Innovaciyalar ministirligi

2.4. Atmosferanı qorǵaw quralları
Atmosferanı qorǵaw quralları insan ortalıǵı hawasında zıyanlı elementler bar ekenligin maksimal ruxsat etilgen muǵdardan joqarı bolmaǵan dárejede sheklewi kerek. Bul talapǵa ámel qılıw zıyanlı elementlerdi payda bolǵan orında loka-lizaciya qılıw (olardı xanadan yamasa úskenelerden alıp taslaw) hám atmosferaǵa tarqatıw arqalı erisiledi. Eger bir waqtınıń ózinde atmosferadaǵı zıyanlı elementler muǵdarı maksimal ruxsat etilgen muǵdardan assa, ol jaǵdayda egzoz sistemasına ornatılǵan tazalaw úskenelerinde emissiya zıyanlı elementlerden tazalanadı. Ámelde atmosfera hawasın qorǵawdıń tómendegi variantları ámelge asıriladı:
Záhárli elementlerdi ulıwma samallatıw arqalı ımaratlardan alıp taslaw;
Záhárli elementlerdi olar payda bolǵan aymaqta jergilikli ventilyaciya arqalı lokalizaciya qılıw, pataslanǵan hawanı arnawlı qurılmalarda tazalaw jáne onı islep shıǵarıw yamasa xojalıq ımaratlarǵa qaytarıw, eger qurılmada tazalawdan keyin hawa jetkizip beriw normativ talaplarına juwap bersa;
Záhárli elementlerdi olardıń payda bolıw zonasında jergilikli samallatıw,
Pataslanǵan hawanı arnawlı qurılmalarda tazalaw, atmosferaǵa shıǵarıw hám dispersiyalaw arqalı lokalizaciya qılıw;
Texnologiyalıq gaz shıǵındıların arnawlı qurılmalarda tazalaw, atmosferada emissiya hám dispersiya; ayırım jaǵdaylarda shıǵındı gazler ajıralıwınan aldın atmosfera hawası menen suyultırıladı;
Elektr stanciyalarınan shıǵındı gazlerdi tazalaw, mısalı, arnawlı bloklardaǵı ishki janıw dvigatelleri hám atmosferaǵa yamasa islep shıǵarıw aymaǵına (pátalar, karerlar, bazalar hám basqalar) emissiyasi.
Xalıq punktleriniń atmosfera hawasındaǵı zıyanlı elementler maksimal ruxsat etilgen muǵdarǵa ámel qılıw ushın shıǵındı ventilyaciya sistemalarınan, túrli texnologiyalıq hám elektr stanciyalarınan zıyanlı elementlerdiń ruxsat etilgen maksimal emissiyasi (MPE) ornatıladı. Samallatıw hám atmosferaǵa texnolo-giyalıq shıǵındılardı tazalaw ushın ásbaplar tómendegilerge bólinedi: shań jıynaw-shılar (qurǵaqlay, elektr, ızǵar, filtrler); dumandı joq etiw quralları (tómen tezlik hám joqarı tezlik); puw hám gazlerdi ustaw ushın ásbaplar (absorbciya, ximiyasorbsiya, adsorbsiya hám neytrallaw); kóp basqıshlı tazalaw úskeneleri (shań hám gaz tutqıshları, duman hám qattı aralaspalar, kóp basqıshlı shań jıtnawshılar). Olardıń jumısı bir qatar parametrler menen xarakterlenedi. Olardıń túpkiliklileri tazalaw iskerligi, gidravlik qarsılıq hám quwat sarpı.
Qurǵaqlay shań jıynawshı - hár túrlı túrdegi siklonlar gazlerdi bóleksheler-den tazalaw ushın keń qollanıladı. Elektr tazalaw shań hám olarda toqtatılǵan duman bóleklerinen gazdı tazalawdıń eń aldıńǵı túrlerinen biri bolıp tabıladı. Shıǵındılardı joqarı nátiyjeli tazalaw ushın kóp basqıshlı tazalaw qurallarınan paydalanıw kerek. Bunday halda, tazalanıwı kerek bolǵan gazler izbe-iz bir neshe avtonom tazalaw úskeneleri yamasa tazalawdıń bir neshe basqıshların óz ishine alǵan. Bunday eritpeler gazdi qattı aralaspalardan joqarı nátiyjeli tazalawda qollanıladı. Kóp basqıshlı tazalaw hawanı tazalaw sistemalarında keyinirek xanaǵa qaytıwı menen keń qollanıladı.
Atmosfera jaǵdayın obyektiv bahalaw, shıǵındılardı kemeytiwdiń barlıq múmkinshiliklerin biliw menen birge, eń jaman hám eń qolay jaǵdaylar ushın atmosfera pataslanıwınıń real jobaları hám uzaq múddetli boljawların jaratılıwǵa múmkinshilik beredi hám onıń ushın bekkem tiykar jaratadı. atmosferanı qorǵaw joybarsın islep shıǵıw hám bekkemlew. Múddeti boyınsha atmosferanı qorǵaw joybarları uzaq múddetli, orta múddetli hám qısqa múddetli bolıp bólinedi. Atmo-sfera hawasın qorǵaw jobaların tayarlaw usılları dástúriy joybarlaw usıllarına tiykarlanǵan hám bul tarawdaǵı uzaq múddetli talaplardı qandırıw ushın muwapıq-lastırılǵan. Qısqa hám orta múddetli joybarlawdıń ajıralmaytuǵın bólegi - ámeldegi pataslanıw dáreklerinen shıǵındılardı kemeytiw ushın arnawlı islep shıǵılǵan úskenelerdi ornatıw arqalı eń qolaysız aymaqlardı jáne de pataslanıwınıń aldın alıw boyınsha operativ sharalar. Atmosferanı qorǵaw boyınsha uzaq múddetli ilajlar boyınsha usınıslar berilse, olar, qaǵıyda jol menende, ámelge asırılmaydı, sebebi sanaat tárepinen qoyılǵan talaplar kóbinese onıń mápleri hám rawajlanıw jobaları menen uyqas kelmeydi.
Keleshektegi shıǵındılar muǵdarın anıqlaw atmosferanı qorǵaw boyınsha boljawlardı islep shıǵıwda zárúrli faktor esaplanadı. Ayırım sanaat aymaqlarında, ásirese, janıw processleri nátiyjesinde emissiya dáreklerin analiz qılıw tiykarında aqırǵı 10-14 jıl dawamında qattı hám gaz tárizli shıǵındılardıń tiykarǵı dáreklerin ulıwma milliy bahalaw belgilendi.
Keyin keyingi 10-15 jıl ushın emissiyanıń múmkin bolǵan dárejesi haqqında boljanadı. Usınıń menen birge, milliy ekonomikanı rawajlandırıwdıń eki baǵdarı esapqa alınǵan:
1) pessimistik bahalaw - ámeldegi texnologiya dárejesin hám emissiya she-garaların saqlap qalıw, sonıń menen birge ámeldegi dereklerde pataslanıwın baq-lawdıń usılların saqlaw hám tek jańa shıǵındılar dáreklerinde zamanagóy joqarı nátiyjeli separatorlardan paydalanıw tuwrısındaǵı boljaw;
2) optimistik bahalaw - sheklengen muǵdardaǵı shıǵındılar menen jańa tex-nologiyanı maksimal dárejede islep shıǵıw, paydalanıw hám jańa dereklerden qattı hám gaz tárizli shıǵındılardı azaytatuǵın usıllardı qóllaw haqqındaǵı boljaw.
Boljawlardı dúziw tómendegilerdi óz ishine aladı:
- berilgen texnikalıq - ekonomikalıq jaǵdayda zárúr bolǵan tiykarǵı ilajlardı anıqlaw;
- sanaattı rawajlandırıwdıń alternativ jolların (ásirese, janar may hám basqa energiya dárekleri boyınsha) ornatıw;
- pútkil strategiyalıq rejeni ámelge asırıw ushın zárúr bolǵan kompleks investiciyalardı bahalaw;
- qárejetlerdi hawa pataslanıwınan kelip shıǵıp zıyan menen salıstırıw. Atmosfera hawasın qorǵawǵa investiciyalar qatnası (sonday-aq, ámeldegi hám jańa engizilgen dereklerden shıǵındılardı sheklew ushın úskeneler) hám hawa patas-lanıwınan ulıwma zıyan shama menen 3/10 bólimin quraydı. Atmosferanı qorǵaw qárejetlerine emes, bálki islep shıǵarıw ózine túser bahasına emissiyani baqlaw úskenesiniń bahasın kirgiziw ádalatlı boladı, ol halda investiciyalar hám pataslanıwdan kórsetilgen zıyan qatnası 1/10 bólimin quraydı. Atmosferanı qorǵaw boyınsha saylanǵan izertlew baǵdarları kóbinese onıń pataslanıwına alıp keletuǵın processler dárejesine kóre dizimde toparlarǵa bólinedi.
Atmosfera hawasın qorǵaw dáwirimizdiń wazıypası, social tús alǵan mash-qala bolıp tabıladı. Jer ústi atmosferasınıń ximiyalıq jaǵdayın onıń pataslanıwınıń tábiyiy processleri menen baylanıslı bahalaw hám boljaw, antropogen processler nátiyjesinde júzege kelgen bul tábiyiy ortalıq sapasın bahalaw hám boljawdan sezilerli dárejede parıqlanadı.
Biz tek unamsız tásir aqıbetlerin minimallastırıw haqqında sóylewimiz múmkin, bul tek túrli dárejedegi tábiyiy sistemalar hám birinshi náwbette, Jerdi planeta retinde islewdiń ayrıqsha qásiyetlerin tereń bilgen jaǵdaydaǵana múmkin boladı. Waqıt hám mákanda ózgeriwshen kóplegen faktorlardıń óz-ara tásirin esapqa alıw kerek. Tiykarǵı faktorlarǵa tekǵana Jerdiń ishki aktivligi, bálki onıń Quyash hám kosmos menen baylanısı da kiredi. Qorshaǵan-ortalıqqa antropogen tásir kólemi hám odan kelip shıǵatuǵın qáwip dárejesi bizdi texnologiyalıq processlerdi rawajlandırıwǵa jańa jantasıwlardı izlewge májbúr etedi.


JUWMAQ
Kurs jumısın orınlaw processinde buǵan baylanıslı bar bolǵan ádebiyat-lardan atmosferanıń antropogen pataslanıwı hám onıń pataslanıw jaǵdayın analiz qılıw nátiyjesinde tómendegilerdi juwmaq qılıw múmkin:
1. XX ásirdiń ekinshi yarımında atmosferanıń pataslanıwı tuwrısındaǵı másele aktual global máselelerden birine aylandı. “Atmosferanıń pataslanıwı” túsinigine berilgen kóplegen tariyplerdi ulıwmalastırǵan halda oǵan tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Atmosferanıń pataslanıwı - atmosferanıń tómen qatlam-larında adamlardıń den sawlıǵı, ósimlik hám haywanat dúnyası ushın qáwipli bolǵan, tábiyiy ortalıqtıń insannıń ómiri hám islep shıǵarıw iskerligi ushın qabıl etip bolmaytuǵın jónelislerde ózgeriwine alıp keletuǵın muǵdardaǵı zıyanlı ele-mentlerdıń toplanıwı bolıp tabıladı.
2. Transport atmosfera pataslanıwınıń tiykarǵı antropogen deregi bolıp tabıladı. Dúnyada avtomobil kólemi házirgi waqıtta 400 mln.ǵa jetedi. Motorlarınıń jumıs quwatı ortasha etip alınǵanda hár bir avtomobil hawaǵa 0,2 t karbonat angidrid (CO₂) hám iyis (CO) gazın jıl dawamında atmosferaǵa shıǵaradı. Bunnan tısqarı avtomobil motorınan ajıralatuǵın gazler quramında azot oksidi, aldegidlar, kúkirt gazı, ayırım awır metallar hám aerozollar aralaspası bar.
3. Sanaat kárxanaları atmosferanı pataslaytuǵın úlken derekler bolıp tabıladı. Ásirese qara hám reńli metallurgiya, cement sanaatı, koks islep shıǵarıw hám taw-kán sanaatı, neft hám ximiya sanaatınıń úlesi atmosferanı pataslawı júdá úlken. Sanaat kárxanaları atmosferaǵa shıǵındılar menen birgelikte túrli ximiyalıq quram-ǵa iye bolǵan shańlardı, tútin, kúkirt angidridi, uglerod birikpesi, ftor, azot, xlor hám basqa zıyanlı elementlerdı shıǵaradı.
4. Atmosferanı pataslaytuǵın elementler qatarına erkin xlor, azot oksidleri, ammiak, uglevodorodlar, aerozollar hám tútin kiredi. Atap aytqanda, cement óndiristiń házirgi texnologiyasında onıń 1/5 bólegi (hár jılı 110 mln. t dan artıqlaw) atmosferaǵa túsedi.
5. Atmosferanıń radioaktiv pataslanıwın insan tárepinen tábiyiy hám jasalma radioaktiv elementlerden paydalanıw nátiyjesinde tábiyiy radioaktiv jaǵdaydıń artıwı quraydı. Ortalıqtı radioaktiv pataslanıwdıń dereklaları atom hám vodorod bombaları sınaqlarında eksperimental portlawlar, atom quralları tayarlaytuǵın túrli islep shıǵarıw obyektleri, yadro reaktorları, atom elektr stanciyaları (AES), radio-aktiv elementlerden paydalanatuǵın kárxanalar hám mákemeler, radioaktiv shıǵın-dılardı dezaktivaciya qılıw stanciyaları, atom kárxanaları hám qurılmalarınıń shı-ǵındıları bolıp tabıladı.
6. Atmosfera insan xojalıq iskerligi tásirinde (jasalma) pataslansa – Antro-pogen pataslanıw dep ataladı. Atmosfera hawasın antropogen pataslaytuǵın derekler ush tiykarǵı toparlarǵa bólinedi. Bular: ımaratlardıń ısıwı, avtotransport quralları, sanaat kárxanaları.
7. XIX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap dúnyada, atap aytqanda, kapitalıstik mámleketlerde óndiristiń intensiv rawajlanıwı atmosferanıń jasalma pataslanıwın tezletdi.
8. Hawanıń pataslanıwına qarsı gúrestiń eń jaqsı usıllarınan biri qalalardı, qorshaǵan ortalıqtı kókelemzarlastırıw bolıp tabıladı. Baǵ-baqsha, gúlzarlar, mádeniyat hám dem alıw baǵları, dem alıw orınları, terekzarlar, toǵaylar, kárxanalar hám soǵan uqsas jaylardı abadanlastırıw bolıp tabıladı. Bulardıń hámmesi sanitariya - gigiyena hám estetik tárepten úlken áhmiyetke iye bolıp, qalanıń qurılıs – arxitektura kompleksine qosılıp, atmosfera hawasın qorǵawda júdá zárúrli áhmiyetke iye boladı.
9. Atmosfera jaǵdayın obyektiv bahalaw, shıǵındılardı kemeytiwdiń barlıq múmkinshiliklerin biliw menen birge, eń jaman hám eń qolay jaǵdaylar ushın atmosfera pataslanıwınıń real jobaları hám uzaq múddetli boljawların jaratılıwǵa múmkinshilik beredi hám onıń ushın bekkem tiykar jaratadı. atmosferanı qorǵaw joybarsın islep shıǵıw hám bekkemlew. Múddeti boyınsha atmosferanı qorǵaw joybarları uzaq múddetli, orta múddetli hám qısqa múddetli bólinedi. Atmosfera hawasın qorǵaw jobaların tayarlaw usılları dástúriy joybarlaw usıllarına tiykarlanǵan hám bul tarawdaǵı uzaq múddetli talaplardı qandırıw ushın muwa-pıqlastırılǵan.