İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT
- XÜLASƏ
- SUMMARY
- غلا ALIĞ : hər şeyin pisi. Oğuzca və qıpçaqca
- قانرق KIRNAK : cariyə. Yabaku, kay, çomul, basmıl, oğuz, yəmək və qıpçaq dillərində
|
Türkçülük ideyasının mənşəyi və mahiyyəti araşdırılarkən belə bir cəhətə diqqət yetirmək lazımdır ki, bu ideya türkdilli xalqlar dünyasında əsaslı olaraq XX əsrin əvvəllərində təşəkkül taparaq milli məfkurə səviyyəsinə yüksələ bilmişdir. Bu dövr Türkiyənin yeni tarixi inkişaf mərəhələsinə qədəm qoyması, müsəlman Şərqində təsiredici nüfuz dairəsinin getdikcə artması ilə əlamətdardır. Türkçülərin ilk tarixi xid- mətlərindən sayılan türk milliyyətçiliyini canlandırması görkəmli türkoloqların adı ilə bağlıdır. Onların yaratdığı və türkologiya adlanan bu elm sahəsinin təsbit etdiyi dünya türklərinin tarix, dil və mədəniyyət birliyi ideyası türkdilli xalqların ictimai və siyasi müqəddəratının həllində mühüm rol oynamışdır. Türkçülük dünyagörüşünün ilk təzahürlərinə Azərbaycanda hələ XIX əsrin ikinci yarısından M.F.Axundov və H.Zərdabinin, Krımda İ.Qaspıralının ideya-nəzəri irsində rast gəlinir. İlk vaxtlar milli özünüdərk kimi meydana çıxan və əsasən tarix, ədəbiyyat, mətbuat və incəsənət sahəsində özünü göstərən mədəni-maarifçi türkçülüyün yaradıcıları türk xalqlarının öz müstəqilliklərini əldə etmələrinin ideoloji-siyasi sahəsinin mühüm bir sütununun təməlini qoymuşdular ki, bunun da adı «Vətənpərvərlik, Xalqçılıq» idi. Onlar dönməz bir vətənpərvər, xalqçı kimi öz əsərləri, fikir və mülahizələri, ədəbi-fəlsəfi dü- şüncələri ilə gələcək siyasi türkçülüyə zəmin yaratmışdılar. Bu siyasi türkçülüyün ilk yaradıcıları isə Z.Göyalp, Y.Akçura bəy, Ə.Hüseynzadə, Ə. Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə və b. olmuşlar. Siyasi türkçülərin ən öndə gedənlərindən olan Z.Göyalp, Y.Akçura özlərindən əvvəlki türk millətçilərinin təsiri ilə türkçülüyü maarifçi türkçülükdən siyasi türkçülük səviyyəsinə çatdırmışlar. 1908-ci ildən İstanbulda yaradılan, bütün milliyyətçi təşkilatlarda təmsil olunan və nəşr edilən bütün mətbuat orqanlarında çıxış edən Y.Akçura daha irəli gedən türkçülərdən olmuşdur. O, həmin dövrdə «Türk Dərnəyi»ni yaratmış, «Türk Yurdu Cəmiyyəti»nin təşkilatlanmasında yaxından iştirak etmiş, M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Ağayevlə birlikdə «Türk Yurdu» jurnalını təsis etmişdir. Böyük bir ziyalı ordusunu öz ətrafında birləşdirən «Türk Yurdu Cəmiyyəti» və onun orqanı olan «Türk Yurdu» jurnalı qarşılarına qoyduqları məqsədə çatmaq üçün var-qüvvələrini sərf edirdilər. «Türk Ocaqları» ilə «Türk Yurdu»nun birgə səyi nəticəsində türkçülük Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli 124
artıq bir ideologiya səviyyəsinə yüksəldi. Türkçülüyün geniş vüsət almasına və bütün türk dünyasında yayılmasına həmçinin Əhməd Hikmət bəyin «Altun ordu» məqaləsi, Xalidə Ədib xanımın «Yeni Turan» adlı romanı, Müfidə Fərid xanımın qiymətli əsərləri, «Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur» deyən Məmməd Əmin Yurdaqulun şeirləri və türkologiya sahəsində ensiklopedik bir alim olan Fuad Köprülünün elmi əsərləri və s. təkan vermişdir. Türkçülərə görə, türk dili, türk tarixi, türk ədəbiyyatı, türk mədəniyyəti yalnız bir türk xalqının, məsələn, osmanlının malı deyildir. Bütün türklük bir küllüdür, bir millətdir və bütün bu mədəniyyət ümumtürk mədəniyyətidir. Türkçülüyün «türk milliyyətçiliyi» bayrağı altında meydana çıxması o dövrdə yalnız Türkiyə milli ziyalılarını deyil, bütün dünyadakı türk milli ziyalılarını bir araya toplayırdı. Türkçülük ideologiyası türklərin tarixən yaşadıqları ərazilərin adı ilə bağlanaraq «turançılıq» adı altında anladılmağa başlandı. Başda Z.Göyalp olmaqla Y.Akçura, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, M.Ə.Rəsulzadə, M.F.Köprülüzadə və b. Türk- çülüyün elmi əsaslarını işləyib hazırladılar. Eyni zamanda Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev və M.Ə.Rəsulzadə başda olmaqla Azərbaycanın o dövrdəki ictimai-siyasi xadimləri siyasi türkçülüyü ilk dəfə proqram halına salan və dünyadakı məhkum türklərin hürriyyət və istiqlallarını tələb edən ilk milli mücahidlər idilər. Onlar, xüsusilə Ə.Ağayev və M.Ə.Rəsulzadə ümmətçilik əvəzinə milliyyətçilik, islamçılıq əvəzinə türkçülük ideologiyasını irəli sürmüş, maarifçi milliyyətçiliklə siyasi milliyyətçiliyi çulğalaşdıraraq belə bir sosial-fəlsəfi fikri əsas- landırmışlar ki, «siyasi və milli dövlətə…milli hürriyyət və milli istiqlala malik olmayan millətlərin milli varlıq və milli mədəniyyətlərini qoruyub inkişaf etdirmələri imkan xaricindədir» [5, 8]. Türkçülüyün və panturanizmin mahiyyətini şərh edərkən M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Şərqdəki milli hərəkatın bir növü kimi panturanizm Qərbdə irticaçı sayılan və çox vaxt şovinizm adlandırılan millətçilikdən bir qədər fərqlənir. Şovinizm təcavüzkar hərəkatdır və əsasən artıq milli birliyə malik kapitalist dövlətinin öz hakimiyyətini gücləndirməyə və ərazisini genişləndirməyə can atan dövlətin ekspan- siyası amillərinə əsaslanan bir hadisədir. Avropa millətçiliyi siyasi cəhətdən təcavüzkar ideologiyadır. Şərqdəki millətçilik isə siyasi cəhətdən müdafiə, sosioloji cəhətdən isə mütərəqqi hadisədir» [6]. Türkçülüyün böyük ideoloqu Z.Göyalp «Türkçülüyün əsasları» adlı əsərində türkçülük ideyalarını sistemləşdirərək onu milli məfkurə halına salmışdır. Bu əsəri ilə Z.Göyalp gələcəkdə yaranacaq müasir türk dövlətlərinin sosial fəlsəfəsini ortaya qoymuşdur. İki bölmədən ibarət olan bu əsərin birinci bölümündə Z.Göyalp türkçülüyün tarixindən və mahiyyətindən, türkçülük və turançılıqdan, milli və bəşəri mədəniyyətlərdən, xalqçı- lıqdan (xalqa doğru), müasirləşməkdən (Qərbə doğru), tarixi materializm və ictimai Türkçülük, İslamçılıq və müasirlik ideoloji sistemi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas amillərindən biri kimi 125
məfkurəçilikdən, milli şüuru və milli təsanüdü (solidarizm) gücləndirməkdən, milli kültür və tərbiyədən bəhs edir. İkinci bölümdə türkçülüyün proqramını verən Z.Göyalp əsasən dildə türkçülükdən və onun prinsiplərindən, estetik türkçülükdən, yəni estetik zövqdən, milli vəzndən, milli ədəbiyyatdan, milli musiqidən və digər milli sənətlərdən, əxlaqi türkçülük və onun növlərindən, hüquqi türkçülükdən, dini türkçülükdən, iqtisadi türkçülükdən, siyasi türkçülükdən və fəlsəfi türkçülükdən bəhs edir. Bütün bu məsələləri ümumiləşdirərək göstərmək olar ki, tarixən mütərəqqi və hər cür mürtəce şovinist qayələrindən uzaq olan türkçülük məfkurəsinin öncül daşıyıcılarına görə, millətlər yalnız milli ideologiyaları, təfəkkür və xarakteri ilə mədəniyyətə, texnologiyaya, elmə və sonda dövlətə yiyələnə bilərlər. Bu yolda yüzlərlə yüksək səviyyəli insanlar, əvəzsiz elm, mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat və siyasət xadimələri min cür əzab-əziyyətə qatlaşaraq, hətta lazım gəldikdə canlarını belə qurban verərək millətlərini sonda hürriyətə qovuşdurmuşlar. Türk dünyasında, o cümlədən də Azərbaycanda bu proses gec də olsa, XIX əsrin sonlarından başlayaraq XX əsrin birinci yarısında və sonunda öz bəhrəsini vermişdir. Türkçülük türk millətinin milli mənafeyini özündə əks etdirən dünyagörüşüdür. Bu dünyagörüşün özəyini belə bir müddəa təşkil edir ki, hər milliyyətçiliyin öz adı olduğu kimi türk milliyyətçiliyinin də adı türkçülükdür. Türkçülük türk millətini, onun vətənini, dövlətini sevmək, türk millətinin birlik və bərabərliyini qorumaq, millətini yüksəltmək uğrunda əzmlə mübarizə aparmaq deməkdir. Türkçülük türk millətinin şərəfli tarixinə, türk mədəniyyətini, dilini, əxlaqını qorumaq, onu daha da ucaltmaq deməkdir. Türkçülük məfkurəsi özündə humanist və demokratik dəyərləri üzvi surətdə ehtiva etməklə də əlamətdarlır. Bu da müsəlman Şərq dünaysında birinci olaraq Azərbaycanda yaradılmış demokratik respublika timsalında özünün təsdiqini tapmaqla tarixən ilkin gerçək nümunəsini vermiş oldu. Nəticə olaraq demək olar ki, müasir qloballaşma dövründə bu ideyaların aktuallığı xüsusi önəm kəsb edir. Belə ki, öz dinini, əxlaqını, mənəvi dəyərlərini itirmədən qərb sivilizasiasını qəbul etmək, dünyaya inteqrasiya etmək qarşımızda duran ən ümdə məsələlərdən biridir.
Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli 126
İSTİFADƏ OLUNAN ƏDƏBİYYAT 1.
Акчура Йусиф. Тцркчцлцйцн тарищи. Истанбул: кайнаклар йайынлары, 1998 2.
Яфгани С. Сечиlмиш ясярляри. Бакы: 1989 3.
Гарайев Й. Азярбайъан ядябиййаты. XIX вя ХХ йцзиллкляр. Бакы: Елм, 2002 4.
Гурбанов Ш.Ъ. Яфгани вя Тцрк дцнйасы. Бакы: Азярняшр, 1996 5.
Мяммядзадя М.Б. Милли Азярбайъан щярякаты. Бакы: Ниъат. 1992 6.
Рясулзадя М.Я. Пантуранизм щаггында, пантуранизм бизим дюврцмцздя// «Азярбайъан» журналы, 1991, №6. 7.
8.
Ресулзаде М.Е. Милли-тесанцд. Анкара: Азербайъан кцлтцр дернеэи йайынлары, 1978 9.
Рцстямов Й.И. Сивилизасийаларын диалогу – бяшяриййятин вящдятиня апаран йолдур// «Шярг-Гярб: сивилизасийаларын диалогу». Елми-нязяри журнал. Бакы: 2005, №1 10.
няшриййаты, 1998, 328 с.
Türkçülük, İslamçılıq və müasirlik ideoloji sistemi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas amillərindən biri kimi 127
XÜLASƏ Məqalədə XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının milli qurtuluş hərəkatının istiqamətləndirilməsində mühüm rol oynamış müasirlik, islamçılıq və türkçülük ideologiyasının yaranma tarixi və mahiyyəti araşdırılır. Bu ideoloji sistemin Azərbaycan xalqının milli şüurunun, milli özünü təsdiqinin və müstəqil dövlət quruculuğunda oynadığı rol araşdırılaraq Şərqdə ilk demokratik cümhuriyyətin qurulmasında onun ideoloji sisteminə çevrilməsi prosesi aydınlaşdırılır. Eyni zamanda bu üç sütunlu ideoloji sistemin Azərbaycanda milli birliyin yaradılmasında yeri və rolu işıqlandırılır.
This article examines the history and nature of ideologists Turkism, Islamism and Modernism played a large role in the direction of the national liberation movement in the late XIX and early XX centuries. Examining the ideological system of national identity of the Azerbaijani people, clarified the process of transformation of this ideology in the ideology that played a major role in national self-assertion and the construction of the first independent and democratic state in the East. Just highlights the place and role of ideology based on three pillars, in the formation of the national unity in Azerbaijan.
В статье исследуется история и сущность иделогии тюркизма, исламизма и модернизма сыгравшая большую роль в направленности национальной освободительной движении в конце XIX и в начале XX веков. Исследовав идеологическую систему национального самосознания азербайджанского народа, проясняется процесс превращения этой идеологии в идеологию, которая сыграла большую роль в национальном самоутверждении и в строительстве первого независимого и демократического государства на Востоке. Так же, освещается место и роль идеологии, базирующейся на трех основах, в формировании национального единства в Азербайджане.
Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat- İt-Türk” əsərinin leksik mənzərəsi 129
MAHMUD KAŞĞARİNİN “DİVANÜ LÜĞAT- İT-TÜRK” ƏSƏRİNİN LEKSİK MƏNZƏRƏSİ
BDU İlahiyyat fakültəsi Açar sözlər: Mahmud Kaşğari, türkoloq, oğuz dili, leksika, türk dilləri. Keywords: Great specialist, Turkic philology, grammar, Mahmud Kashghary, “Divani-lughat-it-Turk”. Ключевые слова: Великий тюрколог, основоположник, грамматика, Махмуд Кашгари, «Дивану- лугат -ит тюрк».
Böyük türkoloq, müqayisəli qrammatikanın banisi, XII əsrdə yaşamış Mahmud Kaşğari “Divanü lüğat- it- türk” əsərini yazmaqda ilk növbədə məqsədi türk dilləri barədə məlumat vermək, onun leksik zənginliyini göstərmək və ən əsası ərəb dünyasına türk dillərini təqdim etməkdən ibarət olmuşdur. Mahmud Kaşğari böyük uzaqgörənliklə türk dillərinin öyrənilməsini vacib saymış, türklərlə ünsiyyət qurmağın yolunun ilk növbədə bu dildən keçəcəyini diqqətə çatdırmaq istəmişdir. Bu məqsədlə Kaşğari, özünün dediyinə görə, eni üç min, uzunluğu beş min fərsəx olan, Xəzər dənizini bütövlüklə əhatə etməklə Rumdan Çinə qədər böyük bir ərazidə yaşayan türkdilli xalqların dillərindən əsaslı şəkildə bəhs etmiş, onların leksik, fonetik, qrammatik xüsusiyyətlərindən geniş şəkildə danışmışdır. “Divan”da biz həmin ərazidə yaşayan qıpçaq, oğuz, yağma, çigil, uğraq, çaruq, qay, yabaqu, tatar, basmıl, suvar, bulğar, toxsı, arğu və sairə xalqların geniş dil mənzərəsi ilə rastlaşırıq. Tədqiqatçıların qeydinə görə, Mahmud Kaşğari fonetik-morfoloji xüsusiyyətlərinə görə türk dillərini iki qrupa bölür: “Şərq qrupu və qərb qrupu. Şərq qrupuna çigillərin, toxsıların, yağmaların, Kaşğarın şəhər əhalisinin və Maçinə qədər olan başqa tayfaların, xaqaniyyə türkcəsini, qərb qrupuna isə yeməklərin, qıpçaqların, oğuzların, peçeneqlərin, bulqarların, suvarların, Rumdan şərqdə yaşayan digər tayfaların dilləri daxildir” (4, 14). Mahmud Kaşğariyə görə dillərin ən asanı oğuzların, ən doğrusu isə toxsı ilə yağmaların dilidir. Onun fikrincə, İrtış, İla, Yəmar, Etil çayları boyunca yaşayan xalqların dili də doğru türkcədir. Mahmud Kaşğari bu irmaqlar boyu yaşayan dillərin ən gözəli kimi Qaraxanilər dövlətinin tərkibində Quliyeva Yaqut 130
yaşayan insanların dili olan xaqaniyyə türkcəsini göstərir. Beçeneq, suvar, bulqar dillərinə gəlincə isə Mahmud Kaşğari onların sonlarının qısaldılmış olduğunu söyləyir. Tədqiqatçılara görə, bunu yəqin ki, sonda bəzi samitlərin atılması kimi başa düşmək lazımdır. Məsələn, qapuq-qapu (4, 14). Mahmud Kaşğari hər bir tayfanın əslində öz dili olduğunu da vurğulayır. Məsələn, onun qeydinə görə, qay, tatar, yabaqu, basmıl, çomul boylarının hər birinin öz dili vardır. Böyük türkoloq uyğurların da öz türkcə bir dilləri olduğunu söyləyir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Mahmud Kaşğari bütün türk tayfalarının dəfələrlə qeyd etdiyi kimi türkcəni də gözəl bildiklərini göstərir. Mahmud Kaşğari türkcə dedikdə xaqaniyyə türkcəsini əsas götürməklə, bütün bu tayfalar arasında ümumünsiyyət vasitəsi olan ədəbi dil anlayışını nəzərdə tutur (3,16). Qeyd etmək lazımdır ki, böyük türkoloq bu sözü bütün əsər boyu dəfələrlə təkrarlamaqla, bu barədə öz fikrini qəti şəkildə bildirir. Məsələn, o, yazır: “Çin və Maçin xalqlarının ayrı dilləri olsa da, onların şəhərliləri türk dilini yaxşı bilirlər” (7,103), “ Köçəri xalqlardan olan çomul boyunun dili ayrıdır, lakin türk dilini yaxşı bilirlər. Kay, yabaku, tatar, basmıl boyları da belədir. Hər boyun özünəməxsus ayrı ləhcəsi olsa da türkcə gözəl danışırlar”(7,104). Mahmud Kaşğari türkcədən danışarkən bizə elə gəlir ki, türk dilləri arasında olan ümumünsiyyət vasitəsindən - ədəbi dildən bəhs edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, böyük türkoloq türk dillərinin dialekt və şivə məsələlərinə də əsaslı şəkildə toxunur. Belə ki, onun “ Uyğurların dili saf türkcədir, lakin öz aralarında danışdıqları zaman istədikləri bir ləhcələri də var” (7,103) və “Comul boyunun kendilerinden bulunduğu çöl halkı ayrı bir dile sahiptir, Türkceyi iyi bilirler. Kay, Yabaku, Tatar, Basmıl boyları da böyledir. Her boyun ayrı bir ağzı vardır; bununla beraber Türkçeyi de iyi konuşurlar” (1,29-30) deməsi istər-istəməz bu dillərin müxtəlif dialekt və şivə xüsusiyyətləri olduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, Kaşğari ən təmiz dil kimi heç bir dillə qarışığı olmayan dili nəzərdə tutur: “Ən təmiz və doğru dil yalnız bir dil bilən, farslarla qarışmayan və əcnəbi ölkələrə gedib-gəlməyən adamların dilidir” (7,103). Tərkibində digər dillərin leksik vahidləri olan türk dilləri isə onun nöqteyi-nəzərinə görə, əsasən şəhərlilərin dili və fars dilinə qarışan dillərdir: “İki dil bilən şəhərlilərlə oturub-duran adamların dili nöqsanlıdır” (7,103). Belə dillərə o, soğdaq, gəncək, arğu boylarının, xotən, tübüt, tanqut xalqlarının, Balasağun, Tiraz, Beyza və İsbicabdan Arğuya qədər olan bütün şəhərlilərin dilini daxil edir. Aparılan araşdırmalara görə, Mahmud Kaşğarinin “Divan”nında 9000 minə yaxın leksik vahid nümunə göstərilir. Bizim araşdırmalara görə isə “Divan” 28 türk
Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat- İt-Türk” əsərinin leksik mənzərəsi 131
dilinin leksik vahidlərini əks etdirir. Sözsüz ki, burada aparıcı yeri ilk növbədə oğuz leksikası tutur. M.Kaşğari araşdırmaçısı Əmir Nəcibə görə, Mahmud Kaşğari “Divan”da yalnız bir dilə aid olan sözlərdən misal gətirmək məqsədilə arqu dilinə aid 42 leksik vahid, barsqan dilinə 6, bulqar dilinə 6, ıtlık dilinə 1, karluk dilinə 7, gəncək dilinə 17, qıpçaq dilinə 15, karluk türkmən dilinə 1, kıtaya (xıtay) 1, köçəyə 1, oğuza 232, soquta 1, tübütə 2, türk dilinə 9, öz türk dilinə 5, uyğur dilinə 10, kaşğar dilinə 3, uç dilinə 3, xötən dilinə 1, çigil dilinə 44, yağma dilinə 5 dəfə müraciət etmişdir. İki dildə işlənən sözlərdən arğu-bulğar dilinə 1, arğu-türkmən dilinə 1, arğu-yağma dilinə 2, barsğan – uç dilinə 1, yəmək-yabaku dilinə 3, yəmək-yağma dilinə 1, karluk –türkmən dilinə 1, gəncək-xötən dilinə 2, oğuz-qıpçaq dilinə 25, oğuz-arğu dilinə 2, oğuz-türkmən dilinə 1, tatar-yabaku dilinə 1, türk-türkmən dilinə 1 misal nümunə verir. Üç dilə aid olan sözlərdən isə o, arğu-karluk-yağma dillərinə 1, yəmək-qıpçaq- oğuz dillərinə 1, yəmək-qıpçaq-suvar dillərinə 1, qıpçaq-oğuz-suvar dillərinə 4, qıpçaq-oğuz-öz türk dillərinə 1, qıpçaq-oğuz-yağma dillərinə 2, qıpçaq-toxsı-yağma dillərinə 1, toxsı-çıgıl-yağma dillərinə 1 leksik vahid nümunə verir. Üçdən çox dilə aid olan sözlərə gəldikdə isə bunların işlənmə tezliyi bir o qədər də yüksək deyil. Belə sözlər cəmi beşdir. Belə ki, Kaşğari bu dillərdən arğu-yəmək-oğuz-toxsı-yağma dillərinə 1, basmıl-yəmək-kay-qıpçaq-oğuz-çomul-yabaku dillərinə 1, bulğar-yəmək- qıpçaq-suvar dillərinə 1, qıpçaq-oğuz-toxsı-yağma dillərinə 1, qıpçaq-toxsı-tükmən- yabaku-yağma dillərinə 1 söz nümunə verir (6,36-37). Ə.Nəcibin Mahmud Kaşğari “Divan”ı üzərində apardığı yuxarıdakı tədqiqat əya- nilik baxımından bir neçə nöqteyi-nəzərdən maraqlıdır. İlk növbədə bu hesablama- lardan aydın olur ki, həqiqətən də, Mahmud Kaşğarinin elan etdiyi kimi, “Divan”da əsas leksik ağırlığı oğuz dili öz üzərinə götürür. Bundan əlavə, oğuzların hansı dillər- lə ünsiyyətdə olduğu və eyni zamanda, oğuz tayfalarının etnik baxımdan hansı türk tayfalarıyla daha çox qaynayıb-qarışdığı da aydınlaşır. Belə ki, bu siyahıya əsasən biz Mahmud Kaşğaridə oğuzların ən çox qıpçaqlarla dil əlaqəsində olduğunu görü- rük. Bu faktı “Divan”da 25 sözün eyni zamanda həm qıpçaq, həm də oğuz dillərinə aid olması bir daha sübut edir. Məs: غلا ALIĞ : hər şeyin pisi. Oğuzca və qıpçaqca (7,133 ). قرا ARIK : arıq, zəif, cılız. Oğuz və qıpçaq dillərində (7,135) və s. Daha sonra oğuzların məhz arqularla daha çox ünsiyyətdə olduğu məlum olur. Doğrudur, Mahmud Kaşğari həm oğuz, həm arğu dillərinə aid olan leksik vahidlərə cəmi 2 söz nümunə versə də, Əmir Nəcibə görə, Mahmud Kaşğarinin “Divan”ı qələmə aldığı dövrlərə qədər oğuzlarla arqular yanaşı yaşamış və onların bir-birinə leksik baxımdan təsiri olduqca böyük olmuşdur. Məs: اغرا URĞA : böyük ağac. Quliyeva Yaqut 132
Oğuzca. Arğuca da belədir (7,186). قلب BALIK : palçıq. Oğuzların bəzilərində və arğu dilində. Arğuların bir qismi isə üç sükun ilə bu sözə “balk” deyirlər. Türk dilində ancaq iki sükun yan-yana ola bilər. Arğuların dilində dolaşıqlıq vardır (7,380). İDİŞ : qədəh, piyalə. Yağma, tuxsı, yəmək, oğuz və arğuların dillərində tas, tava, ləyən, qazan kimi hər şeyə idiş deyilir (7,131). “Mahmud Kaşğarinin təsdiq etdiyinə görə, oğuzlar arğularla qonşuluqda yaşamış və onların dili bir-birinə qarışmışdır” (6,43). Daha sonra biz “Divan”da oğuz-türkmən, yəmək-qıpçaq-oğuz, qıpçaq-oğuz- suvar, qıpçaq-oğuz-öztürk, qıpçaq-oğuz-yağma, arğu-yəmək-oğuz-toxsı-yağma, basmul-yəmək-kay-qıpçaq-oğuz-çomul-yabaku, qıpçaq-oğuz-toxsı-yağma dillərinin leksik nümunələrinə də təsadüf edirik. Məs: قانرق KIRNAK : cariyə. Yabaku, kay,
Bu da bir daha oğuzların böyük bir ərazidə yaşadıqlarını, onların bütün əsas türk dillərilə təmaslarını və eyni zamanda, bu dillər sırasında aparıcı mövqeyə malik olduqlarını göstərir. Bu faktı Əmir Nəcib elə bu şəkildə də qeyd edir. Əmir Nəcib oğuzlardan və oğuz dilindən danışarkən onların bu ərazidə əsas aparıcı dil və kütlə olduqlarını nəzərə çatdırır. Beləliklə, “Divan”da adları bir qədər az çəkilən dillərin xüsusiyyətləri haqqında danışarkən Əmir Nəcib bu dillərin əsasən oğuz dili içərisində əridiyini, Kaşğarinin yalnız bu dillərin məhz fərqli xüsusiyyətlərini nəzərə çarpdırarkən onlara müraciət etdiyini bildirir. Ə.N.Nəcib yazır: “Bu qeydlərin genişliyi nəyi göstərir? Əgər bu qeydlər doğrudursa və real vəziyyəti əks etdirirsə, əgər hər hansı bir sözün dialekt mənsubiyyəti dəqiq qeydə alınıbsa və əgər heç bir dilə aid olmayan sözləri ümumtürk sözləri kimi qəbul edəriksə o zaman biz qaçılmaz bir nəticəyə gəlirik ki, Mahmud Kaşğari bu materialları ətrafında kompakt şəkildə çigil, arğu, qıpçaq tayfaları səpələnmiş, əsasən oğuz tayfalarının üstünlük təşkil etdiyi ərazidən toplamışdır. Digər qeydlərin təhlili isə göstərir ki, Mahmud Kaşğari səyahət etdiyi ərazidə yağma, yabaku, yəmək, toxsı, kay tayfa və qəbilələri əhalinin əsas kompakt kütləsini təşkil etməmiş, əsasən yerli əhaliyə qaynayıb qarışmışlar. Buna görə də onların dili bu ərazidə mühüm rol oynayan əsas xalqın dilindən kəskin şəkildə fərqlənməmişdir. Güman etmək olar ki, yağma, yabaku, yəmək, toxsı və kay şivələri oğuz, qıpçaq, arğu dialektləri arasında ərimişdir (6,37). Əmir Nəcibin mənzərəsindən oğuzların əksər türk tayfaları və onların dillərilə təmasda olduqları aydın görünür. Amma təbii ki, bu dillər sırasında Mahmud Kaşğarinin özünün də dediyi kimi, oğuzların qıpçaqlarla və oğuz dilinin qıpçaq dili ilə əlaqələri daha geniş olmuşdur. Xüsusilə dil əlaqələri baxımından Mahmud Kaşğari az qala bu dillər arasında bir bərabərlik işarəsi qoyur. Məsələn o, dəfələrlə
Mahmud Kaşğarinin “Divanü Lüğat- İt-Türk” əsərinin leksik mənzərəsi 133
yazır: “Oğuzlarla qıpçaqlar y ilə başlayan bütün isim və feillərin ilk hərfini əliflə, yaxud c ilə əvəz edirlər” (7,105). “ İsimlerde ve fiillerde işin devam etmekte olduğuna bir belge bulunursa, kelimenin ortasındakı ğ harfini atmakta oğuzlarla kıpçaklar birbirlerine uymuşlardır” (1,33). “Divan”dan müxtəlif qrammatik izahların verilməsinə dair qıpçaqlarla oğuzların eyni mövqedən çıxış etmələri barədə sözsüz ki, daha bir neçə nümunə vermək olar. Lakin Mahmud Kaşğarinin aşağıdakı bir qeydi daha maraqlıdır. O, oğuzların bilmədiyi bir sözü qıpçaqların da işlətmədiyini göstərir. “Kiş : sədəq, oxdan, ox qabı. Oğuzlar və oğuzların qardaşı olan qıpçaqlar bunu bilməzlər” (9,134). Beləliklə, Kaşğari tayfa etibarilə oğuzlarla qıpçaqların qardaş olduğunu deməklə bərabər, eyni zamanda onların dillərinin də demək olar ki, istər qrammatik, istərsə də leksik baxımından çox yaxın olduğunu göstərir. Təsadüfi deyil ki, əksər tədqiqatçılar da Kaşğari “Divan”ı ilə tanış olduqdan sonra bu nəticəyə gəlirlər: “M.Kaşğari oğuz dilinin təsirini hər yerdə hiss etmiş, oğuz-qıpçaq dillərinin qarışıq olmasına əmin olmuşdu. Bu onunla izah olunur ki, M.Kaşğari çox vaxt “oğuzla” yanaşı “qıpçaq”, yaxud da əksinə, “qıpçaqla” yanaşı “oğuz” qeydini işlədir. Bəzən o, “oğuz”u göstərir, güman edir ki, sonra gələn “qıpçaq” öz-özünə anlaşılır” (2,62 ). Oğuzla qıpçağın dil baxımından yaxın olmasını “Divan”da göstərilən 25 sözün Kaşğaridə müştərək mənşəli olması, yəni onların həm oğuz, həm də qıpçaq dillərinə aid olmaları da bir daha sübut edir. Kaşğaridə biz digər heç bir dillər arasında müştərək şəkildə olan bu qədər sözə təsadüf etmirik. Gördüyümüz kimi, Kaşğari “Divan”da türk dilləri, bu dillərin leksik xüsusiy- yətləri haqqında geniş məlumat vermişdir. Bu dillər haqqında verilən məlumatların ən maraqlı cəhəti orasındadır ki, onlar bu və ya digər şəkildə oğuz diliylə müqayisədə verilmiş, onların bu və ya digər xüsusiyyətləri oğuz dilinə münasibətdə müəyyənləşmişdir.
|