İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XÜLASƏ
- UOT 1(09) TÜRKÇÜLÜK, İSLAMÇILIQ VƏ MÜASİRLİK İDEOLOJİ SİSTEMİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏTÇİLİYİNİN ƏSAS
- «avropalaşmaq», «müasirləşmək» hərəkatı bu günümüzdə də aktuallığını yeni anlamda saxlamaqdadır
|
BİBLİOQRAFİYA 1.
əl-Bələzuri, Əbül-Abbas Əhməd b. Yəhya b. Cabir, Futuhul-buldan, Beyrut 1978
2.
Bünyadov, Ziya, Azərbaycan VII-IX. əsrlərdə, Bakı 1989. 3.
Caferoğlu, A., Azerbaycan, İstanbul 1940. 4.
əl-Gərdizi, Əbu Səid Abdulhayy b. Dəhhaq b. Mahmud, Zeynul-əxbar, y. y., h. 1347. 5.
Nəcib, Fayiz İskəndər, əl-Futuhatul-İslamiyyə li biladil-Qurc, İskəndəriyyə 1988.
6.
Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə, Qafqazda İslam, Bakı 1991. 7.
ət-Təbəri, Əbu Cəfər Muhəmməd b. Cərir, Tərixul-üməm vəl-muluk, I-XII, Qahirə, t. y. 8.
Бартольд, В. В., Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира, Баку 1924. 9.
Беляев, Е. А., Мусульманское сектантство, Москва 1967. 10.
Гиргас. В., Права христиан на востоке по мусульманским законам, С. Петербург 1865.
23 Paşazadə, a. k. ə., s. 104, 105. Qoşqar Səlimli 114
11.
Крымский, А. Е., Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана, Ленинград 1938. 12.
Мец, Адам, Мусульманский ренессанс, Москва 1966. 13.
Ближнем Востоке, Москва 1948. 14.
Розен, В., Рецензия на “Alberunis İndia”, Zvorao 1888. 15.
İlk Dövrlərdə İslamın Azərbaycanda Yayılması 115
XÜLASƏ Hər bir fikrin, düşüncənin, ilahi və bəşəri dəyərlərin bir yerdə yayılması, onun malik olduğu prinsiplər silsiləsi ilə sıx bağlıdır. İnsanlar, onları dərindən öyrənər, analiz edər və yalnız müsbət rəy formalşdıqdan sonra onu qəbul edib yaşayarıar. Bu baxımdan İslam, yaranmasından çox qısa bir müddət keçməsinə baxmayaraq, artıq ilkin dövrlərdə ətrafındakı yaxın və uzaq bölgələrdə vüsətlə yayılmış, insanların təqririni qazanmışdır. Məqalədə İslamın ilk dövrlərdə Azərbaycanda və regiondakı bölgələrdə yayılması məsələsi tədqiq edilmişdir. Bu məsələyə işıq tutması üçün tarix və coğrafiya əsərlərinə müraciət edilmiş və qiymətli məlumatlar əldə edilmişdir. Elmi məqalənin, bu sahə ilə maraqlananlar üçün faydalı olacağını ümüd edirik.
Распространение каждой мысли, божественных и общечеловеческих ценностей тесно связано от цепи её принципов. Люди глубоко изучают и анализируют эти принципы, и только при формировании положительного заключения принимают их. С этой точки зрения Ислам, за короткое время своего появления, распространился в близлежащих и отдаленных регионах и был признан их населением. В этой статье было исследовано распространение Ислама в Азербайджане и в регионе в общем. Для изучения этого вопроса были использованы научные работы по истории и географии, в которых имелось ценные информации о теме. Предполагаем, что данная статья будет полезна для интересующихся этой темой.
Qoşqar Səlimli 116
RESUME
There is a close relatioship between the spread of a thought, celestial and earthly values and its chain of principles. Only after comprehending them properly, analyzing and forming a good opinion of them, would they accept these principles and apply them to their lives. In this sense, shortly after Islam emerged, it spreaded across neighboring empires and met the approval of their inhabitants over a short period of time in its early years. In this article, the spread of Islam in Azerbaijan and nearby regions in its early years was examined. To shed light on some perespectives of this subject matter, I refered to historical and geografical sources and came up with notable information. I hope that, the article will provide benefits to those who is interested in this field.
Türkçülük, İslamçılıq və müasirlik ideoloji sistemi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas amillərindən biri kimi 117
UOT 1(09) TÜRKÇÜLÜK, İSLAMÇILIQ VƏ MÜASİRLİK İDEOLOJİ SİSTEMİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏTÇİLİYİNİN ƏSAS AMİLLƏRİNDƏN BİRİ KİMİ Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli Fəlsəfə elmləri doktoru, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının şöbə müdiri Açar sözlər: müasirlik, islamçılıq, türkçülük, milli özünüdərk, milli şüur, milli dövlət Key words: Turkism, Islamism, modernism, national identity, national consciousness, the national state. Ключевые слова: тюркизм, исламизм, модернизм, национальная самоидентификация, национальное самосознание, национальное государство. Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmləndiyi, demokratik dövlətçilik ideologi- yasının daha da inkişaf etdiyi müasir dövrümüzdə bu üç sütunlu ideoloji sistemin yeri və rolu danılmazdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən irəli sürülmüş azər- baycançılıq ideologiyasının həyata keçirildiyi bir vaxtda çoxmillətli respublikamızda bu ideologiyanın hər bir sütununun ayrı ayrılıqda milli birliyin yaradılmasında öz funk- siyası və rolu vardır. XX əsrin əvvəllərində milli oyanış zəminində müasirlik, islamçılıq və türkçülük kimi təməl prinsipləri üzərində milli-demokratik dövlətçilik məfkurəsinin təşəkkül tapması Azərbaycan xalqının milli-azadlıq uğrundakı mübarizəsinin ideoloji əsası anlamında çox mühüm bir nailiyyəti idi. Bu, hər şeydən əvvəl xalqımızın keşməkeşli əsrlərdən keçib gələn istiqlal əzminin yeni məcrada aydın ideya-siyasi məna kəsb etməklə düzgün istiqamətə yönəlməsi, geniş vüsət alması deməkdir. Lakin nəzərdən keçirilən dövrdə fəlsəfi və ictimai-siyasi fikirdə müasirlik, islamçılıq və türkçülük ideyalarının qərarlaşmasını və milli-demokratik dövlətçilik məfkurəsi formasında təşəkkülünü müsəlman Şərqində sırf Azərbaycan hadisəsi hesab etmək, təkcə Azərbaycan məkanı ilə məhdudlaşdırmaq da düzgün olmazdı. Çünki bu, daha geniş etnocoğrafi miqyasa malik olub, Türkiyə üçün, eləcə də İran türkləri, habelə çar Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli 118
Rusiyasının milli müstəmləkə zülmünə məruz qalmış və qurtuluş uğrunda ayağa qalxmış digər türkdilli xalqlar üçün də səciyyəvi olan hadisədir. İlkin mənbələrin araşdırılması və elmi-nəzəri təhlili əsasında demək olar ki, avropalaşmaq, islamlaşmaq və türkləşmək ideyaları tarixən ilkin olaraq mədəni- maarifçilik xarakteri daşımış, hadisələrin obyektiv gedişi prosesində zaman-zaman təkamül edərək cilalanmış və aydın sosial-siyasi məna və yönüm kəsb etmişdir. Bu ideyaların qarşılıqlı əlaqəsinin, getdikcə bir-birini tamamlamasının nəticəsi olaraq Azər- baycanda milli-azadlıq hərəkatının istiqamətverici nəzəri əsası olan «türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək» kimi ideoloji sistem yaranmış, milli şüura güclü təsir göstərmişdir. «Avropalaşmaq» ideyasının meydana gəlməsi heç də hər hansı bir subyektiv istəyin, arzunun ifadəsi deyildi. Bu, artıq bəşər tarixində başlanmış və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Azərbaycanın ictimai həyatında da öz əksini tapmış yeniləşmə, milli intibah, milli oyanış zərurətinin təzahürü kimi meydana gəlmişdir. Çarizminin ağır müstəmləkə zülmü şəraitində milli azadlıq yolunda hələlik konkret siyasi iddiaların irəli sürülməsinin qeyri-mümkün olduğu və bunun üçün müvafiq ictimai-siyasi mühitin, aparıcı qüvvələrin yetişmədiyi bir dövrdə «avropalaşmaq» ideyasının ortaya çıxması dinc, təkamül xarakterli mədəni yeniləşmə, inkişaf yolu ilə milli azadlığa və tərəqqiyə nail olmağın mümkünlüyünə nikbin inamdan irəli gəlirdi. Həmin ideyanın gerçəkləşdirilməsi səylərinin ilk növbədə mədəni-maarif, elm və təhsil sahəsindən başlanılması işinin arxasında da məhz bu tarixi reallıqlar dayanırdı. Müasirləşmək üçün «avropalaşmaq» modelinin seçim kimi götürülməsi məsələsi də təsadüfi olmayıb, bir sıra tarixi-mədəni faktorla izah olunur. Məlumdur ki, bəşər tarixinin XVII əsrlə başlanan yeni feodalizmdən kapitalizmə keçid dövrü mənşəcə Avropa ilə bağlıdır. Bu dövrdən Avropa iqttisadiyyat, siyasət, elm, texnika, təhsil və s. sahələrdə böyük uğurlar qazanır, mədəni, demokratik dəyərləri ilə bəşəriyyətə nümunələr göstərirdi. Bir vaxtlar Qərbə «müəllimlik» etmiş Şərq isə o zaman özünün tənəzzül, durğunluq və ətalət dövrünü yaşayırdı. Avropa ilə əlaqələrin getdikcə artması Şərqdə də ona rəğbət qazandırırdı. Prof. Yusif Rüstəmovun yazdığı kimi, «XVIII-XIX əsrlərdən başlayaraq Şərq ölkələri intibah dövründən sonra yaranan yeni Qərb sivi- lizasiyasını mənimsəməyə maraq göstərir və dövrün qabaqcıl adamları Qərbin mənəvi- əxlaqi dəyərlərinə toxunmadan, onun yalnız elm və texnikasını qəbul etməyin yollarını axtarmağa can atırlar. Bu proses indiyə qədər davam edir. Sonralar demokratiya prin- siplərinin, siyasi-hüquqi sistemlərinin qəbul edilməsi vəzifəsi irəli sürüldü. Olduqca çətin bir problem ortaya çıxdı: necə etmək lazımdır ki, öz dinini, milliyətini itirmədən Qərb sivilizasiyasını qəbul edək» [9]. Türkçülük, İslamçılıq və müasirlik ideoloji sistemi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas amillərindən biri kimi 119
Elmi araşdırmalar göstərir ki, XIX əsrin ikinci yarısında - XX əsrin əvvəllərində istər Osmanlı Türkiyəsində, istər çar Rusiyasında və İran şahlığında yaşayan qabaqcıl türk düşüncə sahibləri arasında «türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək» məfkurə sistemində «avropalaşmaq» fikri ilkin olaraq irəli sürülmüşdür. Osmanlı imperatorluğunda Sultan III Səlimin islahatları, Şimali Azərbaycanda hələ sağlığında «Şərqin tatar Molyeri» kimi şöhrət qazanmış M.F.Axundovun rus, alman, fransız, ingilis dillərinə də tərcümə olunmuş məşhur «Təmsilat»ı, milli mətbuatımızın banisi H.Zərdabinin «Əkinçi»si, 1875-ci ildə Cənubi Azərbaycanda müasir tipli Təbriz «Darülfünun»ün açılması ilə başlanan «avropalaşmaq», «müasirləşmək» hərəkatı bu
Kökündə «avropalaşmaq» ideyası dayanan müasirləşmək düşüncəsinin zamanla ayaqlaşan dəyərlərin mənimsənilməsi, zəmanənin mədəni həyat tərzinə uyğunlaşmaq, müasir elm və texnikaya yiyələnmək və bunların nailiyyətlərindən yaradıcılıqla istifadə etmək anlamında milli şüura nüfuz etməsi XIX əsrin ikinci yarısında - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ictimai-siyasi, fəlsəfi, ədəbi-bədii və publisistik fikrinin intibahına dəlalət edir. Doğma xalqının tərəqqisinə çalışan M.F.Axundov özünün məşhur komediyaları ilə ilk dəfə olaraq o zamankı Azərbaycan ədəbiyyatına, fəlsəfi fikrinə milli oyanışın, yeniləşmənin labüdlüyündən xəbər verən avropasayağı ab-hava, realist-tənqidi düşüncə tərzini gətirmişdr. Onun 1850-ci ildə qələmə aldığı «Hekayəti-Müsyo Cordan həkimi nəbatat və dərviş Məstəli şah cadukuni-məşhur» komediyası nəinki Azərbaycanı, ümu- miyyətlə müsəlman Şərq dünyasını yeniliyə, elmə, maarifə çağıran «avropalaşmaq» ideyasının ilk, həm də klassik bədii nümunəsidir. Bütövlükdə götürdükdə M.F.Axundovun komediyalarında tənqid və inkar həm də konkret müsbət ideal naminə aparılır, ağlın, dünyəvi elmlərin, qabaqcıl mədəniyyətin, həqiqi zəhmətin, dünyanı yeni dərketmə sisteminin təbliğinə kömək edirdi. XIX əsrin ikinci yarısında - XX əsrin ilk illərində Azərbaycan xalqının mədəni intibahında baş vermiş bir çox mühüm nailiyyətlər Həsən bəy Zərdabinin həyat və fəaliyyəti ilə bağlıdır. İstər Zərdabinin və istərsə də «Əkinçi» qəzeti ətrafında toplaşan Azərbaycan ziyalılarının xalqımızın maariflənməsində, cəhalət və mövhumat buxovlarından azad edilməsində və mədəni inkişaf yoluna düşməsində göstərdikləri xidmətləri milli oyanışda mühüm rol oynamışdır. Milli şüurun oyanışı və milli mədəniyyətin dirçəlişi isə öz növbəsində milli azadlıq hərəkatının yaranması üçün zəmin hazırlayırdı. XX əsrin əvvəllərində Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Ə.Topçubaşov, N.Nərimanov, M.Ə.Rəsulzadə, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir və b. Azərbaycan ictimai mühitində
Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli 120
milli dəyərlərin fəal müdafiəçiləri rolunda çıxış etsələr də, Avropanın mütərəqqi sosial- siyasi və mədəni dəyərlərinə uyğun müasirləşməni hərarətlə təbliğ etmişlər. «İslamlaşmaq» və daha sonralar isə «islamçılıq» kimi formalaşan milli məfkurə ideyası da milli birliyə nail olmaq zərurətindən irəli gəlmişdir. Türkçülük prinsipi kimi islamlaşmaq məfkurə cərəyanı da öncə Osmanlı Türkiyəsində təşəkkül tapmış və getdikcə Rusiya imperiyasında yaşayan məhkum türkdilli xalqlar, o cümlədən azərbaycanlılar arasında da yayılmağa, milli demokratik dövlətçilik məfkurəsinin əsas təməl prinsiplərindən biri kimi formalaşmağa başlamışdır. Məlumdur ki, fərdlər, xalqlar, millətlər mənəvi dəyərlərə həm də din vasitəsilə yiyələnirlər. Bu anlamda Azərbaycan xalqı da uzun illər boyu mənsub olduqları islam dinindən zəngin mənəvi keyfiyyətlər, əxlaqi dəyərlər əxz etmişlər. İslama sitayişdən etibarən digər ərəbdilli müsəlman soyları kimi, türkdilli xalqların da düşüncə və həyat tərzi, adət və ənənələri, əxlaqi-hüquqi normaları, eləcə də dövlətçilik ideyaları bu dindən kənarda təsəvvür edilməzdir. Bu səbəbədəndir ki, ilk dəfə olaran Şərqin böyük mütəfəkkiri C.Əfqani (1838-1897) müsəlman aləminin yaşaya bilməsi, öz qüdrətini artırması üçün «islam birliyi» ideyası ətrafında sıx birləşməsi nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür [2, 8-14]. Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin islam birliyi ideyasını qəbul edən, bütün mənalı həyatını türk xalqlarının birliyinə həsr edən, «dildə, fikirdə, işdə birlik» ideyasının müəllifi, məşhur türkçü İsmayıl bəy Qaspıralının yaradıcılığında «islamçılıq» məsələsi xüsusi yer tutur. İsmayıl bəyin islama baxışı, Yusuf Akçuranın söylədiyi kimi, «milli həyata fayda dərəcəsi ilə bağlıdır» [1, 73]. Buna görə də o, bütün dünya müsəlman türklərinin birliyinə çalışmış, nəşr etdirdiyi «Tərcüman» qəzeti ilə bu ideyaya xidmət etmişdir. «Tərcüman» yazarına görə, «Qazan Tatarı, Orta Asiya Sartları, Tarançılar filan yoxdur. Bir dinə inanan, bir dillə danışan türklər vardır» [1, 74]. «İslama görə və islam aləmində qadın», «Panislamizm, onun xarakteri və istiqaməti», «Müsəlman xalqlarının vəziyyəti», «İslamın yarandığı ilk dövrün etüdləri» və s. bu kimi sanballı əsərləri ilə görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Əhməd bəy Ağaoğlu da müəllimi Şeyx Cəmaləddin Əfqani kimi xalqda milli şüurun, milli birliyin oyanması, ilk islami ehkamların bərpası, elmi-siyasi fikir və mülahizələrin yayılması kimi günün vacib məsələlərini qələmə alması ilə yanaşı göstərirdi ki, «müsəlman aləminin oyanması və o aləmin mədəni millətlər mühitinə girə bilməsi üçün çox şiddətli bir silkənişə ehtiyac vardır. Müsəlmanların öz reformasiya dövrünü keçirmələri üçün içlərindən xeyli güclü bir iradə sahibi və nəfəsini iş üçün tamamilə fəda etməyə hazır bir adamın gəlib çıxması lazımdır. Belə bir reformator… islamda, islamın tarix və adət-ənənələrində əməllərinə uyğun bir zəmin bula bilər» [8, 159-160]. Türkçülük, İslamçılıq və müasirlik ideoloji sistemi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas amillərindən biri kimi 121
Əhməd bəy Ağaoğlu və M.Ə.Rəsulzadə avropalıların uydurduğu «panislamizm» ideyasını rus və Avropa qaragüruhçularının təsvir və təsəvvür etdikləri şəkildə müsəlmanlar arasında mövcudluğunu tamamilə inkar edirdi. Onların fikrincə, «panislamizm müsəlmanlar arasında yoxdur. O, Avropa siyasətçiləri və qəzetçiləri tərəfindən icad edilən bir uydurmadır» [6]. İslam dininin ictimai-əxlaqi, siyasi-ideoloji və dini-məfkurəvi dəyərlərini özünün milli düşüncəsində daxili-milli birləşdirici amil kimi qəbul edən Əhməd bəy Ağaoğlu da digər milli demokratiya düşüncəsinin fədailəri kimi islam dininin milli düşüncədə milli mənlik şüuruna xidmət edən mənəvi-əxlaqi və mədəni tutumunu qəbul etmiş və bu baxımdan da onun siyasi-milli şərhini vermişdir. Məhz bu düşüncə tərzi onu da Əli bəy Hüseynzadənin irəli sürdüyü milli intibahda üç devizli bir fəaliyyət platformasını - «islamlaşmaq, müasirləşmək və türkləşmək» tezisini qəbul etməyə gətirib çıxarmışdır. Bu milli-liberal islamçılıq cərəyanı ümmətçilikdən daha çox mütərəqqi millətçilik, milli şüur, milli mənlik duyğusu ilə özünü qəbul etdirə bildi. Əhməd bəy Ağaoğlu da bu dünyagörüşün formalaşmasında və həyata vəsiqə almasında çalışan bir şəxsiyyət kimi onun Şərq ölkələrində, xüsusilə türk aləmindəki perspektivini məhz bu meyarlarla ölçmüş, onu müəyyən mənada mütləqləşdirmişdir. Əhməd bəy Ağaoğlu hər bir ictimai hadisəyə münasibətdə olduğu kimi dinə də tarixilik prinsipi və mədəni inkişaf baxımından yanaşmışdır. Onun din və mədəniyyəti qarşılaşdırmasında ən səciyyəvi cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, çağdaş ilahiyyat- çıların əməli olaraq həyatda gördüklərini Əhməd bəy bir futuroloq kimi hələ XX əsrin əvvəllərində tarixi-nəzəri baxımdan anlamış, böyük bir analitik kimi təsəvvürlərinin tarixi məzmununu açmış, dəlillərlə bunu sübut etmişdir. Bütün bu qənaətlərində Ə.Ağaoğlu əsasən sivilizasiya və mədəniyyət prinsiplərinə əsaslanmış, bir maarifçi mütəfəkkir kimi Şərqin və bütün islam aləminin əsas nəzəriyyələrini qiymətləndirməyi bacarmış, müsbət anlamda kosmopolitizm ilə milli vətənpərvərlik motivlərinin sintezini yarada bilmişdir. İslamçılıq məfkurəsinin formalaşmasında ən böyük rol oynayan şəxsiyyətlərdən biri də Əli bəy Hüseynzadədir. Onun tutduğu yol «türklük, müsəlmanlıq və avropalılılq»dır. Bu ideoloji düsturun yaradıcısı da odur. O, islamı ortodoksal və mühafizəkar qatdan təmizləməyə, formal mərasim strukturlarından azad etməyə və ən başlıcası, islamı reforma ideyaları üçün açıq hesab etməklə daxili əxlaqa və mənəviyyata dayanan fəlsəfə səviyyəsinə yüksəltməyə çalışmışdır. O, islam dinini bir qrup işbazın və mühafizəkar funksionerin əlindən alıb ən geniş əhali kütləsinin ixtiyarına verməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. O, həqiqi islamı xalqa mənimsətmək yolunu tutmuş və bu məqsədlə də «Qurani-Kərim»in ana dilinə tərcüməsi ideyasını irəli Rafail Ayvaz oğlu Əhmədli 122
sürmüşdür. İslam birliyi tərəfdarı kimi Əli bəy Hüseynzadə göstərirdi ki, islam birliyi - «panislamizm bir məqsəddir ki, nəticəsi cəmi əqvam və məmaliki - islamiyyəyi bir- birinə zəbt edib qayət vasə və həddən ziyadə böyük bir məmləkət, bir hökumət təşkil et- məkdir… Müsəlmanlar panislamizm məqsədinin ətrafına cəm olmağa hərəkət ediyorlar və dəryada qərq olub boğulanlar kimi onun vasitəsilə nicat tapmağa səy və qeyrət ediyorlar» [3, 435]. Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin mütərəqqi islami ideyalarından bəhrələnənlərdən biri, türkçülüyün ideoloqlarından biri Əli bəy Hüseynzadənin irəli sürdüyü «türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq» düsturunu «türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək» kimi proqram halına salan Ziya Göyalpdan sonra həmin istiqamətdə M.Ə.Rəsulzadənin də mühüm xidmətləri olmuşdur. M.Ə.Rəsulzadə də Əfqani kimi «islam birliyinin federa- siyası» formasını qəbul edir və hətta buna inanaraq yazırdı: «Bütün türklərin, bütün ərəblərin, bütün farsların ictimai bir vücud kimi birləşmələri mümkün, həm də istənilən bir haldır. Müsəlman olan millətlər… bir hökumət halına gəldikdən sonra ittihad deyil, islam ittifaqı ola bilər» [4, 148]. Qeyd etmək yerinə düşər ki, ictimai-fəlsəfi fikir tariximizdə millət, milliyyət, dil, din, əxlaq, mənəviyyat kimi milli ideologiyamızın əsasını təşkil edən amilləri heç kim M.Ə.Rəsulzadə kimi sistemli şəkildə işləməmişdir. Onun 1914-cü ildə «Dirilik»də çap etdirdiyi «Dirilik nədir?», «Milli dirilik», «Millətin bir rüknü də dindir» adlı silsilə yazıları bütünlüklə bu məsələlərə həsr edilmiş, daha sonra 1915-ci ilin oktyabrından nəşrə başlayan «Açıq söz» qəzetindəki əksər yazıları «türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək» məfkurəsinin mahiyyətini açıqlamağa həsr edilmişdir. Öz sələfləri kimi islam dinində islahat tərəfdarı olan M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Dinimizin iki cənbəsi (tərəfi) vardır: ibadət və üsul. Birinci qisim bəndə ilə Allaha aiddir. İkinci qisim isə bəndə ilə bəndələrə məxsusdur. Birinci qisim sabitdir. Qiyamətə qədər əbədidir. Dəyişikliyə uğramaz, ikinci qisim isə əksinə, bir şəkildə qala bilməz. Təfsir və zamanın tələbinə görə dəyişilə bilər» [7]. Mənbələrin təhlili əsasında belə bir ümumiləşdirici fikir irəli sürmək olar ki, C.Əfqaninin «dində, əqidədə birlik», İ.Qaspıralının «dildə, fikirdə, işdə birlik», Ə.Hüseynzadənin «türkləşmək, islamlaşmaq, avropalaşmaq», M.Ə.Rəsulzadənin «milliyyət, beynəlmiləliyyət, əsriyyət» ideyaları, nəhayət, 1918-ci ildə Şərqdə, ilk dəfə Azərbaycanda öz bəhrəsini verdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bu ideoloji sistem əsasında yarandı. ХЫХ ясрдя олдуьу кими, мцасир дюврцмцздя дя динля елмин гаршылыглы ялагяляриня мцгайисяли тящлилляр верилмишдир. Тядгигатчы алим Хялилов С.С. йазыр: «Бязиляри Шярг дцнйасыны тямсил едян юлкялярин, о ъцмлядян Азярбайъанын мцасир техникайа Türkçülük, İslamçılıq və müasirlik ideoloji sistemi Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas amillərindən biri kimi 123
ясасланан игтисади йарышда габагъыл Гярб юлкяляриндян эери галмасынын сябяблярини ислам дининдя вя яняняви дцшцнъя тярзиндя ахтарырлар. Щалбуки игтисади инкишафын щярякятвериъи гцввяси дин йох, елмдир. Дин игтисади мейарларла дейил, анъаг мяняви мейарлардан дяйярляндириля биляр. Сющбят щансы диня гуллуг едилмясиндян йох, цмумиййятля дин вя елмин мцнасибятиндян эетмялидир. Дин юз йериндя олдугда ъямиййятин игтисади инкишафына щеч бир хялял эяля билмяз» [10, 68-69]. Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|