İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ

 

 

BEYNƏLXALQ SƏNƏDLƏRDƏ DİN  

AZADLIĞININ ƏHATƏSİ MƏSƏLƏSİ 

 

i.f.d. Elnurə Əzizova 

Xəzər Universiteti 

 

 

Açar sözlər: insan hüquqları, din azadlığı 

Key words: human rights, religious freedom 

 

İnsan hüquqları ilə din/inanc azadlığı arasındakı münasibət son onilliklərdə 

getdikcə artan maraqla tədqiqat obyekti olma aktuallığını qoruyan mövzulardan 

biridir. Mövzunun çoxşaxəli olması  səbəbi ilə  ənənəvi olaraq onu dini, fəlsəfi və 

əxlaqi zəmində tədqiq edən dinşünas və filosoflar ordusuna demokratiya və pluralist 

cəmiyyət arasındakı münasibətlər, dövlət və konstitusiya modelləri, milli və qlobal 

təhlükəsizlik, beynəlxalq münasibətlər və diplomatiya nöqteyi-nəzərindən tədqiq 

edən hüquqşünas və politoloqlar da qoşulmuşdur. 

Xüsusilə ötən  əsrin sonlarından etibarən nüfuzlu tədqiqat qurumlarının 

öndərliyində aparılan araşdırmaların nəticələri mövzunun müxtəlif perspektivlərdən 

tədqiqi üçün yeni üfüqlər açmışdır. Religious Human Rights in Global Perspective: 

Legal Perspectives (1996 – John Witte Jr., Johan D. van der Vyver) və Religious 

Human Rights in Global Perspective: Religious Perspectives (1996 – John Witte Jr., 

Johan D. van der Vyver), Religious Liberty and International Law in Europe (1997 – 

Malcolm D. Evans), Freedom of Religion and Belief: A World Report (1997 – Tad 

Stahnke və J. Paul Martin), Religion and Human Rights: Basic Documents (1998 – 

Kevin Boyle və Juliet Sheen), Religion, Beliefs and International Human Rights 

(2000 – Natan Lerner), Human Rights and the World’s Major Religions (2005 - 

Muddathir Abd al-Rahim, Harold Coward vd.), Religion and Human Rights: An 

Introduction (2011 – John Witte), Religion and the Global Politics of Human Rights 

(2011- Thomas Banchoff və Robert Wuthnow) və Religion and Human Rights elmi 

jurnalı (2006-cı ildən etibarən - Brill nəşriyyatı) bu sahədə yayınlanmış əhəmiyyətli 

nəşrlərə nümunə olaraq göstərilə bilər. Digər tərəfdən  Şimali Amerika və  Qərbi 

Avropada bir çox universitetin nəzdində din azadlığı və insan hüquqları adlı tədqiqat 

mərkəzləri təsis olunması və bir çox mərkəzdə “Hüquq və Din” adlı elmi jurnalların 

 Elnurə Əzizova 

190

nəşr olunması mövzunun aktuallığını qoruduğunun göstəricisi olmaqla yanaşı, yaxın 

gələcəkdə mövzuya dair beynəlxalq tədqiqatların və  nəşrlərin sayının daha da 

artacağını xəbər verir. 

A.D.Hertzke problemin aktuallığının səbəbini mövcud şəraitdə din azadlığının 

müxtəlif milli və beynəlxalq səviyyəli maneələrlə qarşı-qarşıya qalması ilə 

əlaqələndirir: “...məhz din azadlığının dəyərinin yüksəldiyi bu dövrdə onun avtorirar 

rejimlərin hücumları, teokratik hərəkatların həmlələri, aqressiv dünyəvi siyasətlərin 

təcavüzləri, artan elit düşmənçilik və  cəhalət ilə  aşındırılması din azadlığının 

arxasındakı beynəlxalq konsensusun zəifləməsinə gətirib çıxardır...” (A. D. Hertzke, 

The Future of Religious Freedom. Global Challenges, Oxford: Oxford University 

Press, 2013, s. 3) 

İnsan hüquqları perspektivindən din azadlığının gələcəyinə dair proqnozlar 

verilə bilməsi onun beynəlxalq hüquq sahəsindəki təşəkkül prosesini müxtəlif 

cəhətlərdən tədqiq və  təhlil etmək və bu istiqamətdə doğru metodologiya təyin 

etməklə mümkündür. Şübhəsiz ki, insan hüquqlarının beynəlxalq müstəvidə 

müzakirəsindən danışarkən müraciət olunan ilk mühüm beynəlxalq sənəd BMT-nin 

1948-ci ildə qəbul etdiyi İnsan Hüquqları Haqqında Ümumi Bəyannamədir. Tədricən 

əlaqədar  ədəbiyyatda “18-ci Maddə” kimi qeyd olunan Bəyannamənin 18-ci 

maddəsində  hər bir şəxsin fikir, vicdan və din azadlığı hüququna malik olduğu 

bildirir və bu hüquqa daxil olan azadlıqları öz dinini və etiqadını dəyişmək azadlığı, 

öz dininə  və  əqidəsinə  təhsil, dua, dini ayin və  mərasimlər zamanı  təklikdə  və ya 

başqaları ilə birlikdə, aşkar və ya fərdi  şəkildə etiqad etmə azadlığını daxil edilir. 

Bəyannamənin digər maddələrində də din azadlığı ilə əlaqədar ifadələr mövcuddur. 

Məsələn 2-ci maddədə dini diskriminasiya da daxil olmaqla diskriminasiyanın bütün 

növlərinin qadağan olunduğu, 26-cı maddədə təhsil huququnun sahəsinə dini qruplar 

da daxil edilmiş, 29-cu maddədə hüquqların tətbiq sahəsinin məhdudiyyətində mövzu 

ilə əlaqəli hüquqlar da əhatə olunmuşdur. (bxn. www.un.org/en/documents/uhdr/) 

Birləşmiş Millətlər Bəyannaməsinin “dinin” aydın və  təfərrüatlı  tərifini 

vermədiyi, dini etiqadını yalnız və ya toplu şəkildə izhar etməkdə “topluluğun” açıq 

tərifinin verilmədiyi və digər tənqid nöqtələrinə baxmayaraq, bu sənədin XX əsrin 

ikinci yarısından etibarən hüquqi və siyasi fəlsəfənin formalaşmasında böyük rol 

oynadığı mübahisə mövzusu olmaqdan uzaqdır. Bu sənəd həmçinin müasir 

beynəlxalq hüquqda və milli qanunvericilikdə mühüm rol oynamaqdadır. (bxn. 

Lerner, “Religious Human Rights Under the United Nations, Religious Human 

Rights in Global Perspective: Legal Perspectives, s. 88 vd) 

Beynəlxalq sənədlərdə din azadlığının əhatəsi məsələsi 

191

İnsan hüquqları kontekstində din azadlığı mövzusundaki digər mühüm sənəd 

1950-ci ildə Romada imzalanan İnsan hüquqlarının və  əsas azadlıqların müdafiəsi 

haqqında Avropa Konvensiyasıdır. Konvensiyanın fikir, vicdan və din azadlığına 

ayrılmış adlı 9-cu maddəsində  hər kəsin fikir, vicdan və din azadlığı hüququnun 

olduğu ifadə edilir. Məzmun baxımından iki fərqli mövzunu ehtiva edən maddədənin 

birinci hissəsində bu hüquqa öz dinini və ya əqidəsini dəyişmə azadlığı, öz dininə və 

ya  əqidəsinə  həm təkbaşına, həm də başqaları ilə birlikdə etiqad etmək və açıq, 

yaxud  şəxsi qaydada ibadəti, təlimləri, dini və  mərasim ayinlərini yerinə yetirmək 

azadlığı daxil edilmişdir. Maddənin ikinci hissəsində isə öz dininə  və baxışlarına 

etiqad etmək azadlığının yalnız ictimai asayiş maraqları naminə, ictimai qaydanı, 

sağlamlığı, yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər  şəxslərin hüquq və 

azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş  və demokratik 

cəmiyyətdə  zəruri olan məhdudiyyətlərə  məruz qala biləcəyi qeyd olunur. (bxn. 

www.echr.coe.int/Documents/Convention/ENG.pdf) 

Din azadlığı haqqındaki beynəlxalq sənədlərdən bir digəri BMT-nin 1966-cı ildə 

qəbul etdiyi Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Sazişdir. 18, 20 və 27-ci maddələri 

din azadlığı və dini hüquqlarla əlaqəli olan sazişin 18-ci maddəsində hər bir insanın 

fikir, vicdan və din azadlığı hüququ olduğu ifadə edilir və bu hüquqa özünün seçdiyi 

dinə  və  əqidəyə malik olmaq, öz dininə  və  əqidəsinə istər təklikdə, istərsə  də 

başqaları ilə birgə, açıq, yaxud xüsusi qaydada, ibadətdə, dini ayin və mərasimlərin 

icrasında və  təlimdə etiqad bəsləmək azadlıqlarının daxil olduğu qeyd olunur. 

Maddədə eyni zamanda heç kimin dinə, yaxud əqidəyə malik olmaq və ya onları öz 

istəyi ilə qəbul etmək azadlığına xələl gətirən məcburiyyətə məruz qalmamalı olduğu 

ifadə olunur. Maddənin üçüncü qismində din, yaxud əqidə azadlığının yalnız qanunla 

qoyulmuş və ictimai təhlükəsizliyin, asayişin, sağlamlığın və əxlaqın, eləcə də başqa 

şəxslərin  əsas hüquq və azadlıqlarının qorunması üçün zəruri olduğu qədər 

məhdudlaşdırılmalı olduğu qeyd olunur. Son olaraq maddədə Sazişdə  iştirak edən 

dövlətlərin valideynlərin və müvafiq hallarda qanuni qəyyumların uşaqlarının öz 

şəxsi  əqidələrinə uyğun dini və  mənəvi tərbiyə almasını  təmin etmək azadlığına 

hörmət etməyi öhdələrinə götürdükləri ifadə olunur. 20-ci maddədə dini ayrıseçkilik 

daxil olmaqla diskriminasiyanın bütün növlərinin qadağan olunduğu, 27-ci maddədə 

digər azlıqlar da daxil olmaqla dini azlıqların hüquqlarının qorunması qeyd olunur. 

(bxn. https://treaties.un.org/doc/Treaties ) 

Mülki və siyasi hüquqlar haqqında saziş din ilə əlaqəli tətbiq olunması ölçülə bilən 

(measures of implementation) yeganə qlobal insan hüquqları anlaşması olaraq dəyər-

ləndirilir. (Lerner, “Religious Human Rights Under the United Nations”, s. 98-99) 

 Elnurə Əzizova 

192

Beynəlxalq qanunvericilikdə din azadlığını ehtiva edən başqa bir mühüm sənəd 

ATƏT-in 1975-ci il tarixli Helsinki Aktıdır. Aktın VII prinsipində insan hüquqlarına 

və əsas azadlıqlara hörmət və bununla əlaqədar olaraq düşüncə, vicdan, din və inanc 

azadlıqları qeyd olunur. Helsinki aktının mühüm cəhəti, onun hüquqi cəhətdən böyük 

əhəmiyyət daşımasındadır. Aktda tərəf dövlətlərə  aşağıdakı  sənədlərə uyğun 

davranmaq öhdəliyi gətirilir: BMT-nin Nizamnaməsi, İnsan Hüquqları Bəyannaməsi. 

Belə ki, İnsan Hüquqları  Bəyannaməsi müstəqil halda məcburi qüvvəyə malik bir 

sənəd olmamaqla birlikdə, Helsinki sənədini imzalamış bir dövlət üçün artıq 

bağlayıcı bir sənəd xarakteri daşıyır. 

Beynəlxalq qanunvericilikdə müstəqil olaraq din azadlığı mövzusuna həsr 

olunmuş ilk əhatəli sənəd BMT Baş Assambleyasının 1981-ci il tarixli Din və etiqad 

əsasında dözümsüzlüyün və diskriminasiyanın bütün formalarının ləğv olunması 

haqqında Bəyannaməsidir. 8 maddədən ibarət Bəyannamənin birinci maddəsi 

düşüncə, vicdan və din azadlığı hüququ, bu hüququn toxunulmazlığı ilə yanaşı hansı 

hallarda məhdudlaşdırıla biləcəyinə  həsr olunmuşdur. Bəyannamənin ikinci 

maddəsində dinə  və ya inanca görə diskriminasiyaya məruz qalınmağın qadağan 

olduğu, üçüncü maddədə din ya da inanc səbəbinə görə insanlar arasında fərq 

qoyulmasının insan şərəfinə qarşı hörmətsizlik hesab edilərək qadağan olunduğu 

bildirilir. Dördüncü maddə din ya da inanca dayalı diskriminasiyanın dövlətlər 

tərəfindən qarşısının alınmasının və bu barədə qanuni tədbirlər alınmasının vacibliyi 

qeyd olunur. Beşinci maddədə yetkinlik yaşına çatmamış uşağın din və inancına görə 

təhsil haqqı, bu haqqın toxunulmazlığı və uşağın hər cür din əsaslı diskriminasiyadan 

qorunması məsələsi qeyd olunur. 

Bəyannamənin mühüm maddələrindən olan altıncı maddədə bir din ya da inanc 

üçün zəruri olan ibadət və ya toplaşma, bu məqsədlə ibadət yerləri qurma və qoruma, 

uyğun kömək və insani məqsədli qurumlar qurma və qoruma, bir din ya da inancın 

mərasim(lərinə) aid vasitələrdən lazımi miqdarda istehsal və istifadə etmək, bu 

sahələrlə  əlaqəli mətnlər yazma, nəşr etmə  və yayma, bir din ya da inancı bu 

məqsədlərə uyğun yerlərdə öyrətmə, fərdlərin və qurumların könüllü maddi və ya 

başqa yardımlarını istəmə  və alma, hansısa bir din/inancın və standartlarının tələb 

etdiyi uyğun liderləri yetişdirmə, təyin etmə, seçmə, dinin ya da inancın qaydalarına 

uyğun tətil günlərinə tabe olma, bayram və  mərasimləri qeyd etmə, din və inanc 

mövzularında beynəlxalq və milli qaydada fərdlər və topluluqlarla əlaqə qurma və 

davam etdirmə kimi din/inanc azadlığına bağlı  əsas hüquqlar təfərrüatlı  şəkildə 

sıralanır. Yeddinci maddədə  Bəyannamədə önə sürülən hüquq və  bərabərliklərin, 

tətbiq sahəsində hamıya bu hüquq və azadlıqlardan istifadə etmə imkanı  təmin 

Beynəlxalq sənədlərdə din azadlığının əhatəsi məsələsi 

193

edəcək  şəkildə milli qanunvericiliklə  təmin olunması  məsələsi qeyd olunur. 

Bəyannamənin sonuncu maddəsində onun heçbir hökmünün Beynəlxalq  İnsan 

Hüquqları Bəyannaməsi və İnsan Hüquqlarının Beynəlxalq müqavilələrində nəzərdə 

tutulan heç bir haqqı  məhdudlaşdırıcı  və ya zədələyici  şəkildə başa düşülməyəcəyi 

bildirilir. (Bəyannamənin tam mətni üçün bxn. 

https://www.un.org/documents/ga/res/36/a36r055.htm) 

Hər nə qədər Bəyannamə hüquqi bir müqavilə və hüquqi qüvvəsi olan bir sənəd 

hesab olunmasa da, dini azadlıqlar sahəsində beynəlxalq cəmiyyətdə hal hazırda 

BMT-nin ağırlığını hiss etdirməsi cəhətindən mühümdür. Bununla yanaşı onun 

müəyyən qədər hüquqi təsiri də mövcuddur ki, bununla da təşkilata üzv dövlətlərin 

bu sənədə riayət etmə gözləntisi nəzərdə tutulur. Bütün bunlara baxmayaraq 

Bəyannamə digər insan hüquqları  və azadlıqları ilə müqayisədə insan hüquqlarının 

belə bir həssas sahəsinin inkişafına lazımi  əhəmiyyətin verilmədiyini göstərir. 

(Lerner, “Religious Human Rights Under the United Nations”, s. 123) 

Yuxarıda qeyd olunan beynəlxalq təşkilatlara aid sənədlərə paralel olaraq İslam 

dünyasından insan hüquqlarına dair bəyannamələr də din azadlığına dair maddələr 

ehtiva edir. Bunlardan birincisi Avropa İslam Şurasının Parisdə UNESCO-nun mər-

kəzində qəbul etdiyi 1981-ci il tarixli İslam Ümumbəşəri İnsan Hüquqları Bəyanna-

məsidir. Giriş və 23 maddədən ibarət bu bəyannamənin girişində ideal İslam cəmiy-

yətinin xüsusiyyətləri sıralanır və insan hüquqlarının əsası ilahi iradəyə əsaslandırılır. 

Bütün maddələrində Qur’ani-Kərimdən ayələr və ya hədislərdən referans göstərilən 

Bəyannamənin 3-cü maddəsinin 3-cü bəndində dini diskriminasiya daxil olmaqla 

diskriminasiyanın bütün növlərinin  İslama zidd olduğu bildirilir. 10-cu maddənin 

birinci bəndində “dində  məcburiyyət olmadığı” ümumi prinsipinin ardından ikinci 

bəndində müsəlman ölkələrdəki dini azlıqların  İslam  şəriəti və ya öz dinlərinin 

şəriətlərini seçmək azadlığına sahib olduğu qeyd olunur. Din azadlığına ayrılmış 12-

ci maddənin birinci bəndində hər kəsin Şəriətin təsbit etdiyi əsas sərhədləri keçmə-

diyi müddətcə düşünmə, inanma, düşündüyünü və inandığını, heç kimin müdaxiləsi 

olmadan və qadağan etmədən ifadə etmə hüququna sahib olduğu bildirilir. Eyni mad-

dənin 5-ci bəndindiə din mövzusunda qarşı fikirdə olanların hisslərinə hörmət etmə-

yin müsəlmanların fəzilətlərindən biri olduğu qeyd olunaraq heç kimin başqasının 

inancına xor baxmaq və ya cəmiyyətin ona qarşı düşmənlik bəsləməsinə yol açmaq 

haqqı olmadığı bildirilir. Bəyannamənin 13-cü bəndində  hər kəsin düşüncə azadlı-

ğına və öz dini inancına ibadət etmə azadlığına sahib olduğu qeyd edilir. 

Beynəlxalq aləmdə müsəlman dövlətləri təmsil səlahiyyətli təşkilat kimi İslam 

Əməkdaşlıq Təşkilatının “İslam  İnsan Hüquqları  Bəyannaməsi” din azadlıqlarının 

 Elnurə Əzizova 

194

ifadəsi baxımından mühüm bir sənəddir. 1990-cu ildə  İƏT xarici işlər nazirlərinin 

Qahirədəki 19-cu qurultayında 10 illik tədqiqatın nəticəsi kimi yayınlanmış 

Bəyannamə giriş və 25 maddədən ibarətdir. Girişdə “İslam Ümmə”sinin seçilmişliyi 

və rolu vurğulanır. Ardından insan hüquqlarının və azadlıqlarının  İslam dininin 

ayrılmaz bir hissəsi olduğu və Qur’anda öz əksini tapdığı qeyd olunur. 

Bəyannamənin birinci maddəsinin birinci bəndində bütün insanların Adəmdən 

yarandığı, insanların əsas insan şərəfi, vəzifələr və məsuliyyətlər nöqteyi nəzərindən 

bərabər olduğu, irq, rəng, dil, cinsiyyət, dini inanc, siyasi təmayül, ictimai status və 

ya digər səbəblərlə diskriminasiyaya məruz qalmasının qadağan olduğu bildirilir. 

Doğru inancın insanın kamilləşməsi istiqamətindəki bu şərəfi möhkəmləndirməyin 

təminatı olduğu qeyd olunur. 

Avropa İslam Şurasının 1981-ci il tarixli Bəyannaməsindən fərqli olaraq İƏT-in 

Bəyannaməsində Qur’an və hədislərdən açıq sitatlar olmamaqla yanaşı, 24-cü maddə 

Bəyannamədəki bütün hüquq və azadlıqların  Şəriət hökmlərinə tabe olduğunu 

bildirir. Ardından 25-ci maddədə İslam Şəriətinin Bəyannamədəki bütün maddələrin 

izahı və aydınlaşdırılması üçün yeganə müraciət mənbəyi olduğu ifadə olunur. 10-cu 

maddədə  İslamın fitrət dini olduğu qeyd olunduqdan sonra din dəyişdirmək üçün 

təzyiq göstərmək, həmçinin kasıblıq və savadsızlıqdan istifadə edərək din 

dəyişdirməyə və ya inancsız olmağa məcbur etməyin qadağan olduğu bildirilir. 18-ci 

maddənin birinci bəndində  hər kəzin öz dinini güvənli  şəkildə yaşama hüququ 

olduğu ifadə edilir. 

Müsəlman dövlətləri təmsil edən təşkilatlar tərəfindən yayınlanan Bəyanna-

mələrlə yanaşı  Ərəb dövlətlər liqasının “Ərəb  İnsan Hüquqları  Şərti” din 

azadlıqlarını da ehtiva edən insan hüquqları sahəsində bir digər sənəddir. 1994-cü 

ildə  ƏDL-in 50-ci ildönümündə Qahirədə yayınlan  Şərt giriş  və 43 maddədən 

ibarətdir. Girişdə insan ləyaqətinin Allahın bəxş etdiyi bir dəyər olduğu, ayrıca 

qardaşlıq və bərabərliyin İslam şəriəti və digər ilahi dinlər tərəfindən təsis olunduğu 

qeyd olunur. Həmçinin bu sənədin  İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə 

(BMT, 1948), Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Saziş (BMT, 1966) və İslam İnsan 

Hüquqları Bəyannaməsini (İKT, Qahirə 1990) təsdiqlədiyi bildirilir. 

Şərtin diskriminasiyaya həsr olunmuş ikinci bəndində “irq, rəng, cinsiyyət, dil, 

din ...və digər səbəblərlə diskriminasiyanın qadağan olduğu bildirilir. 26-cı maddə 

hər kəsin zəmanət altına alınmış inanc, düşüncə və fikir azadlığı olduğunu qeyd edir. 

27-ci maddədə hər bir dinin mənsubunun öz dini ibadətini yerinə yetirmək, həmçinin, 

başqalarının hüquqlarına qərəzli yanaşma xaric, öz fikirlərini ifadə, təcrübə  və ya 

öyrətmək yolu ilə  təzahür etdirə bildiyi, inanc, düşüncə  və fikir azadlığına sadəcə 

Beynəlxalq sənədlərdə din azadlığının əhatəsi məsələsi 

195

qanunla məhdudiyyət gətirilə biləcəyi bildirilir. Şərtin 37-ci maddəsində “azlıqlar öz 

mədəniyyətlərini və öz dinlərinin təlimlərini azad şəkildə yerinə yetirmə haqqında 

məhrum edilməməlidir” ifadələri yer alır. (Bəyannamənin tam mətni üçün bxn. 

https://www.refworld.org/docid/3ae6b38540.htm ) 

1994-cü il Ərəb insan hüquqları  şərti digər beynəlxalq və yerli insan hüquqları 

sənədlərindəki hüquqların bənzərini ehtiva etməklə birlikdə, əsas zəif tərəfi xüsusilə insan 

hüquqları ilə əlaqəli Avropa və Amerika Konvensiyalarında, həmçinin İnsan və Xalqların 

Hüquqları haqqında Afrika şərti ilə müqəyisədə insan hüquqlarını gücləndirmək üçün hər 

hansı bir mexanizmə sahib olmamaqla tənqid olunur. (bxn. Al-Midani, “Arab Charter on 

Human Rights 2004”, Boston University Internatoional Law Journal, 2006, c. 24, s. 148 

http://www.acihl.org/res/Arab_Charter_on_Human_Rights_2004.pdf). 

2004-cü ildə  Ərəb Dövlətləri Liqası  Şərtdə yeni dəyişikliklər edərək yenidən 

nəşr etdi. 2004-cü il Şərtindəki mühüm cəhətlərdən biri 3-cü bəndin birinci 

hissəsində Ərəb dünyasında qadın və kişi arasındakı  bərabərliyin təsdiqlənməsi idi. 

Yeni  Şərt uşaq hüquqlarını (34-cü maddə 3-cü bənd)  əlilliyi olan insanların 

hüquqlarını (40-cı maddə) təminat altına alır. Bununla birlikdə, 1994-cü il Şərtinə 

yönəldilən  əsas tənqid qüvvədə qalır: təsirli həyata keçirmə mexanizmasının 

olmaması və Ekspertlər Komitəsinin yeganə monitorinq sistemi qəbul edilməsi. (Al-

Midani, s. 149) 

Müsəlman ölkələri qismən və ya əksəriyyətlə təmsil edən yuxarıdakı İslam insan 

hüquqları  bəyannamələri müxtəlif cəhətlərdən tənqid olunmuşdur. Bir qrup 

tənqidçinin fikrinə gör bu bəyannamələr seçilmiş siyasət, hüquq və din xadimlərinin 

birgə təşəbbüsü ilə süni şəkildə yaradılmışdır ki, əslində bununla səthi şəkildə təqlid 

etməyə çalışdıqları beynəlxalq sənədlər ilə İslam prinsipləri arasındakı uyğunsuzluğu 

nümayiş etdirir. Bu tənqidlərə  əsasən adı keçən sənədlər Orta əsr  İslam fiqhinin 

qaydaların və  ənənəvi cəmiyyətin dəyərlərinin Qərb ölkələrinin konstitusiyaları  və 

beynəlxalq sənədlərin standartları ilə birləşdirilməsi cəhdidir. Beləliklə, hər nə qədər 

İslam insan hüquqları bəyannamələri ilə mühafizəkar müsəlmanların nəzərində insan 

hüquqları anlayışı qanuniləşdirilsə  də,  əslində bu, insan hüquqları anlayışının 

ümumbəşəri insan hüquqları standartlarına çatma şüurunun inkişafına mane olur. Adı 

keçən bəyannamələrə yönəldilən digər tənqid,  İslamın müasir insan hüquqları 

standartlarını 14 əsr əvvəl tanıdığına dair yanaşma ilə əlaqəlidir. 

Bir qismi yuxarıda qeyd olunan tənqidlərlə yanaşı,  İslam insan hüquqları 

bəyannamələrinin İslamın modernliklə uzlaşdırılması istiqamətində təşəbbüslər kimi 

qiymətləndirən tədqiqatçılar da vardır. Bu fikrin müdafiəçilərinə görə, beynəlxalq 

insan hüquqları  bəyannamələri ilə qismi və ya tamamən uyğunluq axtarışında olan 

 Elnurə Əzizova 

196

İslam insan hüquqları  bəyannamələri bir tərəfdən beynəlxalq sənədlərdəki insan 

hüquqlarının  əslində  İslam mənbələrində mükəmməl bir şəkildə mövcud olduğunu 

müdafiə edib modernliyi İslamlaşdırmağa çalışır, digər tərəfdən də “sağlam” bir 

modernizm adına 20-ci əsrin  əlaqədar bəyannamələrini təkrar etməklə onların 

hökmlərinin həqiqi  İslam humanizminin gərəkləri olduğu  şüuru ilə  İslamın qurucu 

mətnlərinin təkamülçü yozumuna müraciət edib qanuniləşdirməkdir (İslam insan 

hüquqları bəyannamələri ilə əlaqəli tənqidlərə dair ətraflı məlumat üçün bxn. Ötkem, 

Uluslararası Hukukta İnanç Özgürlüğü, s. 258-261; Şentürk, “İslam ve Batı 

Kültüründe İnsan Hakları Söylemleri”, İnsan Hakları ve İslam, s. 109 vd.) 

Nəticə olaraq qeyd olunan sənədlərin əlaqədar maddələrindən göründüyü kimi, 

beynəlxalq hüquqda din azadlığı məsələsi fikir, vicdan və din azadlığını, öz dinini və 

ya  əqidəsini seçmək azadlığını, öz dininə  və ya əqidəsinə  həm təkbaşına, həm də 

başqaları ilə birlikdə etiqad etmək azadlığını, açıq, yaxud şəxsi qaydada ibadəti, 

təlimləri, dini və mərasim ayinlərini yerinə yetirmək azadlığını, dini təhsil əldə etmə 

azadlığını  əhatə edir. Baxmayaraq ki, din və inancla əlaqəli insan hüquqları 

beynəlxalq sənədlərdə təfərrüatlı şəkildə ifadə edilmişdir, onların dünya ictimaiyyəti 

tərəfindən eyni dərəcədə  mənimsənildiyini ifadə etmək mümkün deyil. Bu, insan 

hüquqlarını  təmin edən və qoruyan qlobal və regional vasitələr  əsasındakı qeyri-

bənzərliklərlə öz təsdiqini tapır. Din azadlığını ehtiva edən insan hüquqlarının 

ümumbəşəri dəyər qazanması üçün dini, coğrafi, etnik və mədəni faktorların diqqətə 

alındığı, qlobal və yerli xüsusiyyətləri özündə əks etdirən səmərəli tətbiq və nəzarət 

mexanizmləri inkişaf etdirmək zəruridir. 

 

 

 

Beynəlxalq sənədlərdə din azadlığının əhatəsi məsələsi 

197

 

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT: 

 

Hertzke, A.D. The Future of Religious Freedom. Global Challenges, Oxford: 

Oxford University Press, 2013. 

Lerner, Natan, “Religious Human Rights Under the United Nations”, Religious 

Human Rights in Global Perspective: Legal Perspectives, Martinus Nijhoff 

Publishers 1996, s. 79-134. 

Al-Midani, “Arab Charter on Human Rights 2004”, Boston University 

International Law Journal, 2006, c. 24, s. 147-164 

(http://www.acihl.org/res/Arab_Charter_on_Human_Rights_2004.pdf) 

Ötkem, Akif Emre, Uluslararası Hukukta İnanç Özgürlüğü, Ankara 2002. 

Şentürk, Recep, “İslam ve Batı Kültüründe İnsan Hakları Söylemleri”, İnsan 

Hakları ve İslam: Sosyolojik ve Fıkhi Yaklaşımlar, İstanbul 2006, s. 109-155. 

https://www.refworld.org/docid/3ae6b38540.htm 

https://www.un.org/documents/ga/res/36/a36r055.htm 

https://treaties.un.org/doc/Treaties 

www.echr.coe.int/Documents/Convention/ENG.pdf 

 

 

 Elnurə Əzizova 

198