Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Spermatozoidning fiziologik xususiyatlari
. (Urug‘lanish jarayonda 
spermatozoidlar 3 ta asosiy vazifani bajaradi: 
1.
Spermatozoid hosil bo‘layotgan yangi organizmga otalik genlarini uzatadi. 

---

68 
32-rasm. Odam spermatozoidining tuzilishi (B.Karlson, 1983 bo‘yicha). 
A-tikkisiga kesmasi; 1-bosh qismining po‘sti; 2-vakuola; 3-yadroning quyuq 
moddasi; 4-sentriola; 5-mitoxondriyalar; 6-terminal halqa; 7-markaziy filamentlar; 
8-qobiq. B-bosh, bo‘yin va o‘rta qismlari; 9-bosh qobig‘ining chetki; 10-
mitoxondriya spirali. V-dumning terminalqismi. G-E-dum va o‘rta qismning 
ko‘ndalang kesmasi. 
2.
Dumi yordamida spermatozoid harakatlanib, tuxum hujayra bilan to‘qnasib 
kelishini va akrosoma xaltasidagi gialuronidaza fermenti yordamida tuxum 
hujayraning ichiga boshi va bo‘yin qismlarining kirishini ta‘minlaydi. 
3. 
Spermatozoid tuxum hujayraga bo‘linishi uchun, zanur bo‘lgan sentriolani olib 
kiradi. 

---

69 
Har xil hayvonlar spermatozoidining kattaligi har xil bo‘lib, hayvonning 
kattaligiga bog‘liq emas. Masalan, dengiz cho‘chqasining spermatozoidi 100 m, 
ho‘kizda 65 m, chumchuqda 200 m, timsohda 20 m, odamda 60-70 m ga teng. 
Spermatozoidlar jinsiy yo‘llardan o‘tayotganida qo‘shimcha bezlardan 
ajralib chiqayotgan suyuqliklar bilan aralashadi. Bu aralashma sperma deb ataladi. 
Sperma tarkibida spermatozoid, har xil sekretlar, hujayraviy elementlardan 
leykositlar, epiteliy hujayralari ham bo‘ladi. 
Spermatozoidning asosiy xususiyati uning harakatlanishidir. Bunda asosiy 
vazifani dum bajaradi. Spermatozoid oldinga, o‘z o‘qi atrofida, spiralsimon 
ilgarilama harakat qiladi. Bir minutda odam spermatozoidi 3-3,6 mm tezlikda 
harakatlanadi. 
Spermatozoidning faolligi energiya bilan bog‘liq. Energiya endogen va 
ekzogen yo‘llar bilan hosil berladi. Masalan, sut emizuvchilar spermasi tarkibidagi 
fruktoza energiya manbai bo‘lsa, dengiz kirpisining spermatozoidining o‘rta 
qismidagi fosfolipidlarning mitoxondriyada parchalanishidan, energiya hosil 
bo‘ladi. 
Spermatozoidlarning harakatsizligi, doimo ularning hayot qobiliyatini 
yo‘qotganligini bildirmaydi. Spermatozoidlar erkaklik jinsiy bezlarida yoki 
kanallarida ko‘p to‘planib qolishi, kislorod yetishmasligi ularda moddalar 
almashinuvini pasaytirib yuboradi. Bu jarayonlar tiklanishi va spermatozoid yana 
faol harakatlanishi mumkin, Urug‘lanish vaqtida spermatozoidlar juda faol bo‘ladi. 
Ular muhit reaksiyasiga va haroratga ayinqsa sezgir bo‘ladi. Kuchsiz ishqoriy 
muhit va 30-35°E haroratda ularning faolligi oshadi. Kislotali muhitda, aksincha, 
spermatozoidlar sust harakatlanadi yoki butunlay harakatlanmaydi. Organizmdan 
tashqarida ham spermatozoidning hayotiyligini optimal sharoit yaratib saqlab 
turish mumkin. Bu hodisa chorvachilikda sun‘y qochirish uchun uzoq yillar 
qo‘llanib kelindi. Spermatozoidning organizmdan tashqarida yashovchanligi har 
xil hayvonlarda turlicha muddatni tashkil etadi. Masalan, baliqlarda spermatozoid 
organizmdan tashqarida bir necha minut, hatto bir necha sekundda halok bo‘ladi, 
ho‘kizlarda 25-30 soat, qo‘ylarda 36 soat, quyonda 8-12 soat davomida tirikligini 
saqlaydi. Odam spermatozoidi ayollar jinsiy organlari yo‘lida 5-16 kun davomida 
tirik bo‘ladi. Ko‘rshapalaklar kuzda jinsiy qo‘shiladi, bahorga borib urug‘lanish 
sodir bo‘ladi. Bu paytda spermatozoid urug‘ qabul qiluvchi xaltada saqlanadi. 
Xulosa qilib aytganda, spermatozoidlar urug‘ochilik jinsiy organlari bo‘ylab 
hamkallanadi va tuxum hujayrani topib uni unig‘lantiradi. Agar odamda bir 
martaga 200 mln spermatozoid yetishib chiqsa, shulardan 700-900 tasi 
urug‘lanadigan joyga, ya‘ni tuxum yo‘liga yetib boradi, boshqalari esa ayollar 
jinsiy organlari kanallarida olib ketadi.