Innovaciyalar ministirligi

1.3. Avtotransport shıǵındılarınan hawanıń pataslanıwı
Transporttıń rawajlanıwı aqıbetinde 200 ge jaqın zıyanlı aralaspalar shıǵındı gazler menen hawaǵa kiredi. 1 litr benzindi jaǵıw ushın 10-12 mıń litr hawa sarplanadı hám jılına 15 mıń km aralıqtı basıp ótiwde hár bir avtomobil 2 tonna janar may hám shama menen 26-30 tonna hawa, sonday-aq 4,5 tonna kislorodtı jaǵıp jiberedi (3-súwret).

3-súwret. Avtotransport shıǵındıları.
Usınıń menen birge, avtomobil atmosferaǵa hár qıylı birikpeler (kg/jıl): uglerod oksidi - 700, azot dioksidi - 40, uglevodorodlar - 230 hám qattı elementler - 2-5 shıǵaradı. Bunnan tısqarı, kóplegen qorǵasın birikpeleri shiǵarıladı. Záhárli aralaspalardıń tiykarǵı úlesi atmosferaǵa ishki janıw dvigateliniń shıǵındı gazleri menen kiredi. Karter gazleri hám janar may puwı menen olardıń ulıwma shıǵındılarınan shama menen 45 % uglevodorodlar atmosferaǵa shiǵarıladı. Egzoz gazlerınıń bir bólegi retinde atmosferaǵa kiretuǵın zıyanlı elementler muǵdarı tran-sport qurallarınıń ulıwma texnikalıq jaǵdayına hám ásirese, eń úlken pataslanıw dáregi bolǵan dvigatelge baylanıslı.
Sonday etip, eger karbatordıń nasaz bolsa, uglerod oksidi shıǵındıları 4-5 ese artadı. Qorǵasınlı aralaspalardı óz ishine alǵan qorǵasınlı benzinnen paydalanıw hawanıń joqarı záhárli qorǵasın birikpeleri menen pataslanıwına alıp keledi. Etil menen benzinge qosılǵan qorǵasındıń shama menen 70 % atmosferaǵa shıǵındı gazleri menen birikpeler retinde kiredi, olardan 30 % avtomobildiń shıǵıw trubka-sınan keyin tezlik penen jerge shógedi, 40 % atmosferada qaladı.
Bir ortasha júk mashinası jılına 2,5-3 kg qorǵasın shıǵaradı. Qorǵasınnıń hawadaǵı muǵdarı benzin quramındaǵı qorǵasın quramına baylanıslı. Gaz turbinali dvigatel bloklarınıń (GTU) shıǵındı gazleri quramında uglerod oksidi, azot oksidi, uglevodorodlar, aldegidler hám basqalar sıyaqlı záhárli komponentler bar. Janıw ónimlerindegi záhárli komponentlerdiń quramı sezilerli dárejede dvigateldiń islew rejimine baylanıslı. Uglerod oksidi hám uglevodorodlardıń joqarı konsentraciyası tómen rejimlerde gaz turbinali dvigatellerge tán bolıp tabıladı, usınıń menen birge nominalǵa jaqın rejimlerde (ushıw, kóteriliw) islegende azot oksidleriniń quramı sezilerli dárejede asadı. Gaz turbinali dvigatelli samolyotlar tárepinen atmosferaǵa uwlı zatlı elementlerdiń ulıwma emissiyasi turaqlı túrde ósip baratır, janılǵı sarpınıń 20-30 t/saatǵa shekem asıwı hám ekspluataciya etiletuǵın samolyotlar sanınıń turaqlı ósiwi menen baylanıslı.
Bir tonna polat eritiwde atmosferaǵa 0,04 tonna qattı bóleksheler, 0,03 tonna kúkirt oksidi hám 0,05 tonnaǵa shekem uglerod oksidi, sonıń menen birge, az muǵdarda marganets, qorǵasın, fosfor, mishyak hám basqalar polat islep shıǵarıw processinde atmosferaǵa fenol, formaldegid, benzol, ammiak hám basqa záhárli elementlerden ibarat puw-gaz aralaspaları shıǵarıladı. Reńli metallurgiya zavod-larında qorǵasın, rux, mıs, sulfid kánin qayta islew, alyuminiy islep shıǵarıw hám basqalarda záhárli elementler bolǵan shıǵındı gazler hám shańlardıń sezilerli dárejede emissiyasi belgilengen.
Qara metallurgiya sanaatı hawaǵa túrli gazlerdi shıǵaradı. Donna pechi processinde shıǵındılar quramında mishyak, fosfor, surma, qorǵasın, az muǵdarda ushraytuǵın metallar, sınap puwı, cianid vodorod hám smolali elementler birikpe-leri bar. Sintezlew zavodları hawa pataslanıwınıń zárúrli dáregi esaplanadı. Agro-meraciya processinde kúkirt piritlerden janıp ketedi. Sulfidli kánda 10 % ge shekem kúkirt boladı, aglomeraciyadan keyin bolsa 0,2-0,8 % ten kem bolıp qaladı. Aglomeraciya processinde kúkirt dioksidinıń emissiyası 1 tonna ruda ushın 190 kg dı quraydı. Geyde koks batareyalarınıń islew rejimi texnologiyalıq buzılıwı sebepli atmosferaǵa sezilerli kólemdegi shiyki gaz shıǵarıladı. Reńli metallurgiya kárxanaları atmosferaǵa túrli metallar oksidlerinen kúkirt hám karbonat angidrid, uglerod oksidi hám shańlardı shıǵaradı. Metall alyuminiydi elektroliz jolı menen ajıratıwda, elektroliz vannalarınan shıǵındı gazler menen atmosfera hawasına gaz tárizli hám shańlı ftorid birikpeleriniń úlken muǵdarı shiǵarıladı. Atap aytqanda, 1 tonna alyuminiy óndiriste elektrolizator túri hám quwatına qaray 33 ten 47 kg ǵa shekem ftor sarplansa, onıń 65 % ke jaqını atmosferaǵa shıǵarıladı.
Bul sanaattıń shıǵındıları kishi kólemge iye bolsa da (barlıq sanaat shıǵındı-larınıń shama menen 2 %), soǵan qaramay, adamlar hám pútkil biota ushın saldam-lı qáwip tuwdıradı. Hár qıylı ximiya sanaatında atmosfera hawası kúkirt oksidi, ftor birikpeleri, ammiak, azotlı gazler (azot oksidleri, xloridler, vodorod sulfidi, organi-kalıq bolmaǵan shań hám basqalar aralaspası) menen pataslanadı.
Atmosferaǵa insannıń sezilerli tásiri biosfera processlerine, sonday-aq ormanlardı joq etiw hám jerlerdi ózlestiriw hám olar menen baylanıslı eroziya, drenaj, suwǵarıw, qalalar, sanaat obyektleri qurılısı hám basqalarǵa aktiv aralasa baslaǵanında. Atmosferaǵa zıyanlı elementlardı shıǵarıw kólemi olardıń tábiyiy processler nátiyjesinde qabıl etiliwi menen salıstırıladı.
Házirgi waqıtta hawanıń pataslanıwına alıp keletuǵın hám ekologiyalıq teń salmaqlılıqtıń buzılıwına alıp keletuǵın hár qıylı antropogen derekler bar. Massh-tab tárepinen atmosferaǵa eki derek eń úlken tásir kórsetedi: transport hám sanaat. Atmosfera pataslanıwınıń ulıwma muǵdarınan ortasha 60 % ge jaqını transport, 15 % i sanaat, 15 % i ıssılıq energiyası, 10 % i xojalıq hám islep shıǵarıw shıǵındı-ların joq etiw texnologiyaları úlesine tuwrı keledi. Tasıw, isletiletuǵın janar may hám oksidlewshilerdiń túrlerine qaray, atmosferaǵa azot oksidi, kúkirt, uglerod oksidi hám dioksidi, qorǵasın jáne onıń birikpeleri, benzopiren (polisiklik aromatik uglevodorodlar toparına kiretuǵın element) shıǵaradı.