Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Partenogenez (meyoz va ginogenez) 
Geterogametali jins: 
Erkak gametalar X, diploid Xx urg‘ochi 
X, diploid Xxurg‘ochi
Urg‘ochi gametalar Z, diploid ZZ erkak 
W, diploid WW Ietal
Partenogenez (ameyoz) (xromosoma qisqarmaydi) 
Geterogametali jins: 
Urg‘ochigametalar WZ, diploidsiz WZ urg‘ochi 
Androgenez 
Geterogametali jins: 
Erkakgametalar X, diploid XX urg‘ochi
Y, diploid YY letal
Urg‘ochi Z, diploid ZZ erkak
W, diploid WW Ietal 

---

93 
REYTING SAVOllARI 
1. Urug‘lanish nima? Urug‘lanish va urchishning farqini ayting. 
2. Urug‘lanishning qanday turlari bor? 
3. Mono va polispermiya hodisalarini tushuntiring. 
4. Jinsiy hujayralarning o‘saro aloqasini tushuntiring 
5. Spermatozoidnnig tuxum ichiga kirishi qanday sodir bo‘ladi? 
6. Urug‘lanish qobig‘i nima? 
7. Sun‘iy unig‘latish va uning amaliy ahamiyatini ayting. 
8. Ooplazmatile segregasiya nima? 
9.Jinsni aniqlash mexanizmini ayting. 
10. Embrion jinsini gormonal o‘zgartirish mumkinmi? 
11.
Kastrasiya va uning ahamiyatini aytnig?
12. Urug‘lanish haqidagi J.Lyob va ye. Batayon nazariyalarini aytib bering. 
 
 
IV-BOB. BO’LINISH YOKI MAYDALANISH 
 
Urug‘lanishdan ma‘lum vaqt o
‘
tgandan keyin zigotaning bo‘linishi 
maydalanish yoki bo‘linish deb ataladi. Bu jarayon zigotaning ko‘p hujayrali 
embrionga aylanishiga sabab bo‘ladi. 
Maydalanish mexanizmlari qadimdan o‘zganilib kelinmoqda. Maydalanish 
natijada hosil bo‘lgan hujayralarni ba‘zi olimlar bo‘shliq deb atagan bo‘lsa, 
Malpigi xaltacha, K. F. Volf pulakchadan iborat deb bilgan. l. Oken tuban 
hayvonlar infuzoriyalardan tuzilgan, deb taxmin qilgan. 
1803 yilda D. J 
Link o‘simlikni qaynatib, P. Meldegaver o‘simlikni 
chiritish (moserasiya) yo‘li bilan hujayralarini ajratib olgan. 1842 yil K. Negeli 
hujayra bo‘linishi uchun uning yadrosi bo‘lishi shartligini aniqlagan. M. 
Ruskoni(1826) va K. M. Ber(I834) hayvon tuxum hujayrasining bo‘linishini 
aniqladi.1846 yildaK.M.Ber dengiz tipratikanida, 1850 yilda N.A.Vorsek 
mollyuskalarda urug‘langan tuxum hujayraning yadrosidan blastomerlarning 
yadrosi paydo bo‘lishini aniqlagan. E. Strasburger (1875) hayvon va o‘simlik 
hujayralarining bo‘linishi bir xil bo‘lishini aniqlagan. 
XIX asning 70-yillarida barcha olimlar oldida hujayra bo‘linishdan tashqari 
yana qanday yollar bilan paydo bo‘lish mumkinligini aniqlash haqidagi savol 
turgan edi. E. Strasburger "Hujayraning bo‘linishi va paydo bo‘lishi" nomli 
kitobida hujayraning bo‘linmay erkin holatda kelib chiqishini gulli o‘simliklar 
gulidagi embrion pufakchasida ko‘rish mumkunligini aytgan. lekin 1879 yilda 
Strasburger erkin holatda hujayra kelib chiqishini qaytadan ko‘rib chiqib, o‘zining 
oldingi fikraridan qaytdi. Erkin holatda hujayra paydo bo‘lmaydi, balki bo‘linish 
natijasida bir-biridan paydo bo‘ladi. Shunday qilib, hujayraning bo‘linish tarixi 
butun o‘simlik va hayvonot olami tarixiga teng. 

---

94 
Har qanday hujayraning hayoti ota-ona belgilari bilan ta‘minlangan holda 
boshlanadi va ma‘lum vaqtdan keyin bu hujayraning hayoti nihoyasiga yetib, yangi 
ikkita hujayraga bo‘linadi. Bu jarayon normal holatlarda to‘xtovsiz davom etadi. 
Bo‘linishning asosiy vazifasi zigota organoidlarining ikki hissa ortishi, qiz 
hujayralarga bu qismlarning teng taqsimlanishidir. Bu jarayonnnig eng muhim 
xususiyati shundaki, genetik axborotni tashiydigan molekulalarni yangi 
hujayralarga to‘la va teng o‘tkazish hamda taqsimlashdan iborat. Bu vazifalarni 
boshqaradigan nuklein kislotalar - DNK va RNK ning aniqlanishi hozirgi zamon 
biologiya fannining ulkan yutuqlaridan biridir. 
45-rasm. Maydalanish tiplari(V.G.Eliseeb,1983 bo‘yicha). 
I-lansetnik tuxumining to‘la va teng maydalanishi; A-E-2,4,8,16 va blastomerli 
bosqich; II-minoga tuxumining to‘la,notekis maydalanish; A-G-maydalanish 
bosqichlari; D-blastula: III-tovuq tuxumining diskodial maydalanish; A,B,V-
maydalanish bosqichlari. 
Urug‘lanish natijada hosil bo‘lgan zigota oldin ikki blastomerga ular 4 taga, 
8 taga, 16 taga, 32 taga, 64 taga va hokazo bo‘linib ketaveradi (45-rasm). Zigota 
yirik hujayra bo‘lsa, undan hosil bo‘ladigan blastomerlar o‘sishga ulgurmasdan 
borgan sari kichiklashib, normallashib boraveradi. Shunday qilib, oogenez davrida 

---

95 
buzilgan yadro-sitoplazma nisbati yana tiklanadi, ya‘ni sitoplazma ko‘paymaydi, 
DNK har bir mitoz bo‘linishda ikki hissa ortadi jumladan, dengiz tipratikani 
oositida yadro-sitoplazma nisbati o‘sishgacha 1Gl6, yetilgan oositda 1Gl550, 
siklop oositida o‘sishgacha 1G115, yetilgan oositda 1G11260 nisbatda bo‘ladi. 
Demak, oosit dengiz tipratikanida 91 marta, siklopda 84 marta kattalashgan. 
Bunday kattalashish uchun oosit 6-7 marta bo‘linishi lozim. Zigotani 
maydalanishga majbur etuvchi omillardan biri yadro - sitoplazma nisbatining teng 
emasligi hisoblanadi. 
Bo‘linish yoki maydalanish natijada hosil bo‘lgan hujayralar blastomerlar deb 
ataladi. Blastomer grekcha blast - kurtak, meros – bo‘lak, qism degan ma‘noni 
bildiradi. Blastomerlarning to‘plami blastodisk deyiladi. Blastomerlarni biridan 
ikkinchisini ajratuvchi chiziq bo‘linish egatlari yoki maydalanish egatlari deb 
ataladi. Ular har xil yo‘nalgan bo‘ladi. Shunga ko‘ra, animal qutbdan vegetativ 
qutbga qarab o‘tuvchi meridional, ekvator bo‘ylab o‘tuvchi ekvatorial, ekvatorga 
parallel o‘tuvchi tangensial egatlar farqlanadi. 
Bo‘linish egatlari hujayraning kiritmalardan holi bo‘lgan qismida 
joylashuvchi va sof plazmada joylashgan bo‘linish urchug‘ining holati bilan 
belgilanadi (46-rasm). 
46-rasm. Yumaloq chuvalchanglar tuhumining maydalanishida birinchi 
bo‘linish durining hosil bo‘lishi (P.P.Ivanov, 1937 bo‘yicha). 
A-pronukleualarning yaqinlashishi; B-bo‘linish duki. 
Shuningdek, bo‘linish egatlarining hosil bo‘lish tezligi tuxumdagi sariqlik 
miqdoriga teskari proporsionaldir. 
Maydalanish davrida eng muhum jarayonlardan biri maydalanish 
Chizig‘ining hosil bo‘lishidir. K. Kavamuraning kuzatishicha, hujayraning mitoz 
apparatini markazdan biror tomonga siljitilsa yoki uni 90° ga burilsa, maydalanish 
chizig‘ining o‘rni ham shunga qarab o‘zgaradi. 
I. Xiromoto dengiz tipratikanining tuxumidan mitotik apparatning 
mikromonipulyator - tomizgich orqali ajratib olishga erishdi.Agar mitotik apparat 

---

96 
hujayra bo‘linishidan oldin ajratib ojinsa, bo‘linish sodir bo‘lmaydi. Agar bo‘linish 
boshlangandan keyin mitotik apparat hujayradan ajratib olinsa ham bo‘linish sodir 
bo‘ladi (47-rasm). 
Hujayrani ma‘lum miqdorda ushlab turish vazifasnii yadro bajaradi. Agar 
hujayraning ma‘lum qismi kesib ojinsa, u o‘sib, oldingi holati tiklanadi. Agar 
hujayrada mitoz sodir bo‘lib, lekin hujayra bo‘linmasa, ya‘ni endomitoz sodir 
bo‘lsa, bu hujayra ikki barobar katta bo‘lishi mumkin (D. Meziya, 1966). 
Hujayradagi yadrolar mitoz orqali urug‘langan tuxumdan paydo bo‘ladi. Shunga 
ko‘ra, ularning kattaligi hamma hujayralarda bir xil bo‘ladi. lekin organizmda har 
xil kattalikdagi hujayralar uchraydi. Hujayradagi xromosomalar soni uning 
kattaligiga mos bo‘lishi kerak. Organizmda eng katta hujayralar so‘lak bezinnig 
hujayralari bo‘lib, ularda DNK 500-1000 ta to‘plam hosil qiladi. 
Xromosomalarning faolligi hujayraning yoshiga va tipiga bog‘liq. 
47-rasm. Bo‘linish dukining yon va animal qutbdan ko‘rinishi (B.P.Tokin, 1987 
bo‘yicha) 
A,A
1
-birinchi 
maydalanish; 
B,B
1
-ikkinchi 
maydalanish; 
V,V
1
-uchinchi
maydalanish; G,G
1
-uchunchi maydalanishdan keyin blastomerlarning joylashishi.