Innovaciyalar ministirligi

1-súwret. Atmosferanıń vertikal dúzilis sxeması.
1. Troposfera - eń Jerge jaqın jaylasqan atmosfera qabatı bolıp onıń qalıńlıǵı ekvator tóbesinde 16-18 km. di, polyus tóbesinde bolsa, 7-9 km. di quraydı. Bul qabatda atmosfera hawasınıń 80 % i jaylasqan bolıp, tiykarǵı hawa rayı ózgerisleri usı jerde payda boladı. Hawanıń temperaturası - 70°C ge shekem jetedi.
2. Stratosfera – 50-60 km.ge shekem aralıqta jaylasqan bolıp, bul jerde 5 % atmosfera hawası bar. Bul qatlamda hawanıń tezligi 100 km (saat) temperatura bolsa hár 1 km. de 1-2°C ǵa asıp baradı. Bul qatlamda qalıńlıǵı 3-4 mm.ge teń bolǵan ozon qatlamı jaylasqan bolıp tabıladı.
3. Mezosfera - 80 km.ge shekem aralıqtı iyeleydi. Bul jerde Jerden uzaqlasıp barǵan sayın temperatura azaya barıp - 76°C ge jetedi.
4. Termosfera - bul qatlamda mudamı temperatura artıp baradı, hawanıń tazalıǵı bolsa, júdá tómen boladı hám 800 km.ge shekem aralıqtı iyelleydı.
5. Ekzosfera - atmosferanıń jeń joqarı qatlamı bolıp, 800 km. den joqarı aralıqlardı iyeleydi.
Gaz bóleksheleri tezligi 12 km/sek.ǵa teń bolıp ionlasqan jaǵdayda boladı. Temperatura bolsa 2000°C ǵa teń boladı.
Bázi jaǵdaylarda Termosfera hám Ekzosferalardı joqarı ionlasqan halda bolǵanı ushın ionosfera dep te ataladı.
XX ásirdiń ekinshi yarımında atmosferanıń pataslanıwı tuwrısındaǵı másele aktual global máselelerden birine aylandı. “Atmosferanıń pataslanıwı” túsinigine berilgen kóplegen tariyplerdi ulıwmalastırǵan halda oǵan tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Atmosferanıń pataslanıwı - atmosferanıń tómen qatlamlarında adamlardıń den sawlıǵı, ósimlik hám haywanat dúnyası ushın qáwipli bolǵan, tábiyiy ortalıqtıń insannıń ómiri hám islep shıǵarıw iskerligi ushın qabıl etip bol-maytuǵın jónelislerde ózgeriwine alıp keletuǵın muǵdardaǵı zıyanlı elementlerdiń toplanıwı bolıp tabıladı (1-keste).
1-keste
Atmosferadaǵı taza hawanıń quramı

Elementler	Ximiyalıq formulası	Kólemi %
Azot	N2	78,1
Kislorod	O2	20,93
Argon	Ar	0,93
Uglerod (II) oksidi	CO2	0,03 - 0,04
Vodorod	H2	0,01
Geliy	He	0,005
Neon	Ne	0,00018
Kripton	Kr	0,0001
Ksenon	Xe	0,00001

Joqarıdaǵı keltirilgen taza hawa quramına kirmegen hár qanday biygana elementler taza hawanıń sapasın jamanlastıradı.

Atmosferanıń quramı tábiyiy hám insan iskerligi menen baylanıslı bolǵan (antropogen) faktorlar tásirinde ózgeredi. Tábiyiy ózgerisler litosfera, gidrosfera hám biosferadaǵı ózgerisler menen baylanıslı.
Kosmik izertlewler atmosferanıń 20 km hám odan da biyiklew bólimleri, yaǵnıy pútkil troposfera hám stratosferanıń tómen bólimleri pataslanǵanın kórsetdi. Troposferanıń tómen qatlamları sezilerli pataslanǵan. Atmosferanıń pataslanıwı antropogen dereklerden shıǵarılıp atırǵan gazler (90 % ge shekem) hám aerozollar (10%) sebepli júz berip atır. Atmosferaǵa shıǵarılatuǵın gazler hám aerozollar quramında 160 ge jaqın zıyanlı elementler bar ekenligi anıqlanǵan. Sanaatda hám xalıqqa xizmet kórsetiw sheńberinde paydalaniletuǵın kóplegen elementler záhárli bolǵanlıǵı sebepli olardı atmosferaǵa shıǵarıw dúnya mámleketleriniń kóbisinde qadaǵan etilgen. Ózbekistonda da hawada záhárli elementlerdiń muǵdarı arnawlı sanitariya normaları menen tártipke salıp turıladı.
Transport, sanaat, ıssılıq stansiyaları hám sonıń menen birge, xalıq mákan-jayları, áskeriy háreketler, sınaq máqsetlerinde ótkeriletuǵın yadrolıq portlawlar atmosfera pataslanıwınıń tiykarǵı antropogen dárekleri bolıp tabıladı.
Transport atmosfera pataslanıwınıń tiykarǵı antropogen deregi bolıp tabıladı. Dúnyada avtomobil kólemi házirgi waqıtta 400 mln.ǵa jetedi. Motorlarınıń jumıs quwatı ortasha etip alınǵanda hár bir avtomobil hawaǵa 0,2 t karbonat angidrid (CO₂) hám iyis (CO) gazın jıl dawamında atmosferaǵa shıǵaradı. Bunnan tısqarı avtomobil motorınan ajıralatuǵın gazler quramında azot oksidi, aldegidlar, kúkirt gazı, ayırım awır metallar hám aerozollar aralaspası bar.
Ámeliy esaplawlarǵa kóre avtomobiller hár jılı atmosferaǵa 350-400 mln. t muǵdarıdaǵı gaz hám aerozollardı shıǵaradı. Temirjol, teńiz, sanaat kárxanaları da atmosferanı pataslaytuǵın úlken derekler bolıp tabıladı. Ásirese qara hám reńli metallurgiya, cement sanaatı, koks islep shıǵarıw hám taw-kán sanaatı, neft hám ximiya sanaatınıń úlesi atmosferanı pataslawtırıwdaǵı roli júdá úlken. Sanaat kárxanaları atmosferaǵa shıǵındılar menen birgelikte túrli ximiyalıq quramǵa iye bolǵan shańlardı, tútin, kúkirt angidridi, uglerod birikpesi, ftor, azot, xlor hám basqa zıyanlı elementlerdı shıǵaradı.
Íssılıq elektr orayları da atmosferanı pataslaytuǵın úlken muǵdardaǵı zıyanlı elementlerdı ajratadı. Janar maydıń tolıq janbawı sebepli atmosferaǵa shala janǵan janılǵınıń júdá úlken muǵdardaǵı qattı bóleksheleri, kúl, zıyanlı gazler (uglerod, kúkirt, azot birikpeleri, qarakúye, tútin, shań hám t.b.) ajıratıp shıǵarıladı
Iyis gazı (CO) hám kúkirt (SO₂) gazı atmosferanı pataslaytuǵın tiykarǵı gazler bolıp tabıladı. Iyis gazı atmosferaǵa túsetuǵın gazlerdiń 1/3 bólegin, kúkirt gazı bolsa 1/8 bólegin quraydı. Atmosferaǵa túsetuǵın gazler hám aerozollardıń muǵdarı oǵan tábiyiy dereklerden túsetuǵın muǵdarǵa teń yamasa kóbirek bolıp tabıladı. Keyingi 30-40 jıl dawamında atmosferaǵa shıǵarılǵan zıyanlı gazlerdiń muǵdarı 3,5-4 ese asdı. Atmosferaǵa taslanatuǵın iyis gazınıń 1/3 bólegi tábiyiy dereklerge hám qalǵan bólegi bolsa antropogen derekler menen baylanıslı. Antropogen dereklerden atmosferaǵa túsetuǵın iyis gazınıń 80 % i avtotransport qurallarınıń shıǵındısı bolıp tabıladı. Sebebi avtomobiller shıǵaratuǵın gazler qura-mında iyis gazınıń úlesi 5-6 % di quraydı. Iyis gazı jáne onıń atmosferadaǵı foto-ximiyalıq ózgerisleriniń ónimleri júdá záhárli bolıp tabıladı. Esaplarǵa qaraǵanda atmosferaǵa hár jılı antropogen dereklerden 19-20 mlrd. t karbonat angidrid gazı, 350-400 mln. t iyis gazı, 1-2 mlrd. t aerozollar túsedi.
Atmosferanı pataslaytuǵın elementler qatarına erkin xlor, azot oksidleri, ammiak, uglevodorodlar, aerozollar hám tútin kiredi. Atap aytqanda, cement óndiristiń házirgi texnologiyasında onıń 1/5 bólegi (hár jılı 110 mln. t dan artıqlaw) atmosferaǵa túsedi.
Qorshaǵan ortalıqtaǵı ózgerisler qatarına turmıs ushın júdá qáwipli bolǵan radioaktiv pataslanıw kiredi. Atmosferanıń radioaktiv pataslanıwın insan tárepinen tábiyiy hám jasalma radioaktiv elementlerden paydalanıw nátiyjesinde tábiyiy radioaktiv jaǵdaydıń artıwı quraydı. Ortalıqtı radioaktiv pataslanıwdıń dereklaları atom hám vodorod bombaları sınaqlarında eksperimental portlawlar, atom quralları tayarlaytuǵın túrli islep shıǵarıw obyektleri, yadro reaktorları, atom elektr stanciyaları (AES), radioaktiv elementlerden paydalanatuǵın kárxanalar hám mákemeler, radioaktiv shıǵındılardı dezaktivaciya qılıw stanciyaları, atom kárxanaları hám qurılmalarınıń shıǵındıları bolıp tabıladı. Reaktorlarınıń hár qıylı zaqım alıwı hám avarıyalar qorshaǵan ortalıqqa úlken muǵdardaǵı radioaktiv elementlerdi tarqalıwına sebep boladı.
1952-jıldıń 5-dekarinde Londondı qaplap alǵan záhárli smog nátiyjesinde 4 ming adam nabıt bolǵan, 10000 ge jaqın adam kesellegen (2-súwret). London smoginiń quramındaǵı kúkirt gazınıń muǵdarı 5-10 mg/m³ bolǵan.