохранению и использованию всякого рода случайных отклонений и событий. Такая повышенная информативность (способность) биоструктур, многообразие их изменчивости свидетельствует об определяющей роли клеточной системы к быстрому реагированию, усовершенствованию и приспособлению. Сверхчувствительность, усиление слабых взаимодействий, самообновление выступают в своей основе как самосовершающиеся процессы определенных специализированных молекул, обладающих способностью к самостоятельному воспроизводству. Разумеется, при этом определенную роль играют и условия, особенности присущие клеточной системе механизмов. Биологическая специфичность существенных изменений отображает непрерывный характер понятий ассимиляции и диссимиляции. "Они указывают на глубинные отношения и взаимодействия, скрытые за внешними проявлениями предпосылок и последствий другого явления - самого важного из того, что совершается в недрах протоплазмы, а также на более высоких ярусах биологической организации. Это - единство противоположных процессов саморазрушения и самосоздания живого" [4, 629-630]. Такого рода глубинные отношения свидетельствуют о том, что биоструктурные системы представляют свою структурную особенность, повторим, как инвариантный аспект системы. Именно инвариантные аспекты структурных особенностей и биологических отношений определяют
Биологические ритмы как элементарные основы жизнедеятельности (методологический аспект) 163
своеобразие биологических структур. Здесь информативные изменения записываются и воспроизводятся нуклеиновыми кислотами. Пригодность ДНК к уникальным функциям связана с тем, что оно в себе допускает неограниченное число разнообразных сочетаний знаков генетического кода. Допускает также зависимость намечающихся процессов эволюционных изменений и процессов генетического кодирования от имеющихся свойств молекул нуклеиновых кислот. Она также зависит от физико-химических свойств молекул биологических составляющих "наиболее пригодных для выполнения функций материальных носителей фрагментов генетической информации, выражающиеся тут, но сути дела, свойства этих макромолекул обеспечивали достаточную степень независимости содержания кодируемой информации (отображений прошлой эволюции и программ онтогенеза) от материала" [4, 642-643]. К наиболее существенным свойствам живых организаций относятся те, которые возникают в результате взаимодействия их с окружающей действительностью. Живые организации зависят не только от собственных составляющих и частей, а также имеют зависимость от внешних условий и происходящих событий. Такая зависимость информативности клеточной системы от внешних событий и изменение ее деятельности в зависимости от состояния внешней среды связано в первую очередь изменением информативности и деятельности ее составляющих на уровне элементарных процессов. Отсюда следует, что на уровне молекулярных составляющих биологически организационные отношения следует представлять не на уровне физико-химических, а биологических отношений (зависимости, состояния, явления, закономерности, отношения), акт отображения предыдущих факторов и наследования программы будущего индивидуального изменения. Все вышерассмотренные группы свойств наиболее полно носят непрерывный характер и образуют главные особенности биологических организаций и самой жизнедеятельной системы в целом. «Формы и свойства систем, информация очень разнообразны, но у всех них есть важные общие особенности, для познания которых необходимы специфические методы исследования. Поэтому целесообразно выделить в явной форме понятие класса систем информации. Самое большое значение имеют те системы информации (их можно называть сокращенно инфы), которые выполняют функции различных организаторов, центральных и частных, непосредственных и опосредованных. Именно от них зависит главное Дашдамирова Ч.Ф. 164
во всех сложно организованных процессах... Эти инфы существуют в виде генов с их частями, генотипов особей и генофондов...для этих инфов характерны особенно тесные связи с вещественными носителями» [5, 194]. Для функционирования жизнедеятельной системы, для ее структурной организации необходимо было с одной стороны сохранение организованной информативности, а с другой стороны противостоять всяким нежелательным ее отношениям. Отношение упорядоченности и неупорядоченности материальной действительности к своему происхождению определяет ее как стойкую детерминированную систему биоорганизации. Благодаря процессу противостояния окружающей сфере и сопротивлению всякого рода разрушительным силам, биологические системы завоевывают свое право на существование. Для процессов отражения такой упорядоченности организации необходимо соответствие внутренних и внешних ритмов. В структуре временной организации ритм характеризует упорядоченность биоорганизации. Таким образом, можно сказать, что процесс активного использования феномена ритмичности свидетельствует о возникновении жизнедеятельной организации. Итак, биоритмы – это проявление жизнедеятельности системы. Именно биоритмы ответственны за активность отражения и функционирования процесса самоорганизации. Следовательно, жизненность организма – это ритмичность колебательных процессов. С методологической точки зрения, процесс самоорганизации представляет определенное ограничение, подчинения равновесия и устойчивости, функции от которых зависят ритмические процессы системы. Взаимосвязь процесса самоорганизации системы с колебательными процессами определяет значимость ритмичности для структурной организации биологических систем.
Биологические ритмы как элементарные основы жизнедеятельности (методологический аспект) 165
ЛИТЕРАТУРА 1.
Александр Марков. Рождение сложности. Эволюционная биология сегодня: неожиданные открытия и новые вопросы. М.: Астрель – 527 с. 2.
2007.- 287 с. 3.
Дубинин Н. П. О познании сущности явлений наследственности// Теория отражения и естествознание. София: Наука и искусство, 1973. – с. 197- 209. 4.
Веденов М. Ф., Кремянский В. И. Специфика биологических структур// Структура и формы материи. – М.: Наука, 1967, с. 616-643. 5.
биологии// Философские проблемы биологии М.: Наука, 1973, с. 192-206. 6.
Карадашева А. С. Биологические ритмы в свете теории отражения// Теория отражения и естествознание. София: Наука и искусство, 1973. – с. 253- 279. 7.
Is Evolutionary Biology Strategic? Thomas R. Mengner in Evolution, Vol. 61. N1, p. 239-244, 2007. 8.
9.
The seven sins of Evolutionary psychology. Jack Pansepp and Jules B. Panksepp in Evolution and Cognition. Vol. 6. N2, p. 108-131, 2010. 10.
Феррис Дабр. Идеи изменяющие мир. Новые формы жизни// ВМН, N2, 2013, с. 12. 11.
The 10000 Year Explosion; How civili - Zation Accelerated Human Evolution. Gregory Cochan and Henry Harpending Basic Books, 2009.
Дашдамирова Ч.Ф. 166
XÜLASƏ
Bioloji inikasın aktivliyinin, onun biosistemlərin aktivliyinin zaman aspektini ifadə edən ritmlərinin aşkar edilməsi bioloji idrakın ən muhum məsələsidir. Bioloji ritmlər, həmçinin bioloji inikasın zaman aspektini qöstərir. Bu zaman bioloji xususiyyətlər və onların funksional xarakteri idrakin prosesual konteksi ilə əlaqələndirilir, beləki, həyatfəaliyyətli sistemlər proseslərin uzlaşmasının muəyyən məcmusundan ibarətdir. Biosistemin strukturunda bioritmlərin inikası prosesinin fiziki aləmin muəyyən universal xassəsi kimi aşkar edilməsi olduqca muhumdur. Ritm biosistemin biristiqamətli və dönməz xarakteristikası kimi bioloji inikasın mahiyyətini aşkar edir. Bu məqalədə, bioloji ritmlərin butövlukdə həyatfəaliyyətli sistemin inkişafı və təntənəsində metodoloji əhəmiyyətini göstərməyə cəhd edilmişdir.
The most important task of biological knowledge is to identify the biological activity of reflection, its rhythms, which express the temporal aspect of the activity of biological systems. Biological rhythms also show the temporal aspect of biological reflection. At the same biological characteristics and their functional character associated with the procedural context of knowledge, as live system is represented as a combination of a certain set of processes. It is important to present and reveal the reflection of biorhythms in the structure of biological systems as a universal property of the physical world. Rhythm as a unilateral and irreversible feature of the biosystem reveals the nature of the biological reflection. In this paper, we attempt to show the methodological importance of biological rhythms in the development and effective system of existence in general.
Çapa tövsiyə etdi: prof. A.B.Məmmədov Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 167
FƏLSƏFƏDƏ MATERİYA HAQQINDA TƏSƏVVÜRLƏRİN TƏKAMÜLÜ Rzayeva Xalidə İsrafil qızı Bakı Dövlət Universitetinin “Ontologiya və İdrak nəzəriyyəsi” ixtisası üzrə qiyabi aspirantı Açar sözlər: materiya, sinergetika, substansiya, fəlsəfə, sistem yanaşma, atom, elementar hissəcik, müasir fizika, elektron, obyektiv reallıq Ключевые слова: материя, синергетика, субстансия, философия, систем- ный подход, атом, элементарная частица, современная физика, электрон, объективная реальность Key words: mather, synergetic, substancy, philosophy, system method, atom, elementary particle, modern physics, electron, objective reality
Fəlsəfədə materiya anlayışı həmişə filosofların diqqət mərkəzində olmuş, onları daim düşündürmüşdür. Materiyanın quruluş və xassələrinə dair məsələləri təbiət elmləri öyrənsə də, materiya anlayışının mahiyyətinin açılmasını fəlsəfə də hərtərəfli öyrənir. Məhz bu səbəbdən də materiya anlayışı filosofların daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülünə nəzər yetirsək görərik ki, materiya haqqında təsəvvürlər hələ Qədim Hindistan, Çin və Yunanıstandan başlan- mışdır. Qədim fəlsəfədə materiya anlayışının əsasında maddi olanın (ilkin materi- yanın) anlaşılması dururdu ki, ondan da bütün şeylərin yaranması qəbul edilirdi. Antik fəlsəfədə materiyanın bu cür anlaşılması nəticəsində Fales hər şeyin əsasında suyun, Anaksimen havanı, Anaksimandr apeyronu, Heraklit isə odu görürdü. Materiya haqqında yuxarıda qeyd etdiyimiz ilkin təsəvvürlərə baxmayaraq ilk dəfə materiyanın (hyle) anlaşılması cəhdi Platon tərəfindən irəli sürülmüşdür ki, o, bununla dünyanın müxtəlifliyinin səbəbini aydınlaşdırmaq istəmişdir. Platonun fikrincə materiya təcrid olunmuşdur və insan idrakı üçün əlçatmazdır. Platonun materiya haqqında bəhs etdiyi ilkin dialoqlarında materiya qeyri-varlıq kimi xarakterizə olunur, lakin sonralar yazdığı «Timey» adlı dialoqunda isə bildirir ki, Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 168
materiya istənilən formanı qəbul edə bilər, çünki onun özü əslində formasızdır. O, reallıq kimi yox, imkan kimi mövcud ola bilər. Platonun təlimindən fərqli olaraq Aristotel materiya və forma haqqında təlimində materiyaya imkan (potensiya) kimi baxır. Materiyanın imkandan gerçəkliyə çevrilməsi məhz formanın köməkliyi ilə mümkün olur. Aristotelin fikrincə forma aktiv başlanğıcdır, həyat və fəaliyyətinin başlanğıcıdır, lakin materiya isə qeyri-aktivdir (passiv). «Aristotel gözəl başa düşürdü ki, zaman – sadəcə hərəkətin ölçüsüdür» (5, 9). Lakin materialistlərdən fərqli olaraq «astroloji məktəb olan «Rodnik» isə belə bir şərh verir: «Zaman – ruh və materiyanın qarşılıqlı təsirinin meydana gəlməsi formasıdır»» (5,9). Lakin Demokrit isə öz atomizmində materiyanın 2 növünü – atomları və boşluğu göstərməklə həp şeyin əsasında bölünməz atomların durduğunu göstərirdi. Epikür isə Demokritin təlimini daha da inkişaf etdirsə də onun materiya haqqında olan bu təsəvvürləri bəsit xarakter daşıyırdı. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Aristotelin təlimində materiya haqqqında təsəvvürlər antik dövrdə, uzun müddət diqqət mərkəzində olmuşdur. Lakin onun təlimi dualist xarakter daşısa da, orta əsrlərdə bu təsəvvürlər xristianlığın və müsəlmanlığın monoteist, dini təsəvvürləri ilə əvəz olunmuşdur. Materiya haqqında təsəvvürlər sonralar R.Dekart, və Spinozanın təlimlərində özünün müəyyən inkişaf mərhələsinə gəlib çatmışdır. C.Brunonun sonralar isə Spinozanın fəlsəfəsində materiya bir substansiya kimi nəzərdən keçirilmiş və materiya əslində elə tam halda elə dünyanın özüdür, qənaətinə gəlinmişdir. Spinoza ümumiyyətlə «materiya» terminindən uzaqlaşaraq «substan- siya» termininin anlaşılmasını irəli sürürdü. Sonralar Holbax və Didronun təlimlərindən də materiya haqqında təsəvvürlər bir qədər inkişaf etmişdir. Holbaxın materiyaya verdiyi tərif isə Leninin tərifinə müəyyən qədər yaxınlaşsa da onlar forma və məzmunca bir-birindən fərqlənir. Belə ki, Holbaxın tərifində deyilir ki, materiya duyğularımıza təsir edən hər şeydir və materiyanın obyektiv reallıq olmaq kimi xassəsi əsas xassə hesab oluna bilər. Bu tərifdə həmçinin materiya insana qarşı qoyulur və materiya toxunmaqla hiss olunan fiziki reallıq kimi qəbul olunur. Holbax Spinoza – Brunonun (substansiya-təbiət) fikirlərinə etiraz etmir, mexaniki-metafiziki materialistlərin fikirlərini inkişaf etdirir. Qeyd edək ki, dövrlə bağlı olaraq marksizm-leninizm baxışları fetişləşdirilirdi, bütün təlimlərin yekunu və ən yaxşısı kimi göstərilirdi. Əslində fəlsəfədə varislik prinsipi həmişə ön planda durur. Yəni marksizm-leninizmdən tam imtina etmək doğru olmaz. Bu təlimin də müsbət tərəflərindən istifadə etmək lazımdır. Ona görə Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 169
də biz Marks, Engels və Leninin materiya və onun mövcudluq formalarına dair fikirlərinə müraciət etmişik. Onların müsbət və əhəmiyyətli fikirlərini şərh etməyə çalışmışıq. Materiya haqqında təsəvvürlər K.Marks, F.Engels və V.İ.Leninin təlimlərində özünün müəyyən inkişaf mərhələsinə çatır. Belə ki, F.Engelsin materiyanın 5 hərəkət formasını (mexaniki, fiziki, kimyəvi, bioloji və sosial hərəkət) irəli sürməsi onu göstərir ki, materiya haqqında təsəvvürlər müəyyən inkişaf mərhələsinə çatmışdır. F.Engels «Təbiətin dialektikası» (1873) əsərində materiyanın hərəkət formalarının təsnifatını versə də, həmin dövrdə elmlərin klassifikasiyası çox güclü təsir qüvvəsinə malik idi. «Əgər riyaziyyatın özünü nəzərə almasaq, hər bir elm materiyanın ayrıca bir hərəkət formasını özünün predmeti hesab edirdi» (4, 284-285). XX əsrdə elmin inkişafı XIX əsrdə bəlli olmayan fiziki hərəkətin yeni formalarını ortaya çıxartmış, mikro və makro aləmdə baş verən proseslər bunu əsaslandırmağa imkan yaratmışdır. Bunlara baxmayaraq Engels tərəfindən materiyanın əsas hərəkət formalarının təsnifatı həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. XIX əsrin 70-ci illərində meydana gələn maxizm («ikinci pozitivizm») dialektik materializmə əks olaraq, materiya anlayışının mövcud olmaması qənaətinə gələrək «materiya sarsılmışdır», «materiya yox olmuşdur» kimi təsəvvürləri dəstəkləyirdi. Maxistlər ciddi şəkildə materiyanın tərifini tələb edirdilər. O dövrün filosofları və təbiətşünasları elmdəki bütün nailiyyətləri metafiziki nöqteyi-nəzərdən təhlil etdiklərindən bir sıra ciddi problemlərlə üzləşirdilər. Çünki metafizik nöqteyi-nəzər elmdəki bir sıra problemləri həll etmək iqtidarında deyildi. Antifəlsəfi, pozitivist bir hərəkat olan maxizm təcrübəni tənqid etməyi fəlsəfənin əsas vəzifəsi hesab edir və fəlsəfənin elm fəlsəfəsi şəklində mövcud olmasını dəstəkləyirdilər. Lomonosov və Lavuazye tərəfindən kəşf olunmuş maddə çəkisinin saxlanması qanunu isə belə bir tendensiyanın hökm sürməsinə səbəb olmuşdu ki, kütlə maddənin miqdarını bildirir və kütlə dəyişməz qalır. Lakin Rezerford tərəfindən elektronun kəşfi və elektron nəzəriyyələrinin yaranması bir çox faktları ortaya çıxarır. Belə ki, elektron öz hərəkət sürətindən, yaratdığı sahənin enerjisindən asılı olaraq öz kütləsini dəyişir. Mexaniki və elektrodinamik kütləyə malik olan elektron hərəkət zamanı mexaniki kütləsini dəyişir ki, bu da elmdə uzun illər sürən «materiyanın yox olması» qənaətinə gətirib çıxarır. Bəzi hallarda materiyanın bəzi xassələrinin yaxa çıxması, yaxud onların nisbi halda özlərini göstərmələri də belə bir fikrə əsaslanmağa imkan verirdi. Çünki materiyanın xassə və növləri onun özü ilə eyniləşdirilirdi. Bu isə öz növbəsində yanlış bir mövqe idi. Elmdəki kəşflər materiya anlayışına yeni bir tərif, yeni bir məzmun verilməsini tələb edirdi. Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 170
Materiyanın mahiyyətinin tam açılması sahəsində ilk uğurlu addım isə V.İ.Le- ninə məxsusdur. Belə ki, Leninin materiyaya verdiyi tərif o vaxta qədər materiya haqqında mövcud olan bütün təsəvvürlərin yekunu kimi qiymətləndirilə bilər. Onu qeyd etmək lazımdır ki, Leninin bu tərifi o vaxta qədər elmdə və fəlsəfədə baş vermiş olan bir çox yanlışlıqları aradan qaldırmışdı. Maxistlərin materiyaya və fəlsəfəyə bu cür münasibəti yeni bir baxış tərzinin və materiyaya yeni bir tərifin verilməsini tələb edirdi. Materiyaya yeni bir tərifin V.İ.Lenin tərəfindən verilməsi o vaxta qədər materiya haqqında mövcud olan təsəvvürləri ümumiləşdirərək materiya haqqında mühüm bir fəlsəfi nəticə çıxarmışdı: «Materiya insana öz duyğusu ilə verilən, duyğularımızdan asılı olmayaraq mövcud olan və duyğularımızla surəti alınann, şəkli alınan, əks olunan obyektiv reallığı göstərmək üçün fəlsəfi bir kateqoriyadır». «Ona görə də V.İ.Lenin deyirdi ki, materiyanın ümumi, tərkibi, onun «əksi»dir, mövcud olaraq təsirlə çox yaxındır» (10, 26). Bu tərifi təhlil etsək görərik ki, duyğu materiyanın duyğu orqanlarına təsiri nəticəsində yaranır və materiya insanın duyğurlarında əks olunur. Materiyanın inkişafı gedişində canlıların duyğuları, sonra isə insan şüuru meydana çıxır. Maraqlısı isə budur ki, insan beyninin məhsulu olan insan şüuru materiyanı dərk etməyə, materiyanın xassə və növlərini, atributlarını öyrənməyə cəhd edir. Obyektiv reallığı əks etdirən materiyanın inkişafının ən yüksək mərhələsi insan şüuru hesab oluna bilər. Çünki insan şüuru materiyanın mahiyyətini dərk etməyə səy göstərir ki, bu da öz növbəsində insan şüuru ilə yüksək mərhələyə çatan materiya yaratmış olduğu şüurla yüksək idrak mərhələsinə çatır. Beləliklə dünyanın vahidliyini, onun bir substansiyadan yaranmasını əks etdirən monizmdən və dünyanın ikili əsası olmasını bildirən dualizmdən fərqli olaraq, dialektik-materializmin nümayəndələri materialist monizmi (dünyanın əsasında vahid, maddi substansiyanın durmasını əks etdirir) dəstəkləyir və materiyanın substansionallığını, materiyaya vahid maddi aləmin sonsuz müxtəlifliyinin təcəssümü kimi baxırdılar. Müasir elm tərəfindən həyata keçirilən bir çox təcrübə və eksperimentlər materiya haqqında təsəvvürlərin dəyişilməsinə səbəb olmuşdur. «Materiya problemi yarandığı gündən minilliklər boyu fəlsəfi və təbii-elmi fikrin daim diqqət mərkəzində olmuşdu. Bunu materiya haqqında ilkin, sadəlövh təsəvvürlərdən ta kvarklara, qlüonlara və s. qədər insan idrakının keçdiyi yola nəzər salsaq görə bilərik»(8,38). Materiya probleminin fəlsəfi analizi yolunda materiyaya duyğularımız vasitəsilə verilən obyektiv reallığı göstərən fəlsəfi bir kateqoriya kimi tərifin verilməsi V.İ.Leninin «Materializm və empiriokritisizm» əsərində göstərilir. Lakin Leninin Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 171
materiyaya verdiyi tərif fəlsəfi ədəbiyyatda həmişə özünü doğrultmur. Hərfi mənada Leninin verdiyi tərif belə deməyə imkan verir ki, Lenin ilk dəfə göstərmişdi ki, materiya obyektiv reallığı əks etdirir və bizə o duyğularımız vasitəsilə verilir. Lakin bu tərif də heç də materiyanı tam əks etdirmir. Ola bilsin ki, Lenin tərəfindən verilmiş bu tərifin, mahiyyəti materializmdə olan materiya haqqında konsepsiyada aydın şəkildə açılsın. Lakin bu tərif o dövrə qədər mövcud olan ziddiyyətləri aradan qaldırsa da, özündən sonra uzun müddət bir çox filosofların və alimlərin diqqətini özünə cəlb etsə də artıq müasir dövr üçün qənaətbəxş hesab olunmur. İnsan idrakı mövcudatın dərinliklərinə gedərək gec-tez hər şeyin əsasında duran sonuncu əsasın nə olduğuna gəlib çatmalıdır. «Deyilənlərlə əlaqədar olaraq, biz materiyanın 2 cür anlaşılması (materiyanın fəlsəfi anlaşılması və materiyanın təbii-elmi (fiziki) anlaşılması) məsələsi üzərində dayanmağı lazım bilirik» (8,44). Sovet dövrünün fəlsəfəsində V.İ.Leninin irəli sürdüyü materiyanın iki cür anlaşılması tendensiyası hökm sürsə də, 40-cı illərin sonunda bu məsələnin ciddi müzakirəsi bunu deməyə əsas verdi ki, Leninin materiyanın iki cür anlaşılması məsələsi heç də mövcud deyil. Belə ki, ancaq materiyanın fəlsəfi anlaşılması və materiya haqqında təbii-elmi təsəvvürlərdən danışmaq mümkündür. Nəyə görə məhz fəlsəfə materiya terminindən istifadə etmək hüququna malik olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fizika da öz növbəsində materiyanı, öyrənmək statusuna malik olmalıdır. V.İ.Leninin materiyaya verdiyi tərif uzun müddət özünü doğrultsa da, ona qarşı olan tənqidlər də səngiməmişdi. V.İ.Leninin materiyaya verdiyi tərifin düzgün başa düşülməməsi bəzi sovet filosoflarının materiyanın fəlsəfi anlayışından başqa «fiziki» anlayışının olması qənaətinə gəlməsinə səbəb olmuşdu. Bu cür baxışlar XX əsrin 50- ci illərində tənqid olunmuş və aradan qaldırmışdı. B.M.Kedrov, S.T.Melyuxin, İ.S.Narski kimi filosoflar Leninin materiyaya verdiyi tərifin metodoloji əhəmiyyətini vurğulayaraq onu yüksək qiymətləndirmişlər. Alman filosofu V.Ştern «materiya» anlayışı ilə onun atributlarını (hərəkət, məkan və zaman), maddi anlayışını fərqləndirirdi. Lakin F.T.Axiptsev isə materiyanın atributlarını, xassə və münasibətlərini materiyadan ayıraraq iki cür obyektiv reallığın olması nəticəsinə gəlib çıxırdı. V.Şterndən və F.T.Arxiptsevdən fərqli olaraq S.T.Melyuxin materiya və onun atributlarını, xassə və münasibətlərini bir-birindən ayırsa da, onların ayrı-ayrılıqda mövcud olmadığı qənaətinə gəlir. O, həmçinin bildirirdi ki, obyektiv reallıq materiyadan daha geniş anlayışdır. Obyektiv reallıq materiyanın özünü və bütün atributlarını, xassə və münasibətlərini əhatə etdiyinə görə daha geniş anlayış kimi Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 172
qəbul olunur. Lakin obyektiv reallığı heç də həmişə materiya adlandırmaq olmaz. Amma materiyanı obyektiv reallıq adlandırmaq olar. Reallıq anlayışı isə obyektiv reallıq anlayışına nisbətən daha geniş anlayışdır. Çünki o özündə obyektiv və subyektiv reallığı əks etdirir. Buradan görünür ki, V.İ.Leninin səhvi materiya və obyektiv reallıq anlayışlarını eyniləşdirməsindədir. «Energetizm» cərəyanının nümayəndələri isə materiya və hərəkəti eyniləşdirir- dilər. Bir çoxlarının materiya ilə onun atributlarının, xassə və münasibətlərinin eyniləşdirməsi materiya və hərəkəti eyniləşdirən «energetizm» cərəyanının əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdu. «Energetizmin» nümayəndələrinin materiya və hərəkəti eyniləşdirməsi enerji və materiyanın eyni olması, materiyanın hərəkətə (enerjiyə) çevrilməsi qənaətinə gəlməsinə səbəb olmuşdur. Buradan da enerjinin saxlanması və çevrilməsi qanunu pozulur ki, bu da «energetizmin» nümayəndələrinin düzgün olmayan bir mövqeyə gəldiyini bir daha sübuta yetirir. Yuxarıda biz bir çox alimlərin materiya haqqında olan bəzi yanlış fikirlərini nəzərdən keçirdik. Onların arasında S.T.Melyuxinin mövqeyi daha münasibdir. Onun fikrincə materiyanın xassə və münasibətləri, atributları (hərəkət, məkan və zaman) materiyadan ayrılmaz olmasa da, heç də materiya ilə eyni deyil. Kvant fizikasının (Maks Plank) yaranması da materiya haqqında təsəvvürlərin dəyişməsinə təsir etdi. Bu nəzəriyyəyə görə şüalanma prosesində enerji ixtiyari miqdarda və arasıkəsilmədən deyil, bölünməz porsiyalarla – kvantlarla şüalanır. Plankın hipotezini işıq hadisələrinə tətbiq edən Eynşteyn belə bir qənaətə gəlmişdir ki, işığın korpuskulyar strukturunu qəbul etmək lazımdır. «Ümumi nəzəriyyəyə görə Eynşteyn işığın sürətinə artıq daimi deyil, məkan koordinatlarının funksiyası kimi baxırdı» (6, 33). Əlavə etmək lazımdır ki, məkan-zaman haqqında Nyuton-Eynşteyn modeli də mövcuddur. Belə ki, «çoxölçülü» məkanlar haqqında nəzəriyyə məkan- zamanın Nyuton-Eynşteyn modelinin sintezi yolu ilə gedir (6, 21). Məkan və zamanın dialektik vəhdəti materiyanı əks etdirir. «Bir ölçülü materiya birölçülü məkan və bir ölçülü zamanla, ikiölçülü materiya ikiölçülü məkan və ikiölçülü zamanla və s. əks olunur» (6, 18). Nyuton-Eynşteynin məkan-zaman modeli sonralar çoxölçülü məkanlar haqqında nəzəriyyə ilə əvəz olunmuşdu. Zamanın çoxölçülülüyü materiyanın saxlanması qanunundan yaranır və materi- yanın keyfiyyəti istənilən məkan-zaman çevrilmələrində heç bir dəyişikliyə uğramır. «Materiya elə bir fiziki yüksəklikdir ki, o özündə yarı məkanın saxlanması və zamanın saxlanması keyfiyyətini əks etdirir (M n =S n . T
n =const)» (6, 18). Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 173
Plankın kvant nəzəriyyəsindən və Eynşteynin foton nəzəriyyəsindən sonra N.Bor tərəfindən Atomun Bor nəzəriyyəsi yarandı ki, bu nəzəriyyə Rezenfordun planetar atom modelinin yaratdığı ziddiyyətləri aradan qaldırdı. Atomun kvant nəzəriyyəsi isə N.Bor tərəfindən irəli sürüldü. Elementar hissəciklər sahəsindəki tədqiqatlar bir çox hissəciklərin (neytronlar, protonlar, mezonlar, kvarklar və leptonlar) xassələrinin və qarşılıqlı təsirlərinin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Elementar hissəciklərin öyrənilməsində və molekul və atomların quruluş xüsusiyyətlərinin tədqiqində sistemli-struktur yanaşma mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müasir elm tərəfindən materiyanın izahı onun mürəkkəb sistemli təşkil və quruluş xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Maddi dünyanın istənilən obyekti sistem şəklində öyrənilə bilər ki, hansı ki, sistemin elementləri və onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə söykənir. İstənilən molekul da sistem hesab oluna bilər ki, hansı ki atomlardan təşkil olunub. Atomların nüvələri aralarındakı elektrostatik itələmə gücünə tabe olaraq, qarşılıqlı əlaqə və təsir nəticəsində molekulun bütövlüyünü təmin edirlər. Atomun nüvəsi də öz növbəsində daxili struktura malikdir. Ən sadə atomların nüvələri bir hissəcikdən – protonlardan təşkil olunub. Lakin daha mürəkkəb olan atomların nüvələri isə neytron və protonlardan təşkil olunublar, hansı ki, daima bir- birlərinə çevrilirlər. Bu qarşılıqlı çevrilmələr nuklonları yaradır ki, onlar da öz növbəsində müəyyən bir vaxtda gah proton vəziyyətində, gah da neytron vəziyyətində olurlar. Neytronlardan və protonlardan da kiçik hissəciklər olan- kvarkları ayırmaq olar. Qarşılıqlı əlaqədə olan kvarklar isə glüonlara (latın dilində gluten - yapışqan) çevrilirlər ki, sanki bir-birinə yapışmış kvarkları xatırladır. Protonları, neytronları və digər hissəcikləri fizika adronlar qrupuna aid edir ki, onlar da kvark-qlüonların qarşılıqlı təsirinin sayəsində mövcuddurlar. Eynilə sistemli-struktur yanaşmanı canlı aləmə tətbiq etsək görərik ki, sistem- struktur yanaşma burada da hökm sürür. «Məsələ burasındadır ki, maddi dünyada və onun ayrıca yerlərində, harada ki, materiyanın özünü təşkilinin aktiv prosesi gedir. Orada ayrıca ieraxik sistem hökm sürür. Hansı ki, hər bir mürəkkəb sistem özünün təşkil olunduğu sistemlərə əsaslanır, amma yeni bir tərkib yaradır, hansı ki, onun tərkibində olan sistemlərdə yoxdur» (10, 26). Materiyanın həmişə sistem formasında təzahür etməsi bizə məlum olduğundan biz sistemliliyin materiyanın atributiv xassəsi olduğunu qeyd edə bilərik. Lakin tam anlayışı daha geniş bir anlayış olub sistem anlayışını ehtiva edir. “Bu halda sistemə tamın siniflərindən biri kimi baxmaq olardı.”(3, 72)
Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 174
Təbiətşünaslıq materiyanın strukturunun dərin tədqiqinə ancaq XX əsrdə müraciət etmişdi ki, bunu XX əsrin atomistikası adlandırılan elementar hissəciklər fizikasının sərhədləri daxilində həyata keçirmişdi. Bir çox elementar hissəciklərin kəşfi onların tədqiqində müəyyən bir qanunauyğunluğun tətbiqini tələb edirdi. Bu sahədə əsas rolu saxlanma qanunları və simmetriya ideyası oynayırdı. Simmetriya prinsipinin tətbiqi fizikada antihissəciyin yaranmasına gətirib çıxartdı. P.A.Dirak elektronun antipodunun olması qənaətinə gəlmiş və o pozitron adlandırılmışdır. Sonrakı eksperimentlərdə isə onun mövcudluğu qeydə alınmışdır. Sonralar mezonların (X.Yukava və b.) nuklonların, adronların, barionların, hiperonların, rezonasların və s. kimi elementar hissəciklərin kəşfi və onların müx- təlifliyi göstərdi ki, dünyanın ilkin bünövrəsini qurmaqdan söhbət gedə bilməz. Lakin Vaynberq-Qluşou-Salam nəzəriyyəsinin yaranması isə təcrübə gedişatında bazonların mövcudluğunun sübuta yetirilməsinə gətirib çıxarmışdır. Deyilənləri ümumiləşdirsək onu qeyd edə biləri ki, elementar hissəciklər fizikasının yüksək inkişafı nəticəsində dünyanın ilkin əsasında nəyin durduğunun müəyyənləşdirilməsi, məhz bizə materiya haqqında müasir və elmi, təsəvvürlərin ən son yekunu kimi qiymətləndirilə bilər. «Onu da qeyd etmək lazımdır ki, fiziklər «materiyanın bünövrəsində duran ilkin hissəciklərin sayını ixtisar edərək onları bir neçə hissəciyə müncər etməyə, bütün maddi olanların, o cümlədən «elementar» hissəciklərin əsasında duran və onları əmələ gətirən «ilk» materiyanı – pramateriyanı» tapmağa çalışırlar» (2,64). Elementar hissəciklərin sayını ixtisar etməklə vahid materiya nəzəriyyəsinin yaradılması «prametriyanın» tapılması sahəsində böyük, uğurlu bir addım hesab oluna bilər. Elmdəki son nailiyyətləri izləsək «qaranlıq materiya» anlayışının son zamanlar daha çox səslənməsinin şahidi olarıq. Materiyanın səviyyələrini 2 hissəyə bölmək olar. Hissəciklər və ondan aşağı olan səviyyə maddələrə aiddir, amma «Fiziki vakuum» və ondan yüksək olan səviyyə kvant sahəsinə aiddir» (9, 7). Kainadda materiyanın faiz göstəricisinə gəldikdə isə «maddi əşyalar 4%, «Qaranlıq materiya», bütün materiyanın 23%-i, özündə əks etdirir. «Fiziki vakuumun» və daha yüksək səviyyələrin payına gəldikdə isə onlar kainatda materiyanın 73%-i təşkil edirlər» (9, 8). Materiya anlayışına dialektik – materialist baxışlar, müasir fizikadakı bir çox kəşflər materiyanın sistemli-struktur təşkilini əsaslandıran sinergetik baxışlarla əvəz olundu. Özünütəşkil haqqında nəzəriyyə olan sinergetika Y.Haken tərəfindən elmə daxil edilmişdir.
Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülü 175
Materiyanın sinergetik özünütəşkil prosesini nəzərdən keçirsək görərik ki, materiya ierarxik struktura malikdir. «Özünütəşkil makro sistemləri tələb edir, hansı ki, çoxlu bir-birindən uzaq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsindən ibarətdir» (11, 1)). Bu ierarxiyanın hər bir elementi arasında qarşılıqlı asılılıq var. Hər bir yüksək səviyyə özündən əvvəlkilərin cəhətlərini bu və ya digər dərəcədə birləşdirir. “Özünütəşkiletmə anlayışı ilə müxtəlif tipli sistemlərdə baş verən özünüstruk- turlaşdırma, özününütənzimləmə, özünühasiletmə prosesləri başa düşülür.”(3,180) Özünütəşkiletmə materiyanın ən ümumi, universal xassələrindən biridir ki, bu xassə özünü hər yerdə göstərir. Materiyanın sinergetik səviyyələri sadədən mürəkkəbə doğru gedən prosesin ayrı-ayrı mərhələləridir. Materiyanın mikro və makro səviyyələrinə nəzər salsaq görərik ki, mikro səviyyədə təzahür edən proseslər makro səviyyədə də özünü göstərir. Sinergetikanın əsl mahiyyətinə nüfuz edərək, belə bir nəticəni çıxartmaq olar ki, sinergetika əslində elə mikro səviyyədə gedən proseslərin makro səviyyədə tğəzahür formalarını haqqında nəzəriyyədir. Mikro və makro səviyyələrdən başqa canlı və cansız təbiəti də sinergetik yanaşma tənzimə əsaslanaraq şərh etmək mümkündür. Canlı və cansız təbiətin sinergetik baxımdan şərhi onu göstərir ki, onların hər iki vahid qanunauyğunluğa tabedir və bu qanunauyğunluq materiyanın təbii-elmi vəhdətini bir daha sübut edir. «Sinergetika ilə özünütəşkilin arasındakı əlaqəyə əsasən desək yaxşı olar ki, onların müraciət etdiyi və qaldırdıqları mövzu bir-bir ilə əlaqədardır. Onların həmçinin fərqləri də var» (12,7). Mikro və makro səviyyələrdə gedən prosesləri öyrənərkən, biz xaosdan nizamlı- lığa və əksinə olan keçidləri nəzərdən keçirməliyik. Mikro səviyyədəki prosesləri makro səviyyədəki proseslərə tətbiq edərək, biz nizamlı və mürəkkəb strukturları yaradan şərtləri öyrənirik ki, bu da metodoloji cəhətdən yüksək qiymətləndirilə bilər. Materiyanın sinergetik özünütəşkili prosesi son zamanlar materiyanın tədqiqi sahəsində daha çox müraciət olunan bir məsələdir. “Özünütəşkiletmənin mexanizmi haqqında yuxarıda söylədiklərimiz göstərir ki, bu proses “materiya təşkilinin bünövrəsində” yerləşir və müəyyən şəraitdə (sistem açıq, qeyri-xətti olduqda, onun elementləri özünü kooperativ surətdə apardıqda) o, hətta sadə fiziki və kimyəvi sistemlərdə də başlana bilər.”(3,189) Belə ki, təbii sistemlərin özünütəşkili prosesi zamanı müəyyən bir qanunauyğunluq mövcuddur. Bu Y.Hakenin yaratdığı tabeçilik prinsipidir. Sadədən mürəkkəbə doğru gedən özünütəşkil prosesi zamanı sistemin çoxlu sayda elementləri bu prosesdə iştirak edirlər ki, bu da bu prosesi dərk etməyə imkan vermir. Tabeçilik prinsipi isə bu problemi aradan qaldırmağa imkan verir. Sistemin aparıcı elementlərini müəyyən etməklə biz sistemin əsas və az sayda olan Rzayeva Xalidə İsrafil qızı 176
təşkiledicisini müəyyənləşdiririk. “Sistem materiya təkamülünün nə qədər yüksək pilləsində durursa, ondakı özünütəşkiletmə prosesləri də bir o qədər mürəkkəb və dolaşıq xarakter daşıyır.”(3,189) Beləliklə, sistemin bütün digər elementləri aparıcıların hərəkətlərinə uyğunlaşmağa, onlarla harmoniya təşkil etməyə çalışırlar. Fəlsəfədə materiya haqqında təsəvvürlərin təkamülünə nəzər salsaq görərik ki, antik dövrdən başlayaraq XX əsrdə yüksək inkişaf mərhələsinə çatan bu təsəvvürlər sonda sinergetik baxımdan təhlil olunur və mühüm metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. «Materiyanın mahiyyəti, fəlsəfəsi onun mövcud olan prinsiplərində əks olunur. Materiya məkan və zamanla məhdudlaşdırılır. O monaton yox diskret xarakterlidir, ya da hissəciklər qruppu kimi çıxış edir. Hissəciklərin vəziyyəti və qarşılıqlı əlaqəsi materiyanın tərkibini təşkil edir» (7, 21). Lakin elmdə baş verən hər bir yenilik materiya haqqında təsəvvürlərə mühüm təsir edib və edəcək. Məhz buna görə də bunu mütləq qeyd etməliyik ki, materiya haqqında təsəvvürlər elmlə paralel şəkildə inkişaf edir və heç vaxt bu inkişaf səngiməyəcək. «Belə ki, planet, ulduz və qalaktika formasında olan maddi obyektlər materi- yanın görünən hissəsidir. Sahə formasında olan materiyanın böyük əksəriyyəti bizim hissələrimizə təsir etmir, amma o bizi hər tərəfdən əhatə edir. Kainatdakı cazibə qüvvəsinin təminatının maddi əşyalar və qaranlıq materiya təmin edir» (9, 8). Qaranlıq enerji isə özünün əks təzyiqi sayəsində genişlənməyə cəhd edir. Qaranlıq materiya və qaranlıq enerjinin arasındakı fərq o qədər də böyük deyil. Belə ki, qalaktikaların sürüşməsi müşahidə olunur. Bu o mənanı verir ki, müasir dövr qaranlıq materiyanın və maddi əşyaların gücünün mənimsənilməsindən qaranlıq enerjinin gücünün mənimsənilməsinə qədər olan bir keçiddir (9,8). Materiya haqqında təsəvvürlər elmlə paralel şəkildə inkişaf etsə də, materiya haqqında təsəvvürlər və onların inkişafı fəlsəfə daxilində baş verəcək. Fəlsəfəsiz materiyanı, materiyasız fəlsəfəni təsəvvür etmək mümkün deyildir. Materiyanın mahiyyətinin tam açılması və materiyaya yeni bir tərifin verilməsi məsələsi məhz fəlsəfənin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. Qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfi ədəbiyyatlarda materiya anlayışı demək olar ki, ayrıca öyrənilmir. Materiya varlığın tərkib hissəsi kimi öyrənilir. Varlıq materiyadan çox geniş anlayışdır. Materiya varlığın maddi forması kimi göstərilir. Varlığa verilən tərif materiyanı da əhatə edir. Lakin materiya onun strukturu, formaları, mövcudluq formalarını öyrənərək bu gün də çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.
|