İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov

Patogenez. 
Müxtəlif  yollarla  orqanizmə  daxil  olmuş  am il 
onun  virulentliyindən  və  makroorqanihmin  rezistentliyindən 
asılı  olaraq  müxtəlif xarakterli  və dərəcəli  iltihab  müşahidə  edi­
lir.  N əticədə quş  orqanizmində  ya  iti  septiki  proses,  ya da  onla­
rın  mərkəzi  sinir sisteminin  zədələnmələri  müşahidə edilir.  B ə­
zi  yaşlı  quşlarda  listeroz  latent  infeksiya  formasında  getm əklə 
xarakterik  kliniki  əlam ətlər görünmür.
Orqanizmdə  listeriyalar  neyrogen,  limfogen  və  hematogen 
yolla  yayılır.  Zisteriyalar  orqanizmin  qoruyucu  baryerini  keçə­
rək əksər orqan və toxumalara yayılır, onların müxtəlif xarakter­
li  zədələnmələrini  törədir.  Listeriyalar orqanizmdə əsasən mak- 
rofaqların daxilində çoxalır.  Yaşlı quşlarda ən çox  mərkəzi  sinir 
sisteminin  zədələnmələri,  cavanlarda  isə  iti  septiki  proses 
üstünlük  təşkil  edir.
G edişi  və  kliniki  əla m ə tlə ri. 
Xəstəliyin  inkubasiya dövrü  2 
gündən  1  aya  qədərdir.  Listerioz quşlarda  iti,  yarımiti  və  xroni­
ki  gedir.  Cavanlarda  xəstəlik  əsasən  iti  getməklə onlarda  qəflə­
tən  ölüm,  yaxud  xəstəliyin  10  saatdan  3  günə  qədər  davam  et­
272
məsi  qeyd olunur.  Xəstə quşlar yanı  üstə duraraq başı  qatlanmış 
halda olur, tükləri  pırpızlaşır, qanadları  sallanmış halda görünür. 
Quşlarda  ümumi  zəiflik  və  hərəkətsizlik  qeyd  edilir,  onlarda 
konyunktivit,  rinit,  burundan  və  gözdən  selikli-irinli  kütlənin 
ayrılması, tənəffüsün çətinləşməsi  nəzər diqqəti  cəlb  edir.  Xəs­
təliyin  orta  dövrlərində  kəskin  zəiflik,  ishal,  qıc  olmalar,  ayaq 
və qanadların  iflici müşahidə edilir.  Xəstə ördək və qazlarda ya­
rıyuxulu  vəziyyət,  sonra  qəflətən  sinir  oyanıqlığı,  onlara  məx­
sus  olmayan  hərəkətlər və  3-5  gündən  sonra ölüm  baş  verir.
Onu  da qeyd  etmək  lazımdır ki,  5-9  həftəlik  qazlarda  xəstə­
liyin  kliniki  əlamətləri  daha  xarakterik  haldı  nəzəri  cəlb  edir. 
Bunlarda ümumi  zəiflik,  yuxululuq,  ayaq üstə  durma qabiliyyə­
tinin pozulması, boynun əyilməsi, konyunktivit və  ishal  müşahi­
də edilir.  Ümumi  ölgünlük çox vaxt oyanıqlıqla əvəz olunur.  Bu 
zaman  onlar  qanadlarını  çırpır,  hoppanma  hərəkətləri  edir,  ma­
nej  hərəkətlər,  qıc  olma və ağızdan  köpüyün  ayrılması  görünür.
Hind  quşlarında iştahın zəifləməsi, ümumi  zəiflik,  konyunk­
tivit,  rinit,  tənəf-füsün çətinləşməsi,  ishal  nəzəri  cəlb edir.  Xəs­
təlik  2-7  gün  davam  edir və  letallıq  çox  vaxt  100% olur.
P atoloji-anatom ik  d əyişilik lər. 
Xəstəlikdən  ölmüş  quş  cə­
sədləri  arıq  olmaqla  dalaq  və  qaraciyərin  böyüməsi,  vəzili  mə­
dənin  və  nazik  bağırsaq  şöbəsi  selikli  qişasının  kataral  iltihabı, 
miokrdda xırda nekroz ocaqlar, ürək kisəsinin sarı-kəhraba rəng­
də  kütlə  ilə dolu  olması  aşkar edilir.
Qazlarda  qaraciyər  və  dalağın  böyüməsi,  qaraciyər  parenxi- 
masında piy degenerasiyası nazik bağırsaq və vəzili  mədənin  ka­
taral  iltihabı, beyin maddəsinin şişi  və qan damarlarının doluqan- 
lılığı,  o  cümlədən  isə enterit,  dalaqda  qan  sızmalar və qaraciyər­
də  nekrotiki  ocaqlar  müşahidə  edilir.  Toyuqlardan  fərqli  olaraq 
qaz  və  ördəklərdə ürək əzələsinin zədələnməsi  qeyd  olunmur.
Toyuqlarda histoloji  müayinə zamanı  ürəkdə əzələ  liflərinin 
iltihabı  ilə  əlaqədar  diffuz  miokardit,  burada  makrofaqların  və 
fibroblastların  toplanması  müşahidə  edilir.  Qaraciyərdə  qaraci­
273

yər hüceyrələrinin koaqulyasiyon nekrozu, retikuloendotelial  si­
stem  hüceyrələrinin  inkişafı  və  qranulemaya  bənzər  ocaqların 
yaranması  nəzər diqqəti  cəlb  edir.
D iaqnoz. 
Listerioza diaqnoz qoymaq  üçün  onun  epizootolo- 
ji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri  və  patoloji-anatomik dəyişi- 
likləri  nəzərə alınır, dəqiq diaqnoz məqsədilə və oxşar xəstəlik­
lərdən  təfriq  etmək  üçün  bakterioloji  və  seroloji  diaqnostika 
üsullarından  istifadə  edilir.
Septiki listerioz infeksiyası zamanı xəstəliyin  ilk dövrlərində 
qanın  götürülməsi  və  hemokulturanın  əldə  edilməsi,  quşlar 
öldükdən  sonra isə daxili orqanların bakterioloji  müayinəsi  apa­
rılır.  Bakterioloji  müayinə  üçün  verilmiş  patoloji  materialdan 
əşya  şüşəsi  üzərində  yaxma  hazırlanaraq  mikroskopiya  edilir, 
müxtəlif qida mühitlərinə  əkib xəstəlik  törədicisinin  təmiz  kul- 
turası  alınır və  ayrılmış  mikrob  ştamlarının  patogenliyini  yoxla­
maq  üçün  laboratoriya təcrübə  heyvanları  yolux-durulur.  Biolo­
ji  sınaq  ağ  sıiçanlarda,  hind  donuzlarda  və  ada  dovşanlarında 
qoyulur.  Xüsusilə  hind  donuzlarında  konyunktival  sınaq  daha 
spesifıkdir.  Bunlarda  yolux-ma-dan  sonra  keratokonyunktivitin 
baş  verməsi  ayrılmış  mikrob  ştamlarının  patogenliyini  göstərir. 
Bioloji  sınağın  qoyulmasından  4  saat  əvvəl  5  mq  kortizonun 
əzələ  içinə  vurulması  ağ  siçanların  listeriozun  törədicisinə  həs­
saslığını  kəskin  şəkildə  artırır.
Ada  dovşanları  venadaxili  yoluxdurulduqda  onlarla  monosi- 
toz  meydana  çıxır.  Yoluxdurmadan  ölmüş  laboratoriya  təcrübə 
heyvanlarının  yardıqda  qaraciyərdə,  dalaqda,  ürək  əzələsində, 
böyrəklərdə  çoxlu  miqdarda nekrotiki  ocaqlar müşahidə  edilir.
Təcili  diaqnostika  məqsədilə  immunofluoressensiya  reaksi­
yasından  və  listeriya daşıyan  latent xəstə  quşların  aşkar edilmə­
si  üçün  aqqlyutinasiya reaksiyasından  istifadə edilir.
T əfriq i  diaqnoz. 
Listeriozu pasterellyozdan,  Nyukasl  xəstə­
liyindən,  qripdən  və  spiroxetozdan  təfriq  etmək  lazımdır.
Pasterellyoz  epizootiya  halında  özünü  göstərməklə  mərkəzi
274
sinir  sisteminin  zədələnmələri  qeyd  olunmur.  Proses  daha  kəs­
kin  halda  ağ  ciyərdə  gedir və  bakterioloji  müayinə  zamanı  pas- 
tepellaları  göstərməklə diaqnoz dəqiqləşdirilir.
Nyukasl  xəstəliyi  toyuqlar  dəstəsinə  mənsub  olan  quşlarda 
getm əklə  xəstələnmə və  ölüm  faizi  yüksəkdir.  Bağırsaqda  kəs­
kin  şəkildə nəzərə çarpan qan sızmaları, vəzili  mədə  ilə əzələli 
m ədə  sərhəddində  kəmərvari  qan  sızmaları  və  bakterioloji 
müayinənin  nəticəsinin  mənfi  olması  əsas  sayılır.
Quşların qripi zamanı əsasən respirator orqanların zədələnmə- 
ləri,  gövdənin  müxtəlif nailiyyətlərində  şiş  və  sianozlu  sahələr, 
bakterioloji  müayinənin nəticəsinin mənfi olması nəzərə alınır.
Spiroxetoz  zamanı  qanın  müayinəsi  əsasında  törədici  qanda 
görünür,  novarsenol  yaxşı  müalicə  ilə  özünü göstərir və  labora­
toriya  təcrübə  heyvanları  həssas deyil.
M ü a lic ə . 
Spesifik  müalicə  vasitələri  yoxdur.  Ayrı-ayrı 
m üəlliflər tərəfindən tetrasiklin  sırası  antibiotiklərin  yaxşı  müa­
licə  xüsusiyyətinə  malik  olması  qeyd  edilir.
İm m u n itet. 
Listeriozu  keçirmiş  heyvanların  və  quşların  qa­
nında  aqqlyutininlər  və  komplementtəsbitedici  antitellər  yara­
nır.  Ancaq  listerioz serumları  və qamma-qlobulinlər profilaktiki 
və  m üalicə  xüsusiyyətinə  malik  deyi.  Xəstəliyə  qarşı  quşlarda 
spesifik  pofılaktika vasitələri  əldə edilməmişdir.
P rofilak tik a   v ə  m übarizə  təd b irləri. 
Təsərrüfatda  listerioz 
baş  verdikdə  quşların  hamısı  nəzərdən  keçirilir.  Mərkəzi  sinir 
sisteminin  zədələnmələrinə məxsus  kliniki  əlamətləri  olan quş­
lar  kəsilir,  digərlərinə  isə  profilaktiki  məqsədlə  tetrasiklin  sıra­
sına məxsus olan antibiotklər verilir.  Xəstəlik qeyd olunmuş quş 
binaları  təmizləndikdən sonra 3%-li  natrium qələvisi,  5%-li  ksi- 
lonaft,  tərkibində  5%  fəal  xlor olan  xlorlu  əhəng  məhlulları  ilə 
dezinfeksiya  edilir.  Bundan  əlavə  quş  binalarını  20%-li  formal- 
dehidlə,  formalin-ksilonaft  və  ya  formalin-kreolin  qarışığı  ilə 
aerozol  dezinfeksiya aparmaq  mümkündür.
Tük  və  lələkləri  tərkibində  0,2%  kalsiumlaşdırılmış  soda
275

olan  2%-li  formaldehid  məhlulunda  40-45°S  temperaturda  1,5 
saat  saxlamaqla zərərsizləşdirilir.
Yumurtalar formaldehid buxarları  ilə yaxud kalium-hipoxlo- 
rid  və  ya  hidrogen-peroksidlə  zərərsizləşdirilir.  Yem  qalıqları 
və  peyin  biotermiki  zərərsizləşdirmədə  20-23  günə  listeriozun 
törədicisindən azad  olur.
Xəstəlikdən  kəsilmiş  quşların  daxili  orqanları  utilləşdirilir, 
özü  isə 2 saat bişirildikdən sona realizasiya olunur.  Quşların kə­
simi  və  cəmdəklərin  yarılması  zamanı  işçilər  öz  şəxsi  təhlükə­
sizliyini  qorumalıqdırlar.
Listeroiz qeyd olunmuş  təsərrüfat qeyri-sağlam  hesab  edilir, 
quş və quş məhsullarının kənara çıxarılması  və ya daxil  edilmə­
si  qadağan  edilir,  vaxtaşırı  deratizasiya aparılır.
Axırıncı  xəstə quşun aşkar edilməsindən 2  ay keçmiş və ye­
kun  dezinfeksiya  aparıldıqdan  sonra  təsərrüfat  listerioza  görə 
sağlam  hesab  edilir.
N ekro  bakterioz
Nekrobakterioz  (Nekrobakteriosis)  infeksion  xəstəlik  olub 
dərinin,  selikli  qişaların  və  bəzən  parenximatoz  orqanların  irin- 
li-nekrotiki  iltihabı  ilə  səciyyələnir.
T arixi  m əlu m at. 
Xəstəlik dünyanın bütün qitələrində müşa­
hidə  edilir.  Nekrobakteriozun  törədicisi  ilk  dəfə  1881-ci  ildə 
R.Kox  tərəfindən  qeyd  edilmiş  və  1884-cü  ildəLoffler  tərəfin­
dən  onun  xüsusiyyətləri  ətraflı  şəkildə  öyrənilmişdir.  Xəstəlik 
törədicisinin  təmiz  kulturası  1890-cı  ildə  Banq  və  1891-ci  ildə 
Şmorl  tərəfindən  alınmışdır.  Uzun  illər  boyu  xəstəliyin  törədi­
cisi olan Bact. Necrophorumu ikinci  infeksiya törədicisi kimi he­
sab  etmişlər.  Yalnız  1932-ci  ildə  rus  alimi  A.Q.Revnivıx  ekspe­
rimental  yolla  nekroz  çöpünün  nekrobakteriozun  törədicisi  ol­
masını  sübut etmişdir.
X əstəliy in   tö rəd icisi. 
Bacterium  necrophorum  kəskin  poli-
276
morfdur.  Təzə  mikrob  kulturası  və  nekrotik  fokuslardan  hazır­
lanmış  yaxmaların  mikroskopiyası  zamanı  amil  çöp  və  ya  uzun 
sap  şəklində  görünür.  Bəzi  saplarda  sapvari  və  ya kolbavari  ge­
nişlənm ələr qeyd  olunur.  Köhnə  kulturalardan  hazırlanmış  yax­
malarda  xəstəliyin törədicisi  qısa çöplər şəklində  görünür.  Belə 
preparatlarda amilin bəzən kokvari  forması da qeyd olunur.  Xəs­
təliyin  törədicisi  sərbəst  hərəkətə  malik  deyil,  spor  və  kapsula 
yaratomır.  Anil in  boyalarının  spirt və  suda məhlullarında  qeyri- 
bərabər boyanma  müşahidə  edilir,  Qramla  mənfi  boyanır.  Silya 
boyası,  Leffler abısı, Romanovski-Himza və Muromsev boyama 
üsulu  ilə  yaxşı  boyanır.
Bact.  Necrophorum  obliqat  anaerobdur.  Onun  laboratoriya 
şəraitində  yetişdirilməsi  üçün  Kitt-Tarossi  mühiti,  Marten  bul- 
yonu,  Xottinger  qaraciyər  bulyonu,  serumlu  və  qlükozalı  qanlı 
aqar və  yarım  maye aqardan  istifadə  edilir.  Kitt-Tarossi  mühiti­
nə  10-20%  miqdarında  qaramal  serumu  və  0,2-0,5%  qlükoza 
əlavə  etdikdə  mikrob  daha  yaxşı  boy  verir və  qaz  əm ələ  gətir­
mə  intensiv  xarakter alır.  Mikrobun  yetişdirilməsi  36-38°S  tem­
peratura və qida mühitlərinin pH-ı  7,4-7,6 olmalıdır.  Kitt-Taros­
si  qida mühitində 24-48  saatdan  sonra bulanma və qaraciyər kə­
sikləri  üzərində  pambıqvari  çöküntü  yaradır.  5-8  gündən  sonra 
mühitin  şəffaflaşması  nəzərə  çarpır.  Serumlu  aqarda  ağ  rəngdə 
koloniyalar  verir,  qanlı  və  qlükozalı  aqarda  yastı  rəngsiz  və  ya 
açıq  boz rəngdə  kloniyalar hamar bəzən  isə dalqavari  çıxıntıları 
malik  olan  koloniyalar yaradır.
Nekrobakteriozun  törədicisi  hemotoksin  yaradır  ki,  bu  da 
müxtəlif növ  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  və  quşların  eritrositlə- 
rini  lizisə  uğradır.  Hemotoksin  əsasən  0,5%  qlükoza,  natrium- 
fosfat  və  az  miqdarda  qan  əlavə  edilmiş  ƏPB-da  yaxşı  istehsal 
olunur və  termolabildir.
Ekzotoksin  əsasən  maye  qida  mühitlərində  yaranır  və  buna 
0,3% formalin əlavə etdikdə anatoksinə çevrilir.  Endotoksin  mik­
rob  hüceyrəsinin  parçalanması  zamanı  ayrılır  və  güclü  nekroz
277

yaratma  xüsusiyyətinə  malikdir.
D avam lılığı. 
Nekrobakteriozun  törədicisi  peyində  50  gün, 
torpaqda 3 aya qədər sağ qalır. Günəş şüalarının təsirindən  12  sa­
ata  inaktivləşir.  65°S  temperaturda  amil  15  dəqiqəyə,  70°S  tem ­
peraturda  10 dəqiqəyə və  qaynamada  isə ani olaraq  məhv  olur.
5%-li  natrium  qələvəsi,  2,5%-li  kreolin,  2%-li  karbol  turşu­
su,  2,5%-li  fonnaldehid  məhlullarının  təsirindən  nekrobakterio­
zun  törədicisi  10-30  dəqiqəyə  inaktivləşir.
E p izootoloji  m əlum atlar. 
Nekrobakterioz  yara  infeksiyası 
halında özünü göstərir. Xəstəlik toyuqlar dəstəsinə mənsub olan 
quşlarda  daha  çox  müşahidə  edilir.  Laboratoriya  təcrübə  h ey­
vanlarından ada dovşanları  və  ağ siçanlar həssasdır.
İnfeksiya  törədicisinin  mənbəyi  xəstə  və  xəstəliyi  keçinniş 
quşlar hesab edilir.  Bunlar xəstəliyin törədicisini əsasən kalla və 
zədə  sahəsindən  qopub  tökülən  ölmüş  toxuma  hissəcikləri  ilə 
xarici  mühitə  yayır.  Quşlarda  yoluxma  travma  sahəsinə  am ilin 
düşməsi  nəticəsində baş verir.  Xəstəliyin  yayılması  və gedişinə 
quşçuluq  təsərrüfatlarının  sanitariya  vəziyyəti,  quş  orqanizmi­
nin  rezistentlik  dərəcəsi  güclü  təsir  göstərir.  Xəstə  gövşəyən 
heyvanlarla  quşların  bir  yerdə  saxlanması  zamanı  quşların  yo­
luxması  asanlıqla  nəzərə  çarpır.  Xəstəlik  törədicisinin  yayılma­
sında bir çox  gəmiricilər və  həşəratlar böyük  rol  oynayır.
Zədə  sahəsində  nekrotiki  ocağın  yaranması  həm  mikrobun, 
həm  də  onların  toksinlərinin  təsirindən  baş  verir.  Xəstə  quşlar­
da  letallıq  75-80%-dir.
Patogenez. 
Yoluxma  əsasən  dəri  və  selikli  qişaların  travma 
sahəsinə amilin düşməsi nəticəsində baş verir.  M üxtəlif təsirlər­
dən  yaranmış  travma  sahələrində  qanın  bu  sahəyə  daxil  olması 
qan  damarlarının  zədələnməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  çətinləşdiyi 
üçün burada anaerob şərait yaranır, nəticədə Bact. Necrophorum 
artıb  çoxalması  üçün  əlverişli  şərait  meydana çıxır.
Travma sahəsində  əvvəlcə  xırda yara müşahidə  edilir,  sonra 
prosesə  ətraf sahələrin  toxumaları  da  tutulur,  qan  damarlarının
278
divarları  zədələnir,  kifayət  qədər  fibrin  kütləsi  və  zülal  damar 
ətrafı  sahəyə yığılır, qan damarlarında ölü toxuma hissəciklərin­
dən  ibarət  olan  tromb  yaranır.  Nəticədə  iltihab  sahəsində 
müxtəlif toxumaların nekrozu meydana çıxır.  İlkin nekrotiki  ocaq 
sahəsindən bəzən nekrotiki  kütlə tromb halında qan damarlarına 
düşərək qan vasitəsilə daxili orqanlara gətirilir və onların da ne­
krotiki  iltihablarına  səbəb  olur.  Nəticədə  quşlarda  ağciyə-rin, 
qaraciyərin,  mədə-bağırsaq  sisteminin  funksiya  pozğunluqları 
inkişaf edir.  Proses  bəzən  qarışıq  infeksiya  halında  da  mürək­
kəbləşir ki,  burada  da stafılokokkların,  streptokokkların  və  ana­
erob  mikroorqanizmlərin  rolu  xüsusi  olaraq  qeyd  edilməlidir. 
Belə  hallarda  xəstəlik  ağır getməklə  quşlarda  yüksək  faizdə  tə­
ləfat  qeyd  olunur.  Xoş  xassəli  gedişdə  ilkin  nekrotiki  ocaq  kap­
sula  içərisinə  alınaraq  tədricən  sağalmanın  getməsi  müşahidə 
edilir.
G ed işi  və  kliniki  əlam ətləri. 
Xəstəliyin  inkubasiya  dövrü 
bir  neçə  gündür.  Nekrobakterioz  görpələrdə  iti,  yaşlılarda  isə 
yarmiti  və  xroniki  gedir.  Xəstəliyin  selikli  qişalar  formasında 
ağız  boşluğunda,  dilin  kökündə və  udlaqda nekrotiki  çöküntülər 
müşahidə  edilir.  Xəstə  quşlarda  iştahın  itməsi,  hərəkətin  çətin- 
ləşməsi,  ümumi  zəiflik  qeyd  olunur.  Quşların  boyun  və  çənəal- 
tı  sahəsi  şişir,  udma aktı  pozulur, buda quşlarda  kəskin  arıqlama 
və  ölümə  səbəb  olur.  Xəstəliyin  dəri  formasında  quşların  ətraf­
larının  pəncə  hissəsində  nekrotiki  iltihab  nəzərə  çarpır.  Proses 
dəridən  dərialtı  toxumaya,  oynaqların  bağ  aparatına  və  sümük 
üstlüyünə  keçdiyi  üçün  onlarda  axsama,  hərəkətin  çətinləşməsi 
qeyd  olunur.
Xəstəliyin  daxili  orqanlar  formasında  tənəffüsün  çətinləş- 
məsi,  burun yolundan serozlu-irinli kütlənin ayrılması, qaraciyə­
rin  nekrotiki  iltihabı  ilə əlaqədar olaraq  həzm  prosesinin  pozul­
ması  və  kütləvi  tələfat baş  verir.
P a to lo ji-a n a to m ik   d ə y işd ik lə r . 
X əstə  və  xəstəlikdən 
ölmüş  quşlarda  patoloji-anatomik  yarma  zamanı  dilin  kökündə,
279

udiaqda,  yem  borusunda  bəzən  vəzili  mədədə  və  bağırsaqların 
selikli  qişasında  nekrotiki  iltihab  nəzərə  çarpır.
Ağız  boşluğunda,  dilin əsasında və  udiaqda çox  vaxt şorvari 
kütləli  nekrotiki  çöküntü  qeyd  olunur  Ağciyərin  həcmən  böyü­
məsi,  üzərində  irinli  nekrotiki  iltihab sahələri,  qaraciyər üzərin­
də  qan  sızmaları  və  nekrotiki  ocaqlar,  parenximasının  kövrək- 
ləşməsi və rənginin dəyişməsi müşahidəedilir.  Xəstəliyin xroni­
ki  forması  zamanı  skelet  əzələlərində  degenerativ  dəiyşiliklər 
qeyd  olunur.
D iaqnoz. 
Xəstəliyə  diaqnoz  qoymaq  üçün  onun  epizootolo- 
ji  xüsusiyyətləri,  kliniki  əlamətləri,  patoloji-anatomik dəyişdik­
ləri  nəzərə alınır və diaqnozun dəqiqləşdirilməsi  üçün bakterio- 
loji  müayinədən  istifadə edilir.  Bakterioloji  müayinə  m əqsədilə 
sağlam  toxuma  ilə  nekrozlu  toxuma  sərhəddindən  nümunə 
götürüb  mikroskopiya  üçün  yaxma  hazırlanır,  müxtəlif  qida 
mühitlərinə  əkilərək  anaerob  şəraitində  yetişdirib  amilin  təmiz 
kulturası  alınır  və  bioloji  sınaqdan  istifadə  edilir.  Bioloji  sınaq 
ağ siçan  və  ada  dovşanları  üzərində  qoyulur.  Ada  dovşanlarının 
qulağının dərisi altına 0,5-1  ml patoloji  materialın suspenziya və 
ya  bulyon  kulturasından  vurulur.  İnyeksiyadan  2-4  gün  keçmiş 
yoluxdurma yerində nekrotiki  iltihabı baş verməsi patoloji  mate­
rialda  Bact.necrophorumun  olmasını  göstərir.  Ada  dovşanları 
adətən  yoluxdurmadan  6-10  gün  keçmiş  ölür və onları  yran  za­
man  daxili  orqanlarda nekrotiki  iltihab  müşahidə  edilir.
Ağ siçanları 0,3-0,5  ml dozada bulyon kulturası  ilə quyruğun 
əsasından dərialtına inyeksiya etməklə yoluxdurma aparılır.  Yo­
luxdurmanın  8-ci  günündə  inyeksiya sahəsində  nekrotiki  iltihab 
baş  verir,  hətta quyruq  qopub  düşür,  10-14  gündən  sonra  isə  si­
çanlar tə lə f olur.  Yarma zamanı  daxili  orqanlarda  irinli-nekroti- 
ki ocaqlar aşkar edilir. Xəstəliyin diaqnostikasında seroloji reak­
siyalardan  KBR  təklif  edilmiş  və  onun  spesifikliyi  təcrübələr 
yolu  ilə  təsdiq  edilmişdir.
2 8 0
T əfriq i  diaqnoz. 
Quşlarda nekrobakteriozu çiçəkdən və avi- 
taminozlardan  təfriq  etmək  lazımdır.
Quşlarda çiçək dəri, difteritiki, qarışıq və kataral  formada ge­
dir.  İlin  soyuq  fəsillərində  yüksək  letallıqla  özünü  göstərir.  Çi­
çəkdə  daxili  orqanlarda  nekrotiki  iltihab  qeyd  edilmir.  Bakterio­
loji müayinənin nəticəsi mənfidir, çünki  xəstəliyin törədicisi  avio- 
poksviruslar cinsinə mənsub olan viruslar tərəifndən törədilir.
A vitam inozda  xəstəlikdə  infeksion  xüsusiyyət  olmur, 
yüngül  gedişlidir və simptomatik müalicə  səmərəlilidir.
M ü a lic ə . 
Spesifik  müalicə  vasitələri  yoxdur.  Zədə  sahələri 
nekroza uğramış toxumalardan təmizlədikdən sonra kalium-per- 
manqanat,  furasilin  məhlulları  ilə  işlənir.  Xəstəliyə qarşı  antibio­
tiklər  və  sulfanilamid  preparatları  tətbiq  olunur.  Xüsusilə  tetra- 
siklin və penisilin sırası antibiotikləri  yaxşı nəticə verir.  Bundan 
əlavə  pipik  və  saqqalda  zədə  sahələri  naftalan  nefti,  yod  qlise- 
rin  qarışığı  və  sink  mazı  ilə  işlənməlidir.
İm m u n itet. 
Xəstəliyi  keçirmiş quşlarda  immunitet yaranmır.
P ro filak tik a   v ə  m übarizə  təd b irləri. 
Quşların  yemləmə  və 
bəsləmə  şəraiti  yaxşılaşdırılmalıdır.  Travına törədə biləcək  fak­
torlar aradan  götürülməlidir.
Təsərrüfatda  xəstəlik  baş  verdikdə  ora  qeyri-sağlam  hesab 
edilir.  X əstələr ayrılır,  quş  binaları  və  onun  ətraf sahələri  2%-li 
formaldehid məhlulu  ilə dezinfeksiya edilir. Ölmüş quş cəsədlə­
ri yandırılmaqla zərərsizləşdirilir.  Məcburi kəsilmiş quşların da­
xili  orqanlarında  nekrotiki  iltihab  nəzərə  çarpırsa o  avtoklavdan 
keçirilməklə  və  ya  yandırılmaqla zərərsizləşdirilir.
Xəstəliyin  profilaktikasında  quşların  kənd  təsərrüfatı  hey­
vanlarından  ayrı  saxlanması  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Quş­
lar  binada  sıx  yerləşdirilməməli,  baytarlıq-sanitariya  tədbirləri 
sistem  şəklində  aparılmalıdır.
Axırıncı  xəstə  quşun  sağalması  və  ölümündən  1  ay  keçmiş 
və son dezinfeksiya aparıldıqdan sonra təsərrüfat nekrobakterio- 
za görə  sağlam  hesab  edilir.
2 8 1

K olibakterioz
Kolibakterioz  (Colibakteriosos,  koliseptisemiya,  eşerixioz) 
infeksion  xəstəlik  olub,  ürəyin,  hava  kisələrinin  və  bağırsaqla­
rın zədələnmələri  ilə  səciyyələnir.
Tarixi  m əlum at. 
Quşların  kolibakteriozu  ilk  dəfə  1889-cu 
ildə  Kleyn  tərəfindən  qeyd  edilmiş  və  1894-cü  ildə  Liner  bunu 
toyuqlarda  və  göyərçinlərdə,  1897-ci  ildə  Martel  toyuqlarda  və 
hind  quşlarında müşahidə  etmiş və  bəzi  xüsusiyyətlərini  ö y rən ­
mişlər.
Kolibakteriozun  törədicisi  ilk  dəfə  1885-ci  ildə  Eşerix  tə rə ­
findən  aşkar edilmiş və onun  şərəfmə bu mikrob  Esherichia coli 
adlandırılmışdır.
X əstəliyin   törəd icisi. 
E.coli  kifayət  dərəcədə  yoğun,  qısa 
(0,2-0,7x2-4  mkm)  çöp  şəklində  mikrob  olub  anilin  boyaları  ilə 
boyanır,  Qram  müsbətdir.  Yaşayış  tərzindən  asılı  olaraq  bunun 
hərəkətli  və  hərəkətsiz  variantları  mövcuddur Amili  bəzi  alim ­
lər  uzun  müddət  bağırsaq  çöpləri  kimi  qeyd  etmişlər.  M üasir 
təsnifata  görə  bağırsaq  çöpü  qrupu  bakteriyalar  3  cinsdən: 
Esherishia,  Citrobakter  və  Enterobakter  cinsindən  ibarətdir. 
Axırıncı  2  cins  kolibakteriozun  törədicisi  deyil.
E.  coli  aerob  və  ya  fakültativ anaerobdur.  Maye  qida  m ühit­
lərində  intensiv  bulanma,  bərk  qida  mühitlərində  isə  yuvarlaq, 
şirəli,  parlaq  koloniyalar  yaradır.  Endo  qida  mühitində  xəstəli­
yin  törədicisi  tünd  qırmızı  rəngdə  metal  parıltılı  koloniyalar ya­
radır və  mühitin  rəngini  qırmızı  rəngə çevirir.  Levin  qida mühi­
tində  yaratdığı  koloniyalar bənövşəyi  və  ya qara rəngdə olur.
E.  coli  mürəkkəb  antigen  quruluşuna  malikdir,  bunda  soma- 
tik -  o,  səthi -  К  və  qamçılı  H -  anticenləri  mövcuddur.
Kaufman, Knipşild və Velne eşerixiyaların antigen quruluşu­
nu  ərəb  rəqəmləri  ilə  göstərməyi  təklif  etmişdir.  Hal-hazırda 
eşerixiyalarda  150  tip  O  antigenləri,  88  K-antigeni  və  49  H-an- 
tigeni  müəyyən edilmişdir.  Bundan əlavə bunlarda adgeziv anti-
282
genlərdə (K-88, K-99 və s.) aşkar edilmişdir ki, məhz bunlar va­
sitəsilə  amil  bağırsaq epitelisinə yapışmaq və patogen təsir gös­
tərmək  qabiliyyətinə malik  olur.
E.  coli qida mühitlərində boy verən zaman zülal təbiətli anti­
biotik  xassəli  xüsusi  maddə  olan  kol isin,  həmçinin  ekzotoksin, 
endotoksin,  hemolizin,  neyrotoksin,  fıbrinolizin  və  s.  yaradılır 
ki,  bunlarda  əsas  patogenlik  faktorları  hesab  edilir.
Eşerixiyaların  antibibiotiklərə  həssaslığı  kəskin  şəkildə  də­
yişkəndir.  Amilin  əksər  ştamları  penisillinə,  levomisetinə,  mo- 
nomisinə,  tetrasiklinə  və  digər  antibiotiklərə  davamlılığı  ilə 
özünü  göstərir.  Antibiotiklərə  rezistentlik  konyuqasiya  zamanı 
plazmidlər vasitəsilə bir bakteriyadan  digərinə  verilir.