Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

Rivojlanishda yadro va sitoplazmaning vazifasi. 
Embriologlar va 
genetik hujayrada yadro va sitoplazma o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rgandilar. 
DNK xromosomaning boshqa tarkibiy qismlaridan ajralgan xolda o‘zining 
biokimyoviy hususiyatlarini namayon qila olmaydi. Izolyatsiyalangan DNK 
izolyatsiyalangan oqsil kabi o‘lik tuzilma hisoblanadi. Xromasomada DNK dan 
tashqari oqsil , RNK va boshqa moddalar ham bor. Bir xil hujayraning har xil 
bosqichlarida oqsillar ham turlicha bo‘ladi.
1955 yilda R.Briggis va T.King ko‘plab tajribalar o‘tkazdilar. Baqaning 
urug‘lanmagan tuxumi shpris ignasi yordamida partenogenetik yo‘l bilan
rivojlanishga majbur qilindi. Keyin mikroxirurgik yo‘l bilan yadrosi olib tashlandi. 
Mikropipetkaga blastula yoki 
gastrulyasiya 
davridagi 
hujayra 
tortiladi. 
Shimdirilgan paytda hujayra yoriladi, ammo yadro va uning atrofidagi sitoplazma
qoladi. Ana shu yadro yadrosi olib tashlangan tuxumga in‘eksiya qilinadi. 
Blastulaning animal qutbidagi hujayradan olingan yadro in‘eksiya qilinsa, 30% 
holatda normal maydalanish sodir bo‘lib, rivojlanish gastrulyasiyagacha davom 
etgan. Keyingi tadqiqotlarda 80-100% holatda rivojlanish blastulagacha davom 
etgan. Demak, xulosa chiqarish mumkinki, yadro blastula va gastrula davrlarida 
hali differensiallashmagan, zigota yadrosining o‘rnini boshqa har qanday yadro 
bosishi mumkin. Bu bosqichlarda hujayraning o‘zi ham differensiallashmagan. 
Agar in‘eksiya uchun embrionning keyingi bosqichlari yadrosi (xorda, 
mezoderma) olinsa, bu yadro rivojlanishni ta‘minlay olmaydi, rivojlanish 
ko‘pchilik hollarda blastula yoki neyrula bosqichlarida to‘xtaydi. King va Briggs 
aniqlashlaricha, entoderma hujayrasidan olingan yadro rivojlanish davrida o‘z 
potensiyasini kamaytirib boradi.
Bu tajribalardan ma‘lum bo‘ldiki, blastomerlar yadrosida maydalanish va 
undan keyingi bosqichlarda katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi.
L.A.Nikitina va O.G.Stroeva (1960-1969) amfibiyalarning Bufo viridis, 
B.bufo asiaticus, Rana arvalis va R.temporaria turlarida ektoderma yadrosini 
gomotransplantasiya qilish bo‘yicha tajribalar o‘tkazdilar. Tajriba usuli va 
natijalari King va Briggs tajribalari bilan bir xildir. Ammo Nikitina ko‘chirib 
o‘tkazish uchun ko‘z xaltasi va ko‘z bakali hujayralarining yadrosini oldi.
Aniqlanishicha, bu hujayralar ham zigota rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan 
potensiyani saqlab qolgan ekan. Rivojlanish davom etgan sari normal 
rivojlanayotgan resipient embrion kichiklashib boraveradi. Xulosa shuki, 
differensiallashayotgan hujayrada yadroning yashash muddati chegaralanib boradi.
Zavarzinning yuqorida aytilgan gipotezasini isbotlovchi bu ma‘lumotlar 
embrion rivojlanishida yadro va sitoplazma vazifalarini aniqlash imkonini 

---

183 
bermaydi. Bu tajribalarda resipienga yadro bilan birgalikda oz miqdorda bo‘lsa 
ham sitoplazma kiradi. Bu oz miqdordagi sitoplazmaning biokimyoviy vazifasi 
qanday bo‘lishi no‘ma‘lum bo‘lib qolgan. King va Briggs tajribalarida embrionga 
va yadroga ancha zarar yetkazilgan. 
King va Briggs tajribalarini dumli amfibiyalardan tritonla r tuxumida 
o‘tkazilganda rivojlanish umuman sodir bo‘lmadi. Demak, dumli amfibiyalar 
yadrosining differensiallanish qonunyatlari o‘ziga xos yo‘nalishga ega ekan. 
Ammo ba‘zi olimlarning natijalari bu xulosalardan farq qiladi. 
1962 yilda J.Gerdon Xenopus laevis itbaliqning ichak epiteliy hujayrasining 
yadrosi emrional rivojlanishni ta‘minlashi mumkinlaigini isbotladi. O‘tkazilgan 
726 tajribadan 10 tasida itbaliqlar rivojlangan. Demak, yadro hujayra 
differensiasiyasini ta‘minlaydi, normal rivojlanish uchun zarur bo‘gangenetik 
axborotni o‘zida saqlaydi. T.King va Mek-Kinnel (1962) da baqa tixum 
hujayrasida o‘sma (adenokardisinoma) yadrosini ko‘chirib o‘tkazdi. Natijada 
xorda , teri, bosh miya va muskullari differensiallashgan itbaliq paydo bo‘ldi 
R.Briggs (1964) aksolotl tuxumining po‘stini olib tashladi, uning xromasomasini 
ultrabinafsha nur bilan zararladi. Tuxumni elektr toki ta‘sirida faollashtirib, 
rivojlanishga majbur qildi. Ko‘chirib o‘tkazish uchun boshqa emrionning xordasi, 
neyrulla, ektoderma kabi hujayralarining yadrosi olindi. Natijada rivojlanish 
blastula yoki gastrulyasiyaning dastlabki davrigacha davom etdi, xolos 
Ba‘zi olimlar tuxum yoki blastomer yadrosini ionli radiasiya bilan o‘ldirib, 
rivojlanish davrida yadro yoki sitoplazma vazifasini o‘rganishga harakat 
qilmoqdalar. Ularning fikricha, bunda yadro o‘ladi, sitoplazmaga zarar yetmaydi. 
V.V.Konyuxov (1973) fikricha, hujayra differensiasiyasi mahsus oqsillar 
sinteziga bog‘liq. Bunday oqsillar sintezi DNK differensiasiyasi va I-RNK sintezi 
bilan aniqxlanadi. Ba‘zi olimlar fikricha, differensiasiya va morfoginez jarayonida 
hujayralar sistemasini bitta gen ishga tushiradi va ishni to‘xtatadi.Konyuxov 
fikricha, dastlab ko‘payishni va metabolizimni boshqaradigan genlar depressiyaga 
uchraydi, keyin hosil bo‘lishini boshqaradigan genlar faollashadi. Gisto- va 
orgonogenezni boshqaradigan genlar depressiyaga uchraydi.
Xulosa aytganda, hujayra, to‘qima va organ differensiasiyasi davrida 
genlarning ahamiyati to‘risida ko‘plab ilmiy ma‘lumotlar olingan. Ammo bu 
ma‘lumotlar ana shu jarayonlarni to‘liq isbotlash uchun yetarli emas. Shuning 
uchun bu sohadagi tadqiqotlar kelajakda davom etdirilishi lozim.