Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Jinsiy hujayralarning rivojlanishi 
Jinsiy hujayralar jinsiy bezlardan, ya‘ni spermatozoid unig‘dondan, tuxum 
hujayra esa tuxumdondan yetishib chiqadi. 
Jinsiy 
hujayralarning 
rivojlanishi 
gametogenez 
deyiladi. 
Spermatozoidlarning rivojlanishi spermatogenez deb ataladi. Spermatogenez 
yunoncha Sperma - urug‘, genesis - rivojlanish degan ma‘noni bildiradi (35-rasm). 
Tuxum hujayraning rivojlanishli ovogenez deb ataladi. Ovegenez yunoncha ovum 
- tuxum, genesis - rivojlanish degan ma‘noni bildiradi. 

---

73 
Jinsiy hujayralarning rivojlanishi ularning urug‘lanishiga va embrionning 
bundan keyingi taraqqiyotiga tayyorgarlik bosqichi hisoblanadi. Bunda yadro 
moddalari reduksiyalanadi, ya‘ni kamayadi, hujayraning meyoz bo‘linishi sodir 
bo‘ladi. 
Spermatogenez. 
Spermatogenez 4 ta davrga bo‘linadi: 
1. Ko‘payish. 
2. O‘sish. 
3. Yetilish. 
4. Shakllanish yoki spermiogenez. 
35-rasm. Spermatozoid (A) va tuxum hujayra (B) hosil bo‘lishi (gametogenez) 
(A.Myuntsing, 1963 bo‘yicha). 
Spermatogenez birlamchi jinsiy hujayra - spermatogoniylarning hosil 
bo‘lishidan boshlanadi. Ularning xromatini yirik, katta yadroli, intensiv 
bo‘yaluvchi bo‘ladi. 
1. Ko‘payish davrida spermatogoniylar mitotik yo‘l bilan bo‘linib ko‘payadi. 
Bu esa ular soninnig ortishiga olib keladi. Spermatogoniylarning bo‘linish soni 
turli hayvonlarda 1-14 martagacha bo‘lishi mumkin. Ko‘payishning muhim 
xususiyati shundaki, sitotomiya oxirigacha yetmaydi, qiz hujayralar o‘rtasida 

---

74 
sitoplazmatik ko‘prik (fuzomlar) qoladi. Natijada hujayralarning kloni yoki 
populyasiyasi hosil bo‘ladi. Keyin hamma jarayonlar klonning hamma a‘zolarida 
birdaniga sodir bo‘ladi. Ularning qobiqlari turli xil oziq moddalarni oson o‘tkazadi. 
Bu oziq moddalar ular uchun oziqa hisoblanadi (36-rasm). 
36-rasm. Kalamush urug‘ kanallarida spermatogenez bosqichlarining (A-G) 
sodir bo‘lishi (I.I.Sokolov, 1966 bo‘icha). 
1-spermatozoidlar; 2-spermatogoniylar; 3-spermatositlar; 4-spermatidalar; 5-
sertoli hujayralari. 
2. Bir qancha mitoz bo‘linishdan keyin o‘sisli davri boshlanadi. Bu davrda 
jinsiy hujayra, ya‘ni spermatogoniylar bo‘linmaydi. Po‘sti orqali kirgan oziq 
moddalar hisobiga intensiv o‘sadi. Natijada spermatogoniylar birinchi tartibli 
spermatositlarga aylanadi. Bu davrda ularning yadrolarida katta o‘zgarishlar sodir 
bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida reduksion, ya‘ni meyoz bo‘linishga tayorgarlik 
hisoblanadi. 
Bunda xromosamalar to‘plami 2 barobar ortadi va ular 2 tadan emas,balki 4 
tadan bo‘lib joylashgan. Buni tetrada deb ataladi.Ba‘zi xayvonlarda o‘sish bilan 
yetilish bosqichlari o‘rtasida pauza bo‘ladi. 

---

75 
3.Yetilish davrida birinchi tartibli spermatositlar ikki marta meyoz yo‘li 
bilan bo‘linadi.Burinchi bo‘linishdan keyin hosil bo‘lgan ikkinchi tartibli 
spermatositlarda xromosomalar juft bo‘lib joylashadi.
Masalan, odamda bo‘linish oldidan 92 ta xromosoma bo‘lsa, bo‘linishdan 
keyin 46 ta bo‘ladi. Bu bo‘linish reduksion bo‘linish yoki reduksion meyoz deb 
ataladi. Bu yerda 92 ta xromosoma yangi hujayralarga teng taqsimlanib, 46 taga 
tushib qoladi. 
Etilishning ikkinchi bo‘linishida ikkinchi tartibli spermatositlardagi juft 
xromosomalar yangi hosil bo‘ladigan hujayralarga teng bo‘linadi. Masalan, 
odamda 46 ta xromosoma 2 ta hujayraga 23 tadan bo‘linadi va xromosoma 
to‘plami diploiddan gaploidga aylanadi.Bu ikkinchi bo‘linish ekvasion meyoz deb 
ataladi (ekvasion teng degan ma‘noni bildiradi), chunki diploid xromosoma teng 
bo‘linib gaploid xromosomaga aylanadi. Hosil bo‘lgan hujayra spermatida deb 
ataladi. Shunday qilib, 1 ta birinchi tartibli spermatositdan 4 ta spermatozoid hosil 
bo‘ladi. Demak, meyoz 2 ta bosqichdan iborat: 1) reduksion meyoz; 2) ekvasion 
meyoz. 
Bu bosqichlar almashib kelishi ham mumkin. Ana shu bosqichlar davrida 
xromosoma to‘plami 2 marta oshmaydi, balki kamayadi. Natijada uning to‘plami 
diploiddan gaploidga aylanadi.Mitoz bilan meyozning biologik farqlaridan biri 
ham ana shundadir. Bu jarayon faqat jinsiy hujayralarga xosdir. 
4. Shakllanish davrida spermatidalar spermatozoidlarga aylanadi. Bu davr 
spermiogenez deb ham ataladi. 
Spermatidalar yumaloq shaklda bo‘lib, unda hujayraning hamma 
organoidlari mavjud bo‘ladi. Shakllanish davriga kelib spermatidaning yadrosi bir 
oz oldinga ko‘chadi, yadro shirasi quyuqlashadi va shu joyi spermatozoidning 
boshchasiga aylanib qoladi (37-rasm). 
Hujayra markazi yadroning ko‘chishi tufayli o‘zi joylashgan joydan ko‘chib 
(siljib) joylashadi. Ulardan biri ikkinchisiga nisbatan yadrodan uzoqda joylashib 
qoladi. Natijada ulaning biridan spermatozoid dumining xivchini hosil bo‘ladi. 
Ikkala sentriolaning o‘rtasidagi sitoplazmadan spermatozoidning bo‘yin hosil 
bo‘ladi. Sentriolalar bilan yonma-yon joylashgan golji apparati hujayraning oldingi 
qismiga o‘tadi va akrosoma hosil bo‘lishida ishtirok etadi. Akrosoma 
spermatozoidning tuxum hujayraga kirishiga yo‘l ochadi. Sitoplazma butun 
spermatozoidga tarqaladi, oxirida bir oz qismi dumda qoladi, qolgani esa 
tashqariga chiqib ketadi, yadro quyuqlashadi. Natijada nisbatan qattiqroq hujayra - 
spermatozoid hosil bo‘ladi. Spermatozoidlar shaklining bir-biridan farq qilishi ham 
ana shu davrdagi jarayonlarga bog‘liqdir. Shunday qilib, spermatidalar 
spermatozoidlarga aylanadi. Spermatozoidlarning hosil bo‘lishi ularning 
urug‘lanish jarayoniga tayyorlanishi hisoblanadi.